Architektura Gotycka w Polsce ebook

  Książka powstała w oparciu o materiały własne autora jak i przy pomocy Wikipedii, a także portalu zdjęć Pixabay. Na okładce książki kościół Mariacki w Krakowie

Non

Nobis Domine, Non Nobis Sed Domini Tuo Da Gloriam

Le

auteur Templar militi

Tobie

Panie Boże Wszechmogący na wieczną chwałę

Architektura gotycka w Polsce

Gotycki

kościół Mariacki w Krakowie

Historia gotyku w Polsce

Czym jest gotyk? Zdaniem wielu historyków a w tym przypadku i moim własnym, jest to sztuka z najwyższej półki i to taka jakiej nie powstydził by się i sam stwórca najwyższy i największy budowniczy wszystkiego sam Bóg. Przez pierwsze wieki swojego istnienia gotyk był jednak wyśmiewany, wyszydzany, a jednak parł z Francji gdzie powstał po okresie romańskim, coraz wyżej, smuklej, doskonalej, tak wysoko iż nikt nie był w stanie go powstrzymać, po pierwszych sukcesach jakie odnieśli budowniczowie gotyckiej katedry Notre Dame w Paryżu, i innych miastach Francji, systematycznie docierał na wschód i zachód, był wszędzie, a po każdej nowo powstałej katedrze parł wciąż dalej i dalej, jak zdobywca. Powoli szedł przez Niemcy, gdzie swój niesamowity kunszt i szczyt doskonalenia architektury gotyckiej okazał w katedrze w Koloni pod wezwaniem  Świętego Piotra i Najświętszej Marii Panny. Zatrzymajmy się na chwilę i porównajmy katedrę Notre Dame w Paryżu, jako wzór dla innych katedr gotyckich i porównajmy ją, z katedrą w Kolonii. Paryska Notre Dame jest piękna przy czym znana na cały świat,pomijając jej nieszczęsną historię spójrzmy na obie te budowle. Kolońska katedra jakby osiągnęła szczyt wszystkiego poprzez swoją wysokość,smukłość,kunszt zdobień,a Notre Dame? Jest taka jaka jaka jest,piękna znana podziwiana, ale jak jak by jej czegoś brakowało,bo przecież na pierwszy rzut okiem widać szaloną różnicę w ich budowie i konstrukcji. Brak jest katedrze paryskiej smukłości,wysokości a jednak jest także przepiękna. Jednak nie Notre Dame, jest najpięknięsza a właśnie to przecudna katedra Kolońska jest chyba najpiękniejszą gotycką katedrą w Europie. Francuzi naszkicowali nawet wzór dla budowniczych katedr i z nim podróżowali po Europie gdzie byli rozchwytywani jako mistrzowie w budownictwie katedr gotyckich. Ale i sam gotyk nie stał w miejscu, parł sam dalej przez całą Europę, aż dotarł i do Polski. Na ziemie polskie gotyk dotarł wraz z cystersami, którzy zastosowali elementy wczesnogotyckie, już w 1214 roku,ukazał swój kunszt w kościele Cysterek w Trzebnicy przykładem jest na przykład sklepienie żebrowe w krypcie wschodniej i pod emporą oraz w kościołach zakonnych w Jędrzejowie z 1210 roku, i Koprzywnicy. Silniejszym nurtem architektura gotycka zaczęła się rozpowszechniać, dzięki powstającym w tym okresie zakonom dominikanów i franciszkanów pod koniec pierwszej połowy XIII wieku. Pierwsze elementy nowego stylu są widoczne w budowanej z fundacji Iwona Odrowąża w latach 1226 do roku 1250,widzimy to w ceglanej bazylice świętej Trójcy w Krakowie. W tym dominikańskim kościele, należącym do czasów późnoromańskich, wykonano ostrołukowe łęki międzynawowe. Kościoły dominikańskie i franciszkańskie, budowane były w stylu wczesnogotyckim, charakteryzują się zgodnie z regułą zakonu prostotą formy i brakiem wież, witraży i bogatego wystroju. Zazwyczaj długie, prostokątne prezbiterium, przeznaczone dla zakonników przykrywano krzyżowo-żebrowymi sklepieniami. Korpus był oddzielony przez lektorium przykrywano go stropem lub otwartą więźbą dachową. Powstają także nieliczne budowle cysterskie. Jednym z najwcześniejszych przejawów gotyku w Polsce była także przebudowa po 1244 roku, katedry we Wrocławiu, którą rozbudowano od wschodu o prosto zamknięty ceglany chór z obejściem, a nad narożami obejścia ulokowano dwie niewielkie wieże, które pozostały nieukończone do dziś.

Gotycki

budynek Uniwersytetu Jagiellońskiego Collegium Maius w Krakowie

Za najwcześniejszą budowlę w Polsce zbudowaną całkowicie w stylu gotyckim uważa się kaplicę świętej Jadwigi w Trzebnicy z lat jej powstawania od roku 1268 do 1269 roku, przy kościele świętego Bartłomieja w klasztorze cysterek. Kaplica została przebudowana z wcześniejszej, romańskiej kaplicy i połączoną z kościołem wczesnogotyckim portalem. Forma gotyckich kościołów jest znacznie bardziej zróżnicowana niż obiektów powstających w okresie romańskim. Ciekawe obiekty, w dwóch różnych odmianach regionalnych stylu, powstały w Lubiążu, Kamieńcu Ząbkowickim i Henrykowie oraz w Oliwie, Pelplinie i Koronowie. Na kształtowanie się stylu gotyckiego miały duży wpływ przemiany zachodzące wśród mieszczaństwa. Lokacja miast na prawie magdeburskim i powstawanie nowych ośrodków, których mieszkańcy w okresie rozdrobnienia dzielnicowego czuli się związani przede wszystkim z własnym regionem, a nie całym krajem sprzyjała powstawaniu odrębnych szkół sztuki gotyckiej. Podobnie jak w innych państwach, w polskich miastach także składano zbiorowe zamówienia na budowę nowych kościołów. Niemałą rolę odegrał mecenat królewski. Reforma państwa przeprowadzona w XIV wieku umożliwiła finansowanie wielu inwestycji tego okresu. Okres rządów Kazimierza Wielkiego to czas największego rozkwitu architektury gotyckiej w Polsce. Po raz drugi podobny rozwój miał miejsce w fazie późnogotyckiej, za rządów Kazimierza Jagiellończyka. Obszar Polski południowej, a zwłaszcza rejon Dolnego Śląska, pozostawał w ścisłym kontakcie z budowniczymi Czech. W rejonie Małopolski, pod patronatem królewskim, rozwijało się budownictwo nazywane stylem dworskim. W tej części kraju najszybciej, także za sprawą mecenatu dworskiego, zagościł renesans abył to początek XVI wieku. Na architekturę ziem północnych silnie oddziaływały wzorce inspirowane budowlami państwa zakonu krzyżackiego oraz innych miast związanych z Hanzą. Wielkopolska, która utraciła na rzecz Małopolski wiodącą rolę w kraju, nie odegrała w kształtowaniu się tego stylu znaczącej roli. Architektura tych ziem wykazuje wiele związków z zabudową Śląska i Pomorza. Mazowsze, które przyłączyło się do Korony dopiero w 1526, wzorowało się przede wszystkim na sztuce pomorskiej, chociaż i tu widoczne są wpływy szkoły krakowskiej. Na Mazowszu nie wypracowano odmiennych form gotyku. Występujące na tej ziemi budowle cechuje raczej uproszczenie form znanych już wcześniej. Tu też najdłużej do przełomu XVI i nawet do XVII wieku, kontynuowano tradycje gotyckie. W budownictwie drewnianym wpływy gotyku widoczne są jeszcze dłużej. Występował głównie w rejonie Mazowsza, ale wykraczał też poza jego granice. W wieku XIX, został nawet uznany za polski styl w architekturze, dając wzór architektom wielu kościołów neogotyckich. Z racji trudnego dostępu do kamienia zdatnego do obróbki, detale kamienne są tu prawie nieobecne i wszelkie formy zdobnicze ograniczają się do cegły i późniejszych stiuków. W stylu tym budowano jeszcze w XVI wieku, najwybitniejszym przedstawicielem jest tu Jan Baptysta Wenecjanin. Architektura gotycka w Polsce opiera się głównie na budownictwie ceglanym. Zastosowanie tego materiału nie pozwalało na budowę kościołów o strzelistych sylwetkach, rozczłonkowanych elewacjach. Ściany przeważnie pełnią rolę konstrukcyjną, wzmocnione skarpami, wraz z masywnymi filarami wsparcia, podtrzymują sklepienia. Umieszczane w ścianach okna mają znacznie mniejsze wymiary. Bryła pozbawiona dekoracji rzeźbiarskiej zdobiona jest blendami, których jasny zazwyczaj kolor odcina się od czerwieni muru. To zestawienie kolorystyczne wykorzystywano także do dekoracji sklepień pozostawiając ceglane żebra na tle tynkowanej powierzchni podniebienia. Do zdobienia elewacji używano także cegły glazurowanej. Kościoły halowe zdobiono ażurowymi szczytami, często o skomplikowanym wzorze, zwieńczonymi zazwyczaj sterczynami. Wbrew powszechnemu przekonaniu istnieje również drewniana architektura gotycka. Jest ona reprezentowana w Polsce głównie przez drewniane kościoły zachowane do naszych czasów. Wśród świątyń gotyku drewnianego możemy wymienić najstarsze zachowane kościoły drewniane w Polsce, których datacja jest pewna. Do gotyckiej architektury drewnianej możemy zaliczyć, na przykład. Kościół Wszystkich Świętych w Sierotach postały w latacj od roku 1456 do roku 1457, Kościół Wszystkich Świętych w Łaziskach powstały w roku 1466 i zakończony w budowie w roku 1467, czy Kościół świętego Michała Archanioła w Dębnie pochodzącego z roku 1490. W Polsce, w okresie gotyku, ukształtowały się jego odmiany regionalne. Gotyk nadwiślański, to tak zwana szkoła krakowska. W rejonie Małopolski budowle wznoszono z cegły z zastosowaniem ciosów kamiennych do wykonania detali. Kościoły budowane na tym terenie są często dwunawowe. Spotykane są także bazyliki o niezbyt wysokich nawach bocznych. Ich konstrukcję rozwiązywano w sposób uproszczony, z zastosowaniem systemu filarowo-skarpowego. Przypory stawiane przy ścianach nawy głównej wyprowadzano ponad dachy naw bocznych. Najczęściej stosowano także dwudzielne okna i portale.

Gotyk śląski

Spotykany w też w Polsce jest Gotyk śląski. Do początku XIV wieku, architektura gotycka na Śląsku rozwijała się w podobny sposób jak w krajach ościennych, co widać na przykład w kaplicy świętej Jadwigi w Trzebnicy, nawie fary w Złotoryi, prezbiterium kościoła dominikanów we Wrocławiu. Jednakże od połowy XIV do końca XV wieku, w centralnej części Dolnego Śląska powstał osobny spójny nurt śląskiej szkoły architektury gotyckiej, mający swoisty i oryginalny charakter. Charakteryzował się budową szeregu ogromnych podobnych do siebie kościołów parafialnych. Nurt ten zapoczątkowała budowa w 1315 roku, przez biskupa Henryka z Wierzbna nowej nawy katedry we Wrocławiu. Powstało surowe i pozbawione artykulacji wnętrze z płaskimi powierzchniami i wysoko umieszczonymi oknami w nawie. Dużym osiągnięciem tej szkoły było rozwiązanie sklepienia trójdzielnego jest też tak zwane sklepienie piastowskie, złożone z dziewięciu tarcz podpartych w pięciu punktach, które to rozwiązanie zapożyczono z katedry w Krakowie. Kolejnym przykładem tego nurtu była fara świetej Elżbiety we Wrocławiu z przeszklonym prawie całkowicie prezbiterium i potężnymi filarami oraz podobnie ukształtowany kościół Panny Marii na Wyspie Piaskowej we Wrocławiu. Cechą wspólną tego nurtu było stosunkowo skromne ozdabianie fasad. Kolejnym przykładem szkoły śląskiej jest kościół świętej Marii Magdaleny we Wrocławiu, fara w Brzegu. Należące do nurtu szkoły śląskiej katedra świętego Stanisława w Świdnicy, bazylika w Strzegomiu i kościół świętego Marcina w Jaworze dla odmiany były wzbogacone o dekoracje na fasadzie, co wynikało zapewne z manifestacji niezależności przez księcia świdnicko jaworskiego Bolka II. Nie związana ze szkołą śląską jest fara w Nysie, która stanowi osobny przykład wybitnej architektury gotyckiej w tym regionie. Częstym zjawiskiem jest także bogata dekoracja maswerkowa, oraz kamienne portale jak reprezentuje kaplica zamkowa w Lubinie, czy bazyliki w Świdnicy, Strzegomiu, Jaworze. Często spotykaną cechą na Dolnym Śląsku było usytuowanie wieży przy skrzyżowaniu nawy poprzecznej z prezbiterium kościoła. Na terenie Dolnego Śląska, w kościołach bazylikowych dość często stosowano systemy przyporowe z ceglanymi łękami poprowadzonymi nad dachami naw bocznych i wieżami tak zwanych sił. W przeciwieństwie do szkoły krakowskiej, na Śląsku nie występują założenia dwunawowe. Gotyk pomorski. Ceglane kościoły Pomorza to przede wszystkim hale z potężnymi wieżami zazwyczaj usytuowanymi w osi głównej. Znacznie rzadziej spotyka się bazyliki.

Bazylika świętej Elżbiety we Wrocławiu

Bazylika

świętej Elżbiety Węgierskiej we Wrocławiu widok z wieży Katedry świętej Marii Magdaleny

Bazylika świętej Elżbiety we Wrocławiu jest to gotycki kościół i przedstawiciel gotyku śląskiego Kościół jest bardzo wysoki co podkreślamy z uwagi na jego wysokość Kościół jest wybudowany z wieżą o wysokości 91 metrów i 46 centymetrów, a znajduje się przy północno-zachodnim narożniku wrocławskiego rynku, jest to jeden z dwóch dawnych kościołów parafialnych w mieście. Patronką bazyliki jest św. Elżbieta Węgierska, znana też jako Elżbieta z Turyngii. Znajduje się tu Mauzoleum Pamięci Polskiego Państwa Podziemnego i Armii Krajowej. Kościół położony jest na placu pomiędzy ulicami Kiełbaśniczą, Odrzańską, świętego Mikołaja i świętej Elżbiety, który stanowi pendant dla placu Solnego. Pierwszy w tym miejscu kościół, początkowo pod wezwaniem świętego Wawrzyńca, ceglano-kamienny w stylu romańskim, powstał prawdopodobnie jeszcze na początku XIII wieku, a w 1253 roku, został przekazany przez Henryka III krzyżowcom z czerwoną gwiazdą jako kościół klasztorny. 31 marca 1252 roku, wymieniono po raz pierwszy parafię świętej Elżbiety, a 19 listopada 1257 roku, kościół został konsekrowany już pod imieniem świętej Elżbiety przez biskupa Tomasza I, aczkolwiek nadal używano równolegle wezwania świętego Wawrzyńca, przeniesionego po 1387 roku, na ołtarz główny oraz wieżę kościelną, której budowę rozpoczęto przed 1339. Trójnawowa bazylika ufundowana przez Bolesława III Rozrzutnego powstała na początku XIV wieku, w stylu gotyku redukcyjnego. W latach 1309 do roku 1318, wzniesiono zachodnie przęsło naw, w 1340 roku, ukończona była nawa, w 1384 roku, kaplica pod wezwaniem Najświętszej Maryi Panny, budowniczym był Otto z Nysy, a w 1387 roku, wykonano prezbiterium.

Widok

z XVI wieku, ze 130-metrową wieżą

Rysunek

z 1827 roku, widoczny wieniec domków altarystów

Wieża z renesansowym szczytem

Ściana północna

kaplicy

Smedchina

Miniatura

barokowych organów dzieło Michaela i Benjamina Englera z lat 1750 do roku 1761, które 9 czerwca 1976 roku, strawił pożar

Wnętrze

bazyliki

w kierunku ołtarza głównego

Święty

Jan

na sklepieniu z epitafiami na ścianach kościoła

Zwornik

sklepienia z polichromią świętych

Gotyckie Epitafium

Sebalda

Saurmanna wewnątrz bazyliki

Sarkofag

i Epitafium Heinricha Rybischa

Epitafium

Nikolausa Uthmanna z rodziną tu jego 3 żony, 24 dzieci tablica z 1545 roku

Ambona

z 1652 roku

Gotyckie Sakramentarium z lat

1453

do roku 1455, dzieło Jodocusa Tauchena

Cenotaf żołnierza

polskiego

pod chórem bazyliki

Popiersie

papieża Jana Pawła II

Świątynia służyła także jako kościół farny dla wrocławskiego patrycjatu i wyrażała jego ambicje, konkurując wielkością z biskupią katedrą świętego Jana. Łęki przyporowe odprowadzające siły ze sklepień nawy głównej umieszczone są nisko, pod dachami naw bocznych, w systemie krakowskim. Same nawy nakryte są prostymi sklepieniami krzyżowymi. Nawa główna ma wysokość 29 metrów i 70 centymetrów wysokości. Prezbiterium kościoła wydzielone jest jedynie we wnętrzu wydatnymi gurtami, nie wyodrębnia się w bryle i jest zamknięte trójbocznie. Nawy boczne przedłużone są do końca prezbiterium i zakończone są analogicznie do niego, nie tworząc zamkniętego ambitu. Bryła kościoła ma długość 68 metrów i 20 centymetrów, i szerokość 34 metry i 47 centymetrów. Ukończona w połowie XV wieku, przylegająca do kościoła od południa masywna, pozbawiona przypór i akcentowana lizenami i blendami wieża osiągnęła wraz z hełmem wysokość 130 i pół metra, będąc najwyższą wieżą na Śląsku i lokując się w czołówce najwyższych budowli ówczesnego świata. Wokół kościoła istniał cmentarz, otoczony przez wieniec maleńkich domków księży-altarystów, w tym opiekunów ołtarzy, które potęgowały wrażenie wielkości kościoła. Kruchty powstały po stronie południowej i północnej, główny portal prowadzi do przyziemia wieży. Stosunkowo niezbyt efektowna elewacja zachodnia nie posiada portalu i ze względu na przylegającą do niej ulicę położona jest ukośnie w stosunku do osi kościoła. 6 kwietnia 1525 roku, kościół świętej Elżbiety stał się pierwszym ze śląskich kościołów, który przejęli ewangelicy, a pastorem został Ambrosius Moiban, a przejęcie kościoła miało jakoby nastąpić w wyniku wygranej wrocławskiego patrycjusza i podskarbiego królewskiego Heinricha von Rybischa w grze w kości nad mistrzem krzyżowców Erhardem Scultetusem. W 1529 roku, w czasie wichury zawalił się drewniany hełm wieży, a jego szczątki upadły na otaczający kościół cmentarz. Katoliccy pisarze określili to jako karę boską, która spadła na ewangelików. Ci z kolei argumentowali, że to, iż w tak potężnym kataklizmie nikt nie zginął, ale szczątki przygniotły tylko kota, a to świadectwo szczególnej opieki Boga. Wieżę odbudowano w latach 1531 do roku 1535, ze znacznie mniejszym hełmem renesansowym o formie istniejącej do dziś. W 1598 roku, podczas remontu dachu położono angobowaną dachówkę mnich-mniszka, tworzącą wzór czerwonej-zielonej szachownicy analogiczne wzory istniały wówczas na dachach Ratusza oraz Fary Marii Magdaleny. W 1649 zawaliła się część więźby dachowej. Kolejny raz poważnych zniszczeń kościół doznał w czasie oblężenia miasta przez wojska napoleońskie w latach 1806 do roku 1807, gdy uszkodzony został hełm na wieży oraz dach. W latach 1856 do roku 1857, prowadzono renowację kościoła, lecz w czasie prac, bowiem zawaliła się zewnętrzna ściana nawy południowej, a wraz z nią część sklepień po odbudowie i wzmocnieniach konstrukcji kościół ponownie konsekrowano 19 listopada 1858. W kościele z biegiem czasu powstało bogate wyposażenie fundowane przez zamożnych mieszczan, a także liczne epitafia, jest ich w sumie około 370. W 1750 do roku 1761, Michael Engler Młodszy i Gottlieb Benjamin Engler, a następnie Gottlieb Ziegler zbudowali w kościele wielkie organy, po kilku remontach i przebudowach a ostatnia nastąpiła od roku 1939 roku 1941, posiadające 91 głosów i zniszczone w pożarze w 1976 roku. Inne, mniejsze organy z roku 1718, zbudowane przez Adama Horatio Caspariniego, znajdują się obecnie w Auli Muzycznej Uniwersytetu Wrocławskiego. W końcu XIX wieku, dla zwiększenia przepustowości ulic wyburzono większość domków altarystów, pozostawiając tylko cztery, zaś w początku XX wieku, zburzono jeszcze jeden. Dwa domki, połączone bramką i zwane Jaś i Małgosia pozostały, mimo planów nowej regulacji ulic i budowy w tym miejscu domu towarowego w latach 20 tych, II wojnę światową kościół przetrwał bez większych uszkodzeń. Krótko służył jeszcze polskiej już parafii ewangelicko-augsburskiej, a w listopadzie 1946 został jednak ewangelikom odebrany i przez władze komunistyczne przekazany katolickiemu ordynariatowi polowemu, uzyskując status kościoła garnizonowego. 2 lipca 1946 roku, pierwszą mszę świętą odprawił w kościele polski ksiądz rzymskokatolicki dziekan podpułkownik Bronisław Nowyk. Kościół służył również jako sala koncertowa, a jego organy wykorzystywano w czasie festiwalu Wratislavia Cantans. Organy doszczętnie spłonęły w 1975 roku. Bogate wyposażenie kościoła i dużą część oryginalnej substancji budowlanej strawiły jednak trzy pożary. Pierwszy miał miejsce 4 czerwca 1960, gdy od uderzenia piorunem spłonął szczyt wieży i został uszkodzony dach. Dach i wieża zostały odremontowane, lecz 20 września 1975 wieża ponownie się zapaliła, a wraz z nią otaczające ją jeszcze drewniane rusztowanie. Całkowicie zniszczone zostały renesansowy hełm, kamieniarka wieży oraz najmniejszy z trzech dzwonów (dwa pozostałe zerwały się z zawieszenia, lecz przetrwały upadek). Ostatni, najpoważniejszy w skutkach pożar 9 czerwca 1976 spowodował prawie całkowite zniszczenie drewnianego wyposażenia kościoła, spłonęły organy, więźba dachowa, zawaliły się częściowo żebra sklepienia nawy głównej, a sklepienia popękały. Pękła również południowa ściana nawy głównej i odchyliła się od pionu. Odbudowy podjęto się dopiero w 1981. Przez całe lata 80 te, postępowała ona bardzo powoli. Przy rekonstrukcji wykorzystano współczesne techniki budowlane, hełm w dawnych formach wykonano z żelbetu, zaś stalową kratownicową więźbę dachową przykryto dla zapewnienia pełnej szczelności wpierw blachą, na nią kładąc dachówkę gdzie przywrócono przy tym szachownicowy wzór. Zrekonstruowana wieża ma wysokość 91 metrów i 46 centymetrów. Wnętrzu przywrócono formy zbliżone do gotyckich. Kościół oraz taras widokowy na wieży zostały otwarte dla wiernych i zwiedzających w maju 1997 roku. 31 maja tegoż roku Jan Paweł II dokonał poświęcenia kościoła, a sześć lat później nadał mu status bazyliki mniejszej. Na placu przykościelnym powstał w końcu lat 90. pomnik ksiedza Dietricha Bonhoeffera, urodzonego we Wrocławiu niemieckiego pastora-antyfaszysty, dar miasta Berlina. W gotyckim domku altarysty Jaś mieszkał grafik i rzeźbiarz Eugeniusz Get-Stankiewicz, zaś elewacja domu służy prezentacji jego dzieł. Taras widokowy w katedrze. Wieża kościelna ma obecnie wysokość 91 metrów i 46 centymetrów. Na taras widokowy znajdujący się na wysokości około 75 metrów, prowadzi ponad 300 schodów. Widoki z wieży są szerokie i dalekie, od położonego u stóp wieży wrocławskiego rynku aż po najwyższy szczyt Sudetów, Śnieżkę. Dwupoziomowa kaplica o pierwotnym wezwaniu Trójcy Świętej i Marii Panny została dobudowana w drugiej połowie XIV wieku, do północnej elewacji bazyliki w pierwszym przęśle korpusu. Wzmiankowana po raz pierwszy 18 grudnia 1389 roku, jako fundacja rajcy miejskiego Mathiasa Smedchina. W 1766 roku, umieszczono w niej bibliotekę podarowaną przez pastora kościoła Johanna Friedricha Burga. Od 1865 roku, kaplica pozostawała pusta. W 1890 roku, odnowiono elewację i wykonano neogotyckie okno. W 2004 roku, na górnym poziomie kaplicy dokonano odkrycia doskonale zachowanych barwnych polichromii o dużej wartości historycznej i artystycznej. Polichromie w kaplicy Smedchina łączą cechy późnego średniowiecza z rozwiązaniami już renesansowymi i zostały namalowane zgodnie z jednolitym zamysłem programowym na krótko przed reformacją, a niedługo po przejęciu kościoła przez ewangelików zostały pobielone. Na ścianie wschodniej przy której stał ołtarz przedstawione jest Ukrzyżowanie Jezusa Chrystusa z Marią, Janem Ewangelistą oraz sceną rozgrywki rzymskich żołnierzy o szatę Jezusa, Modlitwa w Ogrójcu z grupą śpiących Apostołów, Judaszem oraz aniołem z kielichem na tle realistycznego krajobrazu natomiast w nadprożu wejścia do kaplicy znajduje się łacińska inskrypcja na iluzyjnym zwoju upamiętniająca nieistniejący obecnie ołtarz. Na ścianie zachodniej namalowany jest święty Krzysztof przenoszący Dzieciątko Jezus przez rzekę na tle realistycznego krajobrazu z postacią pustelnika z latarnią, święta Jadwiga, święty Grzegorz Wielki stojący przez mensą ołtarzową, świętej Anny Samotrzecia siedząca na tronie z zapleckiem, Madonna Apokaliptyczna to Matka Boska z Dzieciątkiem przedstawiona w promienistej mandorli, oraz męczeństwo świętego Marka. Na ścianie północnej po obu stronach okna znajdują się święty Benon oraz świętego Bartłomieja oraz herby fundatorów polichromii z labrami na tle wzorzystej tkaniny. Na arkadzie południowej ukazano świętego Józefa, natomiast jej pozostała część pokryta jest ornamentem częściowo zoomorficznym. Na sklepieniu namalowano ornament roślinny na błękitnym lub żółto-błękitnym tle układający się promieniście w zwornikach, w zworniku przęsła północnego Oblicze Chrystusa natomiast w zworniku przęsła południowego widzimy czerwoną tarczę z gmerkiem.

Widok

bazyliki od strony południa

Wczesnobarokowy

ołtarz główny w kościele

Freski

sklepienia ze zwornikami

Gotyckie stalle ze schyłku

XV

wieku, zdobione malowidłami z 1738 roku

Freski

sklepienia z postaciami świętych

Są tu także późnogotyckie polichromie na suficie kaplicy Smedchina. W wieży kościoła świętej Elżbiety wiszą trzy dzwony. Dzwon Bohaterów bije codziennie o godzinie 17.30 a w niedziele także o 11.30. Dzwon Bohaterów ma inskrypcję o treści„DEN HELDEN DES WELTKRIEGES ZUM EHRENDEN GEDÄCHTNIS 1923 UNSER GLAUBE IST DER SIEG”czyli Bohaterowie wojny światowej w uczciwej pamięci 1923 Nasza wiara jest zwycięstwem)działa ale dzwon jest nieruchomy ze względu na naruszoną konstrukcję nośną. Uderza serce napędzane łańcuchami Średni Dzwon1471Mathias Haubnitz Brünn~3500c”„*O REX *GLORIE *VENI *CUM *PACE ** MATHIAS HAUBNICZ*O królu chwały przybądź w pokoju Mathias Haubnicz)nie podłączony i nie używany Mały dzwon1460?~1500e”„*O REX *GLORIE *VENI *CUM *PACE * AVE MARIA* GRATIA *PLENA *DOMINUS TECUM *ANNO *DOMINI MCCCCLX”O królu chwały przybądź w pokoju, Zdrowaś Mario łaskiś pełna Pan z Tobą, pękł w pożarze 1976, nie podłączony i nie używany.Przynależność organizacyjna kościoła świętej Elżbiety. W styczniu 1991 roku, Jan Paweł II dekretem Kongregacji do spraw Biskupów, przywrócił w Polsce, po przeszło pięćdziesięcioletniej przerwie, Ordynariat Polowy Wojska Polskiego. Parafia cywilno-wojskowa św. Elżbiety we Wrocławiu została erygowana 15 marca 1998. Obejmuje 2695 mieszkańców. Proboszczem parafii jest ks. prał. płk Janusz Radzik. Katastrofy kościoła są zaiste zdumieające. W roku 1529, zawalił się bowiem iglicowy Hełm. W 1645 roku, zniszczone zostały południowe okna. A w roku 1649, zawaliła się więźba dachowa, w roku 1749,zniszczone zostały okna południowe. W roku 1806, runął kamienny baldachim z figurami, aw roku 1857, zawaliły się dwa filary nawy południowej, w roku 1962, w wyniku uderzenia pioruna spłonęła latarnia hełmu, w roku 1975, spłonęła wieżaa w roku 1976, spłonęła cała świątynia wraz ze wspaniałymi organami.

Zamki

Od XIII wieku zaczęto modernizować także siedziby królewskie i książęce poszerzając program funkcjonalny budowli istniejących jak naprzykład zamek na Wawelu, czy też w Legnicy, koniecznosc budowy zamków, które początkowo można było zbudować jedynie za zgodą władcy. Z tego powodu najstarsze zamki miały charakter budowli państwowych. Początkowo, w XIII wieku, charakterystyczne dla zamków elementy umieszczono w obrębie funkcjonujących grodów drewniano-ziemnych, w związku z czym pierwsze zamki miały kształt nieregularny jak przykładowo zamek w Opolu. Po połowie XIII wieku, zarzucono także budowę palatiów, które należy łączyć raczej z wcześniejszą epoką. Kształt regularny zamków rozpowszechnił się na terenie Królestwa Polskiego w czasach panowania Kazimierza Wielkiego i budowano je w takim kształcie nawet w miejscach wcześniejszych grodów jak Rawa, Łęczyca, czy Koło. Zamki budowały także zakony na przykład Joannici a ich przykłady znajdujemy w miejscowościach jak. Stare Drawsko, Łagów, Swobnica, czy Pęzino oraz Krzyżacy, na terenie państwa utworzonego przez nich w Prusach jak Malbork, Radzyń Chełmiński, czy Nidzica oraz biskupi jak Sławków, Lipowiec. W zamkach budowano też wieże ostatecznej obrony, określanej jako stołp oraz wieże mieszkalne a z francuskiego języka jest to określane jako donżon.

Zamek

krzyżacki w Malborku widoczne są mury obronne

Najlepiej zachowane gotyckie zamki to, w Polsce południowej, jak w Chęcinach, Czorsztynie, Niedzicy, Ojcowie, Bobolicach, Kazimierzu Dolnym, Będzinie, Lipowcu, Ogrodzieńcu. A w Polsce północnej zbudowane przez zakon krzyżacki w jak zamki Malborku, Nidzicy, Golubiu, Gniewie, czy Radzyniu Chełmińskim lub na ich warowniach wzorowane a najczęściej budowane w dobrach biskupich w Kwidzynie, Lidzbarku Warmińskim, Olsztynie, Reszlu. zamki na Mazowszu Zamek w Ciechanowie, Czersku, Liwie. Czy też zamki w Wielkopolsce jak Zamek w Kole, Sierakowie, Szamotułach, czy też w Gołańczy.

Ratusze

Ratusz

Staromiejski w Toruniu

Gotycki

ratusz miejski we Wrocławiu

Centralnym miejscem był przeważnie duży rynek, na którym budowano symbol władzy miejskiej i główną strażnicę ratusz z wysoką wieżą. Wokół ratusza skupiały się inne budynki związane z funkcją organizmu miejskiego jak sukiennice, budynek wagi miejskiej, kramy kupieckie i pręgierz. Przykładem nieprzekształconego później ratusza w stylu gotyckim jest Ratusz we Wrocławiu, Ratusz Staromiejski w Toruniu, Ratusz w Chojnie, Gdańsku, i Szczecinie. Z ratusza w Krakowie zachowała się tylko wieża.

Wieża

ratuszowa

w Krakowie

Ratusz

w Chojnie

Kamienice miejskie

Kamienica

Kopernika w Toruniu

Istniejące wówczas grody usamodzielniały się otrzymując nowe prawa lokacyjne najczęściej na tak zwanym prawie magdeburskim. Obszar miast dzielono siatką zazwyczaj prostopadłych ulic na działki tworząc układ szachownicy. Budynki mieszkalne, w wyższych partiach nadal budowano z drewna lub w technice muru pruskiego. W celu utrudnienia przenoszenia się ognia podczas pożaru, często podwyższano ściany na granicy dwóch sąsiednich działek a dwuspadowy dach otrzymuje połacie skierowane do środka. Fasady domów wieńczono schodkowymi lub trójkątnymi szczytami. Domy bogatych mieszczan czasem otrzymywały bogatszy wystrój w postaci wymurowanych laskowań na tle białych blend. Częściej była to polichromia naśladująca wątek muru, maswerki i wimpergi. Przykładem kamienicy w stylu gotyckim jest Dom Kopernika w Toruniu, Dom Długosza w Sandomierzu, Najstarszy budynek Uniwersytetu Jagiellońskiego Collegium Maius, oraz kamienica przy ulicy Łaziennej 22 w Toruniu.

Mury i bramy miejskie

Miasto otaczały przeważnie mury obronne, czasem w miejscu wcześniejszych wałów i inwestycje takie prowadzono przez wiele lat, dokonując częstych modernizacji. Starsze umocnienia często podwyższano, a proste ich zwieńczenia blankami zastępowano nowocześniejszymi machikułami. Ciąg murów obronnych często przerywały otwarte od strony miasta baszty, rozmieszczone w odległości strzału na około 40 do 60 metrów. Miasta czasem otrzymywały nowy, drugi pas murów obronnych jak w miastach, Wrocław, Toruń czy inne, a nawet trzeci jak Toruń. Najstarsze mury obronne na ziemiach polskich znajdują się w Toruniu, najwcześniejszy odcinek przy ulicy Pod Krzywą Wieżą datowany na lata 1246 do roku 1262.

Barbakan

w Krakowie

Most

gotycki imienia Świętego Jana na Młynówce w Kłodzku

Prowadzące do miast często ozdobne bramy poprzedzano w okresie późnogotyckim barbakanami połączonymi z nimi szyją. Pierwsza taka forma obronna na ziemiach polskich powstała w Toruniu jak barbakan Starotoruński z 1426 roku. Najlepiej zachowanym barbakanem w Polsce jest Barbakan w Krakowie. Do dzisiejszych czasów zachowały się fragmenty murów obronnych, z których najczęściej zachowały się bramy czy też mosty, jak w Szydłowie, Sandomierzu, Krakowie z Bramą Floriańską i barbakanem. Znaczne części murów zachowały się w Stargardzie, Prabutach, Pyrzycach, czy też w Toruniu. Ponadto w Chełmnie, Strzelcach Krajeńskich, Byczynie i Paczkowie mury miejskie zachowane są prawie w całości.

Budownictwo sakralne

Kościół świętej Doroty, Wacława i Stanisława we Wrocławiu

Kościół Najświętszej

Marii

Panny w Poznaniu

Mamy też kościoły klasztorne czego przykładem może być dominikański kościół świętego Wojciecha we Wrocławiu, został wybudowany na miejscu wcześniejszej świątyni od 1241. Budowę kościoła rozpoczęto od jednonawowego korpusu. W 1330 roku, ukończono prezbiterium. Wieża usytuowana została w południowo-wschodnim narożu, przy skrzyżowaniu prezbiterium z transeptem została ukończona w XIV wieku, a jej szczyt przebudowano w XV wieku. Mamy także dominikański kościół świętej Trójcy w Krakowie, podczas przebudowy w XIV wieku, kiedy to otrzymał ostrołukowe sklepienia kolebkowo-sieciowe z lunetami w prezbiterium oraz sklepienia krzyżowo-gwiaździste w korpusie. Sklepienie nawy głównej podparto systemem filarowo-skarpowym. franciszkańskim kościół świętego Franciszka w Krakowie budowany w okresie od XIII do XVI wieku, na rzucie krzyża o początkowo nieomal równych ramionach, przedłużonych w późniejszym okresie w XIV wieku, jednonawowy korpus a w XV wieku, prezbiterium, które otrzymało zakończenie na planie połowy sześcioboku. W XVI wieku, dobudowano jedną nawę boczną od strony północnej jest to obecnie kaplica Męki Pańskiej. Początkowo nad skrzyżowaniem naw znajdowała się drewniana dzwonnica, która zawaliła się w roku 1445. Nową wieżę dobudowano po stronie północnej rozebrano ją w XIX wieku, i na jej miejscu postawiono kruchtę. Większa część kościoła spłonęła w XIX wieku. Z czasów gotyckich zachowały się dwa okna w prezbiterium, część krużganków jak franciszkański kościół świętego Jakuba we Wrocławiu obecnie jest pod wezwaniem świętego Wincentego, pochodzi z około 1240 roku, został też przebudowany pod koniec XIV wieku. Przykładem gotyku jest także trójnawowa bazylika z długim prezbiterium zakończonym połową ośmioboku i przykrytym ostrołukowym sklepieniem kolebkowym z lunetami. Powstaje też w tym okresie sklepienie krzyżowe korpusu podparte zostało systemem przyporowym z ceglanymi łękami przyporowymi poprowadzonymi nad dachami naw bocznych i wieżami sił.

Kościoły katedralne

Katedra

Świętego Jana Chrzciciela we Wrocławiu

Konkatedra

w Prabutach

Późny

gotyk

Kolegiata w Stargardzie

Bazylika

archikatedralna Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny i świętego Andrzeja we Fromborku

Archikatedra wrocławska pod wezwaniem świętego Jana Chrzciciela jako kościół powstała już w XIII wiaku, natomiast budowę obecnego kościoła, w miejscu wcześniejszych budowli, rozpoczęto już około 1244 roku, od budowy prezbiterium, które zostało ukończone w 1271 roku. Ta część kościoła ma jeszcze wiele cech budowli późnoromańskiej. Korpus i kaplicę Mariacką zbudowano w XIV wieku, a wieże w XV wieku, Katedra była wielokrotnie niszczona pożarami i odnawiana. Po zniszczeniach w 1945 roku, została gruntownie odbudowana. Jest to trójnawowa bazylika, bez transeptu z mocno wydłużonym prezbiterium i prostokątnym obejściem, w które otrzymało sklepienia krzyżowe. Prezbiterium przykryto sześciodzielnym sklepieniem żebrowym a przęsła korpusu sklepieniami krzyżowymi. Pomiędzy prezbiterium a korpusem usytuowane jest szersze przęsło o planie kwadratu w nawie głównej. Ramiona tego przęsła w obrębie naw bocznych otrzymały sklepienia piastowskie. Kaplica Mariacka, zbudowana za obejściem, z niewielkim własnym prezbiterium także otrzymała sklepienia trójdzielne. Katedra na Wawelu została zbudowana na miejscu wcześniej istniejącego kościoła. Budowę gotyckiego obiektu rozpoczęto w 1320 roku, zaczęto jej budowę od prezbiterium z prostokątnym obejściem. Po jego bokach usytuowano dwie kaplice jak świętej Małgorzaty i świętego Jana Ewangelisty dziś nieistniejące. Kaplica Mariacka została zbudowana za obejściem, w osi głównej kościoła. Prezbiterium i obejście przykrywają sklepienia krzyżowe, tylko ostatnie przęsło prezbiterium oraz kaplicę Mariacką przykryto sklepieniami trójpolowymi tak zwanymi piastowskimi. Budowę prezbiterium ukończono w 1346 roku. W latach 1330 do roku 1364, zbudowano trójnawowy korpus gdzie nawa główna jest na wysokości 19 metrów i nawy boczne o wyskości 9 metrów. Sklepienia nawy głównej podparte są za pomocą konstrukcji filarowo-skarpowej. Katedra gnieźnieńska pod wezwaniem Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny zbudowana na fundamentach budowli romańskiej. Korpus trójnawowej bazyliki powstał w latach 1342 do roku 1382. Bezpośrednio do korpusu bez nawy poprzecznej a przylega prezbiterium z obejściem i wieńcem kaplic zbudowane na planie połowy dwunastoboku. Wszystkie pola przykrywają sklepienia krzyżowe. W nawie głównej podparte zostały przyporami wiszącymi. Katedra w Poznaniu została zbudowana w XIV do XV wieku, na miejscu wcześniejszych budowli. Ceglana, trójnawowa bazylika bez transeptu, prezbiterium z obejściem otrzymały sklepienia gwiaździste rozwiązane na planie prostokąta. Kaplice obejścia zostały przebudowane w okresie późniejszym. Od strony zachodniej, przedsionek kościoła flankują dwie wieże. Katedra była wielokrotnie przebudowywana. Po zniszczeniach w 1945 roku także została odbudowana. Z okresu gotyku zachowała się między innymi rozeta nad portalem. Archikatedra oliwska, odbudowana po zniszczeniach po 1350 roku, na fundamentach z XIII wieku. Korpus bazyliki posiada tylko jedną nawę boczną od strony północnej. Prezbiterium z obejściem bez wieńca kaplic, zamkniętym połową ośmioboku poprzedza nawa poprzeczna. Sklepienia pochodzą z XVI wieku. Nad nawami i prezbiterium wykonano sklepienia gwiaździste a nad obejściem przeskokowe z przesunięciem podparcia o połowę przęsła. Archikatedra świętgo Jana Chrzciciela w Warszawie, została zbudowana od końca XIII wieku. Jest to trójnawowa hala z imponującym, wysokim dachem. Wielokrotnie przebudowywana. Po zniszczeniach wojennych, fasada odtworzona w stylu gotyku nadwiślańskiego.

Kościoły bazylikowe

Kolegiata

Świętego Krzyża i Świętego Bartłomieja we Wrocławiu z XIII wieku

Przedstawicielem może być znany wszystkim kościół Mariacki w Krakowie, przebudowany z halowego pod koniec XIV wieku podczas gdy prezbiterium powstało w 1384 roku, a korpus w 1395 roku. Sklepienie wykonano w XV wieku, a wcześniejsze zawaliło się w 1442 roku. Jest to ceglana bazylika z detalami z ciosów kamiennych. Nawy korpusu przykryto sklepieniami krzyżowymi. Przęsła prezbiterium otrzymały sklepienia gwiaździste. Sklepienie nawy głównej podparto systemem filarowo-skarpowym. Fasadę flankują dwie wieże, północna została ukończona w 1478 roku. Zwieńczono ją późnogotyckim hełmem. Budowę wieży południowej przerwano w 1592 roku, i zwieńczono ją hełmem renesansowym. Wewnątrz kościoła znajduje się cenny, gotycki ołtarz, dzieło Wita Stwosza. Bazylika katedralna Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny we Włocławku, powstała w latach 1340 do roku 1411. Zbudowana została po zniszczeniu przez Krzyżaków w 1329 roku, katedry romańskiej. W 1511 roku, ukończona została wieża północna, w 1526 roku, wieża południowa. W końcu XIX wieku, świątynia została przebudowana w stylu neogotyckim, wzniesiono trzy ostatnie kaplice, skarbiec i kruchtę zachodnią z pierwotnym, XV-wiecznym portalem.

Bazylika

mariacka w Gdańsku

W prezbiterium znajdują się gotyckie witraże mają 22 kwatery z około 1360 roku, są najstarsze w kościele katolickim w Polsce. Do wyposażenia kościoła należą także barokowe stalle z 1683 roku, potężny 7-ramienny świecznik brązowy renesansowy z roku 1596, krzyż Tumski z lat 1610 do 1615 roku, nagrobki i epitafia biskupów i kanoników z XV do XIX wieku, między innymi w kaplicy świętego Józefa późnogotycki Piotra z Bnina dłuta Wita Stwosza z 1493 roku. W kaplicy chrzcielnej stoi srebrny ołtarz z klasztoru w Lądzie, wykonany przez toruńskiego złotnika Jana Letyńskiego w 1744 roku, oraz drewniana rzeźba Ostatnia Wieczerza pochodzi z 1505 roku, i obraz Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny z roku 1475. W północnej nawie w neogotyckich ramach obrazy Bartholomäusa Strobla. Kościół świętej Katarzyny w Krakowie zbudowany został w drugiej połowie XIV wieku, z fundacji Kazimierza Wielkiego. Ceglana, trójnawowa bazylika z dużymi fragmentami z ciosów kamiennych. Sklepienia przykrywające przęsła uległy zniszczeniu. W prezbiterium wykonano sklepienie gwiaździste w XVI wieku, a nad nawami korpusu obecnie znajduje się drewniana imitacja sklepienia z XIX wieku. Kościół Bożego Ciała w Krakowie zbudowany około lat 1340 do roku 1405,powstał jako trójnawowa bazylika bez transeptu. Korpus łączy się z długim prezbiterium o wysokości równej z nawą główną. Całość przykrywa wspólny, dwuspadowy dach. Sklepienie nawy głównej podparte jest systemem filarowo-skarpowym. pocysterska bazylika w Pelplinie zbudowana w XIII do XIV wieku. Korpus i prezbiterium o prostym zakończeniu mają taką samą szerokość. Rozdziela je nawa krzyżowa złożona z trzech przęseł podzielonych na dwa pasma. Wszystkie pola bazyliki przykrywają sklepienia gwiaździste, najbogatsze w ramionach transeptu (w ramieniu północnym cztery pola sklepienia podparte są jednym, centralnym słupem; w ramieniu południowym tylko trzy pola przęsła znajdują się wewnątrz kościoła, czwarte należy do krużganku klasztoru. Sklepienie nawy głównej podpierają wiszące przypory. Do wschodniej i zachodniej ściany, w linii filarów międzynawowych, dobudowano smukłe wieże. Szczyty obu elewacji zdobią blendy i ceramiczne sterczyny. Kościół świętego Jakuba w Toruniu, jest to trójnawowa bazylika z pierwszej połowy XIV wieku. Do naw bocznych przylegają dwa rzędy kaplic umieszczonych pomiędzy masywnymi przyporami. Gwiaździste sklepienie nawy głównej podpierają wiszące przypory zakończone sterczynami. Podobne sterczyny umieszczono nad przyporami w nawach bocznych. Sklepienia kaplic podparte na pięciu wezgłowiach, podzielono żebrami na 10 i 11 tarcz. Nad pierwszym przęsłem korpusu umieszczono wysoką wieżę przykrytą podwójnym dachem czterospadowym i ozdobioną, podobnie jak szczyt wschodni, blendami i ornamentami z glazurowanej cegły. Kościół Narodzenia Najświętszej Marii Panny w Ciechanowie, to późnogotycka, ceglana pseudobazylika, ozdobiona zendrówką i jest to pierwszy w Polsce kościół transeptowy. Wzniesiony został w 1 ćwierci XVI wieku, na miejscu XIV wiecznego drewnianego kościoła, który spłonął w 2 poł XV wieku.

Kolegiata

Bożego Ciała w Bieczu

Do starszych elementów kościoła należą, dwie kropielnice granitowe z XVI wieku, kruchta główna i kruchta północna oraz krucyfiks z 1 połowy wieku XVII, wzorowany jest na wcześniejszym krzyżu z XV wieku. W nawie głównej na lewym filarze późnogotycka płyta nagrobna Stanisława Szczurzyńskiego, a zmarłego w roku 1556, z płaskorzeźbioną postacią rycerza w zbroi, z napisem antykwą w bordiurze i kartuszami w narożach oraz herbami, jak Ostoja lub Przegonia, Pobóg, Lubicz odwrócony i Prawdzic. Kościół Nawiedzenia Najświętszej Marii Panny w Warszawie zbudowany został około 1411 roku. W 1518 roku, dobudowano charakterystyczną dla warszawskiego krajobrazu późnogotycką wieżę z dzwonnicą. Wielokrotnie był niszczony i przebudowywany. Odtworzony po zniszczeniach II Wojny Światowej w latach 1947 do roku 1952.