Apikosmetyka. Miód, propolis, pyłek kwiatowy, mleczko pszczeli, jad pszczeli, wosk ebook

MIÓD PSZCZELI

Powstawanie i pozyskiwanie

Obecnie miodem określa się naturalny, słodki produkt wytwarzany przez pszczoły miodne Apis mellifera z nektaru lub wydzielin żywych części roślin, a także wydalin owadów ssących soki roślinne – łączony następnie z ich własnymi swoistymi substancjami, składany, odparowywany i pozostawiony do dojrzewania w plastrach.

Nektar powstaje w specjalnych narządach roślin zwanych nektarnikami, znajdujących się w obrębie kwiatów. Pod względem chemicznym jest to zagęszczony sok roślinny złożony głównie z wody i cukrów, takich jak: glukoza, fruktoza i sacharoza, a także z niewielkiej ilości związków białkowych, wolnych aminokwasów, kwasów organicznych, witamin, olejków eterycznych, barwników i związków mineralnych. Stężenie cukrów w nektarze wynosi zazwyczaj od 10 do 40%, w szczególnych przypadkach do 70%.

Wydzieliną żywych części roślin nazywa się sok dojrzałych owoców, np. malin czy morwy, oraz tzw. rosę miodową, która znajduje się na kłosach zbóż, np. żyta, a także na wiechach licznych traw.

Drugim ważnym produktem zbieranym przez pszczoły do wyrobu miodu jest spadź. Jest to sok roślinny przetworzony przez niektóre owady, głównie mszyce, czerwce i miodówki. Owady te nakłuwają liście i górne części roślin, wysysają sok, z którego wchłaniają białko stanowiące ich pokarm, a pozostałość wydalają w postaci kropelek zwanych spadzią. Miejscem bytowania wymienionych owadów są zarówno drzewa liściaste, jak i iglaste. Spadź w około 50% składa się z cukrów, podobnych jak w nektarze, przy czym może ona zawierać dodatkowo dwa inne cukry – melecytozę i fruktomaltozę. Ponadto w spadzi występują: kwasy organiczne, aminokwasy, garbniki, żywice, witaminy oraz związki mineralne.

Nektar, wydzielina żywych części roślin lub spadź zwilżane są przez pszczoły niewielką ilością wydzieliny pochodzącej z gruczołów ślinowych, po czym trafiają przez otwór gębowy i przełyk do wola miodowego. Proces ten wzbogaca te produkty w enzymy i kwasy organiczne pochodzące z organizmu pszczół.

Po przylocie do ula pożytek, zawierający do 80% wody, przekazywany jest pszczołom ulowym, które kilkakrotnie wprowadzają go do wola miodowego i przemieszczają na nasadę języczka. W tym czasie produkt wzbogaca się w enzymy pochodzące z gruczołów ślinowych pszczół, m.in. w diastazę, inwertazę i lizozym. Po odpowiednim zagęszczeniu powstały produkt przekazywany jest innym pszczołom do dalszej przeróbki, aż w końcu umieszczany w dolnych komórkach plastra, gdzie następuje jego ostateczne odparowanie. W miarę zagęszczania miód przenoszony jest do coraz wyżej położonych komórek plastra. Po ich wypełnieniu następuje proces dojrzewania miodu, podczas którego zawartość wody obniża się w nim do około 18%. Zapobiega to fermentacji miodu. Sacharoza ulega w tym czasie enzymatycznemu rozkładowi do glukozy i fruktozy. W trakcie dojrzewania zwiększa się także kwasowość miodu. Proces trwa 4-5 dni i po jego zakończeniu komórki plastra pokrywane są cienką warstwą wosku, tzw. zasklepem lub wieczkiem woskowym.

Do celów kosmetycznych wykorzystuje się miód handlowy w stanie płynnym. Miód taki otrzymuje się po odwirowaniu plastrów i przecedzeniu przez gęste sito, które usuwa większe zanieczyszczenia mechaniczne. Następnie miód umieszcza się w odstojniku w celu jego sklarowania. Po zebraniu wierzchniej warstwy drobnych zanieczyszczeń miód rozlewa się do opakowań jednostkowych.

Miód skrystalizowany przed użyciem do produkcji kosmetyków należy upłynnić. Proces upłynniania miodu prowadzi się w łaźni wodnej o temperaturze 45°C. Pojemnik z miodem o masie 30 kg wymaga ogrzewania w tej temperaturze przez 6-10 godzin.

Charakterystyka fizykochemiczna

O jakości miodu decydują właściwości organoleptyczne tego produktu, takie jak: barwa, smak, aromat i konsystencja. Do ważnych parametrów fizykochemicznych charakteryzujących poszczególne rodzaje miodu należą: ciężar właściwy, skręcalność optyczna, lepkość, kwasowość i przewodność elektryczna.

Miody odznaczają się dużą różnorodnością barwy. Miody nektarowe, w zależności od rodzaju pożytku, rejonu pozyskiwania i terminu zbioru, mają różną barwę – od niemalże bezbarwnej, poprzez żółtą i brunatnoszarą, do ciemnej. W większości są to miody jasne (akacjowy, rzepakowy, koniczynowy, mniszkowy) i z odcieniem żółtym (lipowy, wrzosowy). Do miodów ciemnych zalicza się: miód gryczany, kasztanowy i miody spadziowe. Te ostatnie mają barwę zielonkawą, szarą, brązową, a nawet czarną. Zabarwienie to pochodzi w dużej mierze od strzępków grzybni, barwników roślinnych i glonów.

Smak miodu zależy w dużym stopniu od gatunku rośliny będącej źródłem nektaru lub spadzi. Miody jasne, takie jak: akacjowy, mniszkowy i koniczynowy, odznaczają się zazwyczaj łagodnym, a niekiedy nawet mdłym smakiem. Natomiast odmiany ciemne, pochodzące zwykle z późniejszych pożytków, mają na ogół smak ostry, piekący, niekiedy gorzki lub cierpki.

Aromat miodu także zależy od roślin, z których pochodził pożytek. Ze względu na to, że składniki miodu wpływające na jego aromat mają charakter lotny, najsilniejszym aromatem charakteryzują się świeżo pozyskane miody. Przykładem może być miód lipowy. Dłuższe przechowywanie miodu w dużym stopniu pozbawia go aromatu.

Jednym z parametrów charakteryzujących miód jest jego ciężar właściwy (gęstość), będący stosunkiem masy miodu do jego objętości. Dojrzały miód jest gęstą, niejednorodną masą płynną, składającą się głównie z mieszaniny cukrów. Z tego względu jego ciężar właściwy jest wyższy od wody i mieści się w granicach 1,38-1,45 g/cm3 , co oznacza, że 1 l miodu waży 1380-1450 g. Mniejszy ciężar właściwy może wskazywać na większą zawartość wody.

Skręcalność optyczna znacznie różni się w przypadku miodów nektarowych i spadziowych. O ile miody nektarowe odznaczają się ujemnymi wartościami, to miody spadziowe mają dodatnią wartość tego parametru. Na przykład, miody akacjowe mają średnią skręcalność optyczną -17,0°, a dla miodów spadziowych ta wartość wynosi +4,2°. W dużym stopniu na skręcalność optyczną ma wpływ obecność dekstryn w miodach. Miody nektarowe cechuje niska ich zawartość (średnio 0,84%), natomiast w miodach spadziowych występuje duża zawartość dekstryn (średnio 2,5%).

Lepkość miodu w dużym stopniu zależy od zawartości wody i temperatury otoczenia. Im większa jest zawartość wody w miodzie, tym mniejsza jest jego lepkość. Na przykład, miód wielokwiatowy w temperaturze 25°C przy zawartości wody 20,0% ma lepkość 25,6 P (puaza), natomiast przy zawartości wody 15,8% – 143,9 P. Ponadto miody nektarowe ogólnie cechuje niższa lepkość w porównaniu z miodami spadziowymi i nektarowo-spadziowymi.

Jeśli chodzi o kwasowość miodów, to wyróżniamy tutaj dwa parametry, a mianowicie odczyn miodu (pH) oraz tzw. kwasowość ogólną, charakteryzującą ilość roztworu zasady, która jest potrzebna do zobojętnienia określonej ilości miodu (wartość tę wyraża się w miliekwiwalentach, tj. miligramorównoważnikach zasady, jako mval/kg). Wartości pH miodów krajowych mieszczą się w granicach 3,95-4,29, przy czym do najbardziej kwaśnych zalicza się miody nektarowe (akacjowy, lipowy, gryczany, wielokwiatowy). Miody spadziowe (ze spadzi liściastej i iglastej) są mniej kwaśne. Natomiast kwasowość ogólna jest stosunkowo niska dla miodów wiosennych (średnio 21,2 mval/kg) i dość wysoka dla miodów z pełni lata (średnio 42,0 mval/kg) oraz odmian jesiennych (średnio 36,2 mval/kg). O kwasowości ogólnej decydują wolne kwasy i laktony. Na przykład, miody wiosenne (z sadów, rzepakowy, akacjowy) zawierają średnio 16,4 mval/kg wolnych kwasów i 4,8 mval/kg laktonów, natomiast miody z pełni lata (lipowy, gryczany, koniczynowy, wielokwiatowy) zawierają średnio 34,3 mval/kg wolnych kwasów i 7,6 mval/kg laktonów.

Przewodność elektryczna stanowi z kolei cechę miodu, w dużym stopniu zależną od pochodzenia pożytku – nektarowego czy spadziowego. Parametr ten określa się w μS/cm (mikrosimensy/cm). Odmiany miodu wiosennego (akacjowy, rzepakowy) odznaczają się niską przewodnością elektryczną – średnio 259 μS/cm, średnią przewodnością cechują się odmiany miodu z pełni lata (gryczany, lipowy, wielokwiatowy) – średnio 447 μS/cm, a wysoką przewodnością elektryczną charakteryzują się odmiany miodu jesiennego (wrzosowy, spadziowy, nektarowo-spadziowy) – 787 μS/cm.

Skład chemiczny

Miody krajowe zawierają średnio 18,3% wody, 75,9% cukrów i 5,8% innych substancji, takich jak: białka, peptydy, enzymy, wolne aminokwasy, kwasy alifatyczne, związki fenolowe (kwasy fenolowe i flawonoidy), substancje lotne, witaminy, biopierwiastki, a także hormony, lipidy i składniki nierozpuszczalne.

Woda. Woda zawarta w miodzie gromadzonym przez pszczoły w komórkach plastra pochodzi z nektaru, wydzieliny żywych części roślin i spadzi. Według danych krajowych, miody zawierają od 16,0 do 24,6% wody. Najmniej wody znajduje się w miodach: akacjowym, wielokwiatowym, rzepakowym i z sadów (średnio 17,7%), a najwięcej w miodzie wrzosowym (średnio 20,1%).

Cukry. Zawartość cukrów w krajowych miodach mieści się w granicach 69,3-84,2%. Najmniej cukrów zawierają miody spadziowe i nektarowo-spadziowe (średnio 69,2%), a najwięcej miody akacjowe, rzepakowe i lipowe (średnio 82,0%). Wśród cukrów w największej ilości występują glukoza i fruktoza (ryc. 1). Należą one do cukrów prostych redukujących. W miodach nektarowych zawartość glukozy mieści się w granicach 27,3-37,4%, a fruktozy – 29,1-42,3%. Stosunek fruktozy do glukozy jest najwyższy w miodzie akacjowym i wynosi średnio 1,44. W miodach wrzosowym i wielokwiatowym stosunek ten jest niższy i wynosi odpowiednio: 1,34 i 1,24. Najniższy stosunek fruktozy do glukozy odnotowano w miodzie lipowym – 1,07. Podobnie niski jest stosunek fruktozy i glukozy w miodach spadziowych i nektarowo-spadziowych i wynosi on 1,11. Wśród cukrów redukujących, występujących w krajowych miodach w stosunkowo dużych ilościach, wymienia się maltozę (średnio 17,1%), turanozę (średnio 5,6%) i melibiozę (średnio 2,1%).

Rycina 1. Budowa chemiczna glukozy i fruktozy

Z innych cukrów obecnych w miodach warto wspomnieć o sacharozie (średnio 2,4%) i trehalozie (średnio 4,1%). Pozostałe cukry, takie jak: melecytoza, rafinoza i maltotrioza, występują w miodzie w ilościach poniżej 1%.

Białka. Substancje białkowe występują w miodzie w niewielkich ilościach. Przeciętnie można je określić na 370 mg/kg miodu. Zaliczyć można do nich białka, peptydy i enzymy. Najmniej tych substancji występuje w miodzie akacjowym (średnio 86 mg/100 g), najwięcej w miodzie gryczanym (średnio 1045 mg/100 g). Do najważniejszych enzymów występujących w miodzie zaliczamy: diastazę (tj. α- i β-amylazę), inwertazę, maltazę, oksydazę glukozy, katalazę i lizozym. Pierwsze trzy enzymy uczestniczą w hydrolizie węglowodanów. Pozostałe dwa odpowiadają za przeciwdrobnoustrojowe i przeciwutleniające działanie miodu.

W miodzie stwierdzono występowanie wolnych aminokwasów. Wśród najczęściej spotykanych wymienia się 14 aminokwasów, w tym wszystkie egzogenne (niesyntetyzowane w organizmie ludzkim). W największej ilości w miodzie występuje prolina, w nieco mniejszej fenyloalanina. W miodzie rzepakowym i gryczanym aminokwasy te występują średnio w ilościach 311 i 31 mg/100 g.

Kwasy alifatyczne. Miód jest bogatym źródłem kwasów alifatycznych, w tym glukonowego (średnio 667 mg/100 g). W mniejszej ilości (w granicach 8-400 mg/100 g) występują także kwasy: bursztynowy, cytrynowy, mlekowy, mrówkowy, masłowy, propionowy i octowy. Kwas glukonowy powstaje z glukozy w trakcie reakcji enzymatycznej (oksydaza glukozy), w efekcie której tworzy się nadtlenek wodoru. Pozostałe kwasy alifatyczne pochodzą z nektaru i ze spadzi.

Związki fenolowe. W miodzie występują związki fenolowe, a mianowicie kwasy fenolowe i flawonoidy. Z polskich danych wynika, że zawartość tych związków może wahać się od 16,6 do 29,1 mg/100 g. W miodach dominowały kwasy fenolowe: chlorogenowy, kawowy i ferulowy (ryc. 2). Najbardziej zasobne w wymienione kwasy okazały się miody: gryczany, lipowy i wrzosowy. Ze związków flawonoidowych w krajowych miodach najczęściej występują: chryzyna, apigenina i luteolina (ryc. 3). W największej ilości związki fenolowe występowały w miodach: lipowym, gryczanym i wrzosowym. Średnia zawartość kwasów fenolowych w wymienionych miodach wynosiła 24,7 mg/100 g, a flawonoidów 7,0 mg/100 g.

Rycina 2. Wzory chemiczne kwasów fenolowych występujących w miodach krajowych

Rycina 3. Wzory chemiczne flawonoidów występujących w miodach krajowych

Związki lotne. Badania miodów krajowych: wielokwiatowego, lipowego, gryczanego i wrzosowego wykazały obecność w nich 28 związków lotnych. W największej ilości, w granicach 2,5-7,0 mg/100 g, występowały: toluen, alkohol fenyloetylowy, furfural, aldehyd benzoesowy i aldehyd benzenooctowy.

Witaminy. Miód zawiera niewielkie ilości witamin. Jeżeli chodzi o witaminy rozpuszczalne w wodzie, to w miodach występuje najwięcej witaminy C (od 2,9 do 11,9 mg/100 g), a następnie witaminy PP (od 0,11 do 0,36 mg/100 g) i kwasu pantotenowego (od 0,02 do 0,10 mg/100 g). Z witamin rozpuszczalnych w tłuszczach w krajowych miodach odmianowych wykryto karotenoidy w ilościach od 0,004 do 0,067 mg/100 g.

Biopierwiastki. W miodach występuje także niewielka ilość makroelementów. Według danych krajowych w największej ilości występują: potas (10,0-241,7 mg/100 g), wapń (2,3-26,6 mg/100 g), sód (0,6-40,0 mg/100 g) i magnez (0,7-2,8 mg/100 g). Ponadto miody krajowe zawierają niewielkie ilości mikroelementów, takich jak: żelazo (0,1-3,4 mg/100 g), krzem (0,7-2,8 mg/100 g), glin (1,0-1,5 mg/100 g), cynk (1 mg/100 g), miedź (0,01-0,9 mg/100 g) oraz tytan i stront (0,01-0,02 mg/100 g). W ilościach mniejszych od 0,005 mg/100 g występują także: chrom, molibden, kobalt, srebro, cyrkon, beryl, wolfram, wanad i skand.

Inne substancje. Oprócz opisanych powyżej, w miodzie mogą występować także inne, mniej znane substancje, a mianowicie: acetylocholina i hormony wzrostu roślin, lipidy, glicerol oraz składniki nierozpuszczalne.

Acetylocholina w śladowych ilościach może trafiać do miodu wraz z mleczkiem pszczelim, natomiast niewielkie ilości hormonów wzrostu roślin mogą przedostawać się do miodu wraz z nektarem i spadzią.

Zawartość lipidów w miodzie jest zwykle niewielka i może ona osiągać wartość 31,8 mg/100 g produktu. W skład frakcji lipidowej wchodzą głównie triglicerydy, kwasy i alkohole tłuszczowe, a nawet cholesterol i monoglicerydy. W miodzie wykryto także glicerol w ilościach od 10,0 do 40,0 mg/100 g (średnio 17,2 mg/100 g).

Ponadto w miodzie występuje od 20,0 do 66,8 mg/100 g różnych zanieczyszczeń, takich jak: ziarna pyłku kwiatowego, zarodniki grzybów pleśniowych, komórki grzybów drożdżoidalnych i bakterii, przetrwalniki bakterii, komórki glonów, fragmenty pszczół i innych owadów, roztocza, a także cząstki wosku, pierzgi, gleby, kurzu i kryształki związków mineralnych. Zawartość składników występujących w największych ilościach w miodzie pszczelim zestawiono w tabeli 1.

Tabela 1. Zawartość składników występujących w największej ilości w miodzie pszczelim

Składniki

Zawartość (g/100 g)

zakres

średnia

Woda

Cukry ogólne

Glukoza

Fruktoza

Inne substancje*

16,0-24,6

69,3-84,2

27,3-37,4

29,1-42,3

3,7-7,9

18,3

75,9

32,4

35,7

5,8

*Białka, wolne aminokwasy, związki alifatyczne, związki fenolowe, substancje lotne, witaminy, biopierwiastki, składniki nierozpuszczalne

Właściwości biologiczne

Miód pszczeli odznacza się wieloma cennymi z punktu widzenia kosmetyki właściwościami biologicznymi. Do najważniejszych należy zaliczyć działanie przeciwutleniające, antybiotyczne, przeciwzapalne, przeciwbólowe, odżywcze i odnawiające tkanki oraz nawilżające.

Działanie przeciwutleniające

W miodzie występuje wiele substancji o działaniu przeciwutleniającym. Zalicza się do nich: związki fenolowe (flawonoidy i kwasy fenolowe), kwas askorbinowy i karotenoidy, kwasy alifatyczne, a także enzymy (katalaza, lizozym), białka i aminokwasy. Mechanizm przeciwutleniającego działania tych związków jest dwojaki. W pierwszym etapie następuje neutralizacja rodników nadtlenkowych, które już powstały w organizmie (również w skórze i błonach śluzowych). W tym procesie uczestniczą witaminy (kwas askorbinowy, karotenoidy), kwasy alifatyczne, enzymy (katalaza, lizozym), białka i aminokwasy. Istnieje jeszcze inny mechanizm działania przeciwutleniającego składników miodu. Uczestniczą w nim związki fenolowe, a mianowicie flawonoidy i kwasy fenolowe. Odznaczają się one zdolnością kompleksowego wiązania jonów metali, w tym jonów żelaza i miedzi, niezbędnych do tworzenia się rodników nadtlenkowych z nadtlenków, w tym z nadtlenku wodoru. A zatem związki fenolowe obecne w miodzie uniemożliwiają tworzenie się bardzo reaktywnych i szkodliwych dla komórek i tkanek organizmu rodników nadtlenkowych.

Jedną z pierwszych informacji na temat przeciwutleniającego działania miodu podali Frenkel i wsp. (1998). Stwierdzili oni, że ciemny miód gryczany odznaczał się wielokrotnie wyższą aktywnością przeciwutleniającą w porównaniu do miodów jasnych (tab. 2).

Tabela 2. Aktywność przeciwutleniająca miodów ciemnych i jasnych (wg Frenkel i wsp. 1998)

Miód odmianowy

Barwa

Aktywność przeciwutleniająca (10-5 µe q w przeliczeniu na kwas askorbinowy)

Gryczany

Nostrzykowy

Sojowy

Eukaliptusowy

Szałwiowy

ciemna

jasna

jasna

jasna

jasna

432,0

52,7

42,5

31,0

21,3

Badania Gheldolfa i Engesetha (2002) potwierdziły te spostrzeżenia. Ponadto stwierdzono, że aktywność przeciwutleniająca była zależna w dużym stopniu od stężenia związków fenolowych (flawonoidów i kwasów fenolowych) występujących w badanych miodach (tab. 3).

Tabela 3. Aktywność przeciwutleniająca i zawartość związków fenolowych w miodach ciemnych i jasnych (wg Gheldolf i Engeseth 2002)

Miód odmianowy

Barwa

Aktywność przeciwutleniająca Troloxu (µmol/g)

Ogólna zawartość związków fenolowych (µg/ g)

Gryczany

Sojowy

Nostrzykowy

Wierzbówkowy

Akacjowy

ciemna

jasna

jasna

jasna

jasna

17,0

8,3

6,1

3,1

3,0

798

270

130

60

45

Działanie antybiotyczne

Działanie antybiotyczne miodu w kosmetykach należy rozpatrywać dwojako, a mianowicie z punktu widzenia jego działania na normalną florę skóry, a także pod kątem oddziaływania na drobnoustroje chorobotwórcze izolowane z zakażeń skóry.

Normalna flora człowieka obejmuje zwykle saprofityczne ziarniaki Staphylococcus epidermidis , Micrococcus sp., Streptococcus pyogenes z gr. A, maczugowce Corynebacterium sp., laseczki Bacillus sp., niektóre pałeczki jelitowe (Enterobacteriaceae ), drobnoustroje beztlenowe Propionibacterium sp. oraz grzyby drożdżoidalne Pityrosporum sp., rzadziej Candida sp. i grzyby pleśniowe Penicillium sp.

W oparciu o dane zebrane w tabeli 4 można wnioskować, że wzrost większości ziarniaków Gram-dodatnich i pałeczek Gram-ujemnych jest hamowany przez miód w granicach stężeń 3,5-20%. Natomiast do zahamowania wzrostu grzybów drożdżoidalnych i pleśniowych wymagane są stężenia miodu na poziomie 50%.

Tabela 4. Działanie antybiotyczne miodu na drobnoustroje reprezentujące normalną florę skóry człowieka (wg Molan i Allen 1996, Kędzia 1997)

Drobnoustroje

Najmniejsze stężenie miodu hamujące

wzrost drobnoustrojów (%)

Ziarniaki Gram-dodatnie

Staphylococcus epidermidis

Streptococcus pyogenes

Bakterie Gram-ujemne

Serratia marcescens

Escherichia coli

Grzyby drożdżoidalne

Candida albicans

Grzyby pleśniowe

Aspergillus fumigatus

7,5

3,5

6,0

4,0-20,0

50,0

50,0

Jeśli chodzi o drobnoustroje wywołujące zakażenia dermatologiczne, to najczęściej wywołują je ziarniaki Gram-dodatnie Staphylococcus aureus , Enterococcus sp. i Streptococcus pyogenes oraz pałeczki Gram-ujemne Escherichia coli i Pseudomonas aeruginosa . Dane przedstawione w tabeli 5 wskazują, że do zahamowania wzrostu ziarniaków Gram-dodatnich Staphylococcus aureus , Streptococcus pyogenes i Enterococcus sp. wystarczą stężenia miodu na poziomie 10%, natomiast do zahamowania wzrostu pałeczek Gram-ujemnych Escherichia coli i Pseudomonas aeruginosa wymagane są stężenia miodu nie niższe niż 25%. Należy dodać, że w tym są również szczepy Staphylococcus aureus oporne na metycylinę (MRSA), szczepy Enterococcus sp. oporne na wankomycynę (VRE) oraz szczepy Escherichia coli i Pseudomonas aeruginosa oporne na większość stosowanych antybiotyków.

Tabela 5. Działanie antybiotyczne miodu na drobnoustroje wywołujące najczęściej zakażenia dermatologiczne (wg Willix i wsp. 1992, Cooper i wsp. 2002)

Drobnoustroje

Najmniejsze stężenie miodu hamujące wzrost drobnoustrojów (%)

Ziarniaki Gram-dodatnie

Staphylococcus aureus

Streptococcus pyogenes

Enterococcus sp.

Pałeczki Gram-ujemne

Escherichia coli

Pseudomonas aeruginosa

2,7-7,3

3,6-4,0

3,8-9,7

5,6-24,7

8,3-18,0

W świetle powyżej przedstawionych danych można przyjąć, że do przeciwdrobnoustrojowego działania produktów kosmetycznych zawierających w swym składzie miód niezbędne jest co najmniej 25% stężenie tego produktu. Pozwoli to mianowicie na zahamowanie wzrostu na skórze nie tylko drobnoustrojów będących jej naturalną florą, lecz także drobnoustrojów wywołujących zakażenia dermatologiczne skóry.

Powyższe założenia opierają się głównie na przeciwdrobnoustrojowym działaniu miodu, niezależnie od jego odmiany. Liczne badania wykazały, że już w 20% roztworach miodu, ze względu na wysoką zawartość cukrów, dochodzi do odwodnienia większości form wegetatywnych bakterii i całkowitej destrukcji komórek. Dodatkowymi czynnikami wzmagającymi to działanie są: stosunkowo niskie pH miodu – w granicach 3,6-4,5, wytwarzanie przez enzym oksydazę glukozy w środowisku wodnym nadtlenku wodoru, obecność lizozymu oraz białek i peptydów mleczka pszczelego występujących zwykle w miodzie, takich jak: rojalizyna, apidycyna i abacyna. Niektórzy autorzy w celu wyjaśnienia działania przeciwdrobnoustrojowego miodu wskazują także na związki fenolowe, a mianowicie flawonoidy i kwasy fenolowe.

Działanie przeciwzapalne i przeciwbólowe

Odczyn zapalny skóry czy błon śluzowych powstały w wyniku określonego bodźca, np. podrażnienia mechanicznego, promieniowania, zakażenia drobnoustrojami czy oparzenia, jest próbą obrony przed czynnikiem szkodliwym dla organizmu. Zmiany toczące się w środowisku zapalnym charakteryzują się zaczerwienieniem, obrzękiem, wzrostem temperatury okolicy otaczających tkanek i bólem. W otoczeniu zmian zapalnych często dochodzi do zapalenia naczyń, co prowadzi do przedostawania się wody i białek osocza do przestrzeni pozanaczyniowych i pojawienia się wysięku. W jego powstawaniu dużą rolę odgrywają tzw. mediatory zapalenia. Są to substancje uwalniane z uszkodzonych tkanek lub tworzące się we krwi w wyniku aktywacji określonych enzymów, m.in. histaminy, serotoniny i bradykininy. W dalszej fazie zapalenia powstają kolejne mediatory, takie jak prostaglandyny i leukotrieny. Powodują one rozszerzenie naczyń włosowatych, prowadzą do zastoju krwi i zwiększają przepuszczalność śródbłonka. W wysięku znajdują się komórki żerne (makrofagi i granulocyty), których zadaniem jest zwalczanie czynników powodujących zapalenie, tj. eliminowanie drobnoustrojów, ciał obcych, fragmentów martwych tkanek itp. Komórki żerne przyciągane są do ogniska zapalnego na drodze zjawiska chemotaksji.

Z wielu publikacji wynika, że miód w kontakcie ze skórą i błonami śluzowymi powoduje zmniejszenie stanu zapalnego, ogranicza i usuwa obrzęki i wysięki oraz uśmierza ból. Zatem działa on jak typowy środek przeciwzapalny.

Działanie przeciwzapalne miodów odmianowych z użyciem neutrofili ludzkich badali Berg i wsp. (2008). Neutrofile aktywowano, stosując zymosan powodujący stan zapalny na drodze wytwarzania przez komórki reaktywnych form tlenu (ROS). Stopień hamowania tego procesu pod wpływem miodów określano jako aktywność przeciwzapalną. Wyniki badań, zebrane na rycinie 4, wskazują, że wszystkie oznaczane miody odznaczały się aktywnością przeciwzapalną, przy czym największą aktywnością charakteryzowały się miody ciemne, zawierające najwięcej związków fenolowych. Aktywność przeciwzapalna tych miodów kształtowała się na poziomie 162 i 131 jedn. RIC. Natomiast aktywność przeciwzapalna jasnych miodów odmianowych o niskiej zawartości związków fenolowych wynosiła od 42 do 111 jedn. RIC.

Rycina 4. Aktywność przeciwzapalna miodów odmianowych (wg Berg i wsp. 2008). 1, 2 – miody ciemne; 3-7 – jasne miody odmianowe

Z przedstawionych powyżej danych wynika, że miody wykazują zróżnicowaną aktywność przeciwzapalną, która zależna jest od poziomu występowania w nich flawonoidów i kwasów fenolowych.

Liczne publikacje wskazują, że miód odznacza się także działaniem antynocyceptywnym. Nocycepcją określa się odczuwanie bólu, który rejestrowany jest przez receptory umiejscowione w skórze, błonach śluzowych i otaczających je tkankach. Działanie antynocyceptywne oznacza zatem przeciwdziałanie odbieraniu przez organizm bodźców bólowych. Inaczej nazywamy to działaniem przeciwbólowym. Stwierdzono, że miód naniesiony na różnego rodzaju rany, zlokalizowane na skórze i błonach śluzowych, zmniejsza ból, a z czasem nawet powoduje jego ustąpienie. Działanie to również przypisuje się występującym w miodzie związkom fenolowym.

Działanie odżywcze i odnawiające tkanki

Miód w bezpośrednim kontakcie ze skórą i błonami śluzowymi odznacza się wyraźnym działaniem odżywiającym i odnawiającym tkankę podskórną. Wynika to z wysokiej zawartości cukrów prostych (glukozy i fruktozy), a także obecności w tym produkcie wolnych aminokwasów, witamin i biopierwiastków. Szczególnie cenna jest zawartość w miodzie witaminy C, która jest prawie 10-krotnie wyższa niż w tkankach, ze względu na to, że uczestniczy ona w syntezie kolagenu. Ponadto miód wzbogaca warstwę mięśniową skóry w glikogen.

Dobrym przykładem działania miodu w kontekście odnawiającym tkanki jest jego korzystny wpływ na tworzenie się tkanki ziarninowej. Badania kliniczne wyraźnie wskazują, że miód w postaci opatrunku powoduje szybkie gojenie się ran.

Suguna i wsp. (1993) przebadali wpływ miodu na biochemiczne i biofizyczne parametry tworzenia się tkanki ziarninowej i epitelializację ran skóry u szczurów. Szczury podzielono na dwie grupy złożone z 6 zwierząt. Na grzbiecie szczurów wycinano skórę na powierzchni 4 cm2 i jedną grupę zwierząt pozostawiano do samoistnego wyleczenia, a drugą leczono miodem. Miód nakładano na rany raz dziennie w ilości 1 ml. Po 16 dniach doświadczenia oceniano parametry biochemiczne i biofizyczne w obu grupach zwierząt. Wyniki zebrane w tabeli 6 wskazują, że w utworzonej tkance ziarninowej pod wpływem miodu zawartość DNA była wyższa o 18,2%, białka o 31,9%, kolagenu o 30,7%, heksozaminy o 20,0% oraz kwasu uronowego o 12,1% w porównaniu do tkanki ziarninowej nieleczonej. Należy dodać, że heksozamina i kwas uronowy są składnikami kwasu hialuronowego, który wraz z kolagenem wzmacnia strukturę tkanki łącznej. Ponadto sprężystość kolagenu w tkance leczonej miodem była wyższa o 27,5%, a powstanie nowego nabłonka w procesie epitelializacji było krótsze o 13,6% w porównaniu do kontroli. Dane te świadczą o wzmaganiu przez miód procesów metabolicznych zachodzących w ranie.

Tabela 6. Wpływ miodu na parametry biochemiczne i biofizyczne tkanki ziarninowej u szczurów (wg Suguna i wsp. 1993)

Parametry biochemiczne i biofizyczne tkanki ziarninowej po 16 dniach doświadczenia

Tkanka ziarninowa

Stopień zmian

(%)

kontrolna (nieleczona)

leczona miodem

Zawartość DNA (mg/100 mg)

Zawartość białka (mg/100 mg)

Zawartość kolagenu (mg/100 mg)

Zawartość heksozaminy (mg/100 mg)

Zawartość kwasu uronowego (mg/100 mg)

Sprężystość kolagenu (kg/cm3 )

Czas epitelializacji rany (dni)

3,69

5,51

2,51

1,35

2,57

5,53

22

4,36

7,27

3,28

1,65

2,88

7,05

19

18,2 ↑

31,9 ↑

30,7 ↑

20,0 ↑

12,1 ↑

27,5 ↑

13,6 ↓

Potwierdzeniem tych spostrzeżeń mogą być wyniki badań przeprowadzonych przez Oladejo i wsp. (2003). Stwierdzili oni, że w trakcie leczenia ran u szczurów za pomocą miodu w tkance ziarninowej odnotowano o 25,0% mniej fibroblastów i o 14,0% więcej nowych naczyń krwionośnych w porównaniu do nieleczonej kontroli. Świadczy to o szybszym tworzeniu się w ranie leczonej miodem tkanki łącznej i o procesie bliznowacenia w odniesieniu do ran zwierząt kontrolnych.

Powyższe dane świadczą niezbicie o stymulowaniu przez miód procesów odnawiających tkankę podskórną.

Działanie nawilżające

Miód, dzięki dużej zawartości glukozy i fruktozy, można zaliczyć do grupy humektantów, tj. substancji pochłaniających wilgoć i w ten sposób zapobiegających wysychaniu kosmetyku.

Dodatek miodu w stężeniu 7% do kosmetyku typu olej w wodzie zapewnia wysoki stopień nawilżenia skóry (Jimēnez i wsp. 1999). Ponadto ekstrakty z miodu, wprowadzone do kosmetyków, dzięki obecności aminokwasów, kwasów organicznych i biopierwiastków regulują wilgotność rogowej warstwy skóry na poziomie 12-15% (Lower 1998).

Inne właściwości