Wosk pszczeli. Ważny produkt pasieczny ebook

Bogdan Kędzia, Elżbieta Hołderna-KędziaWosk pszczeli. Ważny produkt pasieczny

Copyright © 2024Wydawnictwo „Bee & Honey” Sp. z o.o.

BEE & HONEY Sp. z o.o.34-124 Klecza Dolna, ul. Pszczela 2tel.: 33 845-10-11, 33 [email protected]

Wszelkie prawa zastrzeżone.

Niniejsza publikacja ani w całości, ani w części nie może być w żaden sposób powielana i rozpowszechniana bez pisemnej zgody wydawcy.

Nazwy handlowe towarów występujące w tej pracy są znakami towarowymi zastrzeżonymi lub nazwami zastrzeżonymi odpowiednich firm.

Wydawnictwo „Bee & Honey” Sp. z o.o. nie ponosi odpowiedzialności za jakąkolwiek szkodę, będącą następstwem korzystania z informacji i metod zawartych w niniejszej publikacji.

Redakcja, korekta, przygotowanie do składu:Martyna WalerowiczTeresa Kobiałka

Skład, opracowanie graficzne, projekt okładki: Roman Dudzik

Wydanie I

ISBN 978-83-968814-0-3

1.WYTWARZANIE I POZYSKIWANIE WOSKU PSZCZELEGO

1.1. Rola wosku w życiu pszczół

Wosk pełni bardzo ważną funkcję w rodzinie pszczelej. Jest on nie tylko materiałem konstrukcyjnym gniazda, w którym wychowywane są nowe pokolenia pszczół, ale także elementem spajającym społeczność pszczelą [1]1.

Wosk pszczeli służy przede wszystkim do budowy i zasklepiania plastrów. W niewielkich ilościach jest on także wykorzystywany do budowy mateczników2 i narośli woskowych, a także dodawany do propolisu3.

Plaster pszczeli ma dwie, tak samo zbudowane strony, tworzone z sześciokątnych komórek ułożonych w rzędach, odchylonych ku górze pod kątem 4–14° w stosunku do poziomu, tak aby nie dochodziło do wyciekania z nich płynnego nakropu (Fot. 1).

Fot. 1. Plaster z miodem w przekroju oraz widok od góry.

Fot. evanezhina

Plaster składa się z dwóch rodzajów komórek: mniejszych, których średnica wynosi 5,2–5,7 mm, zwanych pszczelimi, i większych, o średnicy 6,2–7,1 mm, nazywanych trutowymi (Fot. 2). Głębokość komórek przeznaczonych do wychowu czerwiu pszczelego wynosi 21–24 mm, a czerwiu trutowego mieści się w granicach 25–29 mm. W obu rodzajach komórek magazynowany jest również miód, a komórki pszczele służą ponadto do przechowywania pierzgi (Fot. 3).

Fot. 3. Plaster z pierzgą.

Fot. user17512913

Fot. 2. Komórki pszczele (mniejsze) i trutowe (większe).

Fot. antoniosanjurjo

Grubość ścianek komórek plastra jest także zróżnicowana. Ścianki komórek pszczelich mają grubość od 60 do 73 μm, a komórek trutowych od 100 do 110 μm. Ich dna mają grubość od 100 do 150 μm. W związku z powyższym ich liczba na 100 cm2 powierzchni plastra w przypadku komórek pszczelich wynosi od 400 do 800, a trutowych od 260 do 550 [1–4].

By wychować matkę pszczelą, pszczoły budują mateczniki (Fot. 4). W przekroju są one okrągłe o średnicy wewnętrznej wynoszącej 9–10 mm. Długość zasklepionych mateczników sięga 20–25 mm. Budowane są na skraju plastra, zwykle w jego dolnej części, skierowane otworami do dołu. W sytuacji nagłej utraty matki pszczoły budują je bezpośrednio na czerwiu [1, 3].

Fot. 4. Komórka matecznikowa.Na zdjęciu ramka jest ułożona pionowo - tam, gdzie jest widoczny matecznik, to jest dół ramki, kiedy znajduje się ona w ulu.

Fot. megafilm

Na skrajnych plastrach gniazda pszczoły budują też w razie potrzeby narośla woskowe, których zadaniem jest ochrona przed czynnikami zewnętrznymi, np. wiatrem, deszczem, słońcem. Dotyczy to głównie gniazd pszczelich zlokalizowanych w dziuplach, barciach i kłodach [2].

Fot. 5. Zasklep na komórkach z miodem zasklepionym na mokro (a) i na sucho (b).

Fot. user17512913

Kolejną ważną funkcją wosku w rodzinie pszczelej jest zasklepianie przez pszczoły komórek plastra, w których znajduje się miód (Fot. 5) lub czerw (Fot. 6). Zasklepianie plastrów z miodem często nazywane jest poszywaniem komórek.

Fot. 6. Zasklep na komórkach z czerwiem.

Fot. aleksrybalko

Zasklep komórki z miodem, zwany także wieczkiem woskowym, wytwarzany jest z czystego wosku i jego charakterystyczną cechą jest nieprzepuszczalność dla gazów zarówno tych znajdujących się wewnątrz, jak i na zewnątrz komórek plastra. Zasklep komórek z czerwiem trutowym zbudowany jest z wosku o nieco innym składzie, tj. uboższym w monoestry, a bogatszym w węglowodory łańcuchowe (n-alkany). Liczne, nieregularnie rozmieszczone pory umożliwiają wymianę gazową pomiędzy wnętrzem komórki a przestrzenią międzyplastrową.

Fot. 7. Czerw trutowy.

Fot. Melanie

z

Pixabay

Zasklep komórek z czerwiem pszczelim jest płaski, natomiast z czerwiem trutowym lekko wypukły4(Fot. 7 i 8) [2].

Fot. 8. W górnej części ramki (prawa strona zdjęcia) widać wypukły zasklep komórek trutowych.

Fot. megafilm

Wosk pszczeli jest także dodawany do propolisu, który służy do wypełniania nieszczelności gniazda lub wzmacniania jego konstrukcji (Fot. 9). W surowym propolisie, obok żywic, olejków eterycznych, pyłku kwiatowego i innych składników znajduje się od 12 do 40% wosku pszczelego [5].

Fot. 9. Propolis.

Fot. Domena Publiczna

Pszczelarzom plastry (zwane także woszczyną) oraz zasklepy służą do pozyskiwania czystego wosku, z którego wytwarza się arkusze zwane węzą. Mają one po obu stronach odciśnięte zaczątki komórek pszczelich lub trutowych, co przyspiesza budowę plastrów przez pszczoły [2, 6]. Natomiast wosk pszczeli, pozostający po ekstrakcji surowego propolisu za pomocą etanolu lub wody, znalazł zastosowanie w przemyśle farmaceutycznym i kosmetycznym [7].

Literatura:

[1] - Siuda M., Bratkowski J., Wilde J.: Biologiczne podstawy produkcji wosku. VIII Kraj. Nauk.-Techn. Konf. Pszczel., Częstochowa 2002, 7–16.

[2] - Bornus L. (red.): Encyklopedia pszczelarska. PWRiL, Warszawa 1989; 77, 101, 149, 252.

[3] - Rybak-Chmielewska H., Szczęsna T.: Kit pszczeli. Skład, właściwości, przechowywanie. Wyd. Inst. Sadown. i Kwiaciarstwa, Puławy, 2000; 8.

[4] - Bratkowski J., Wilde J.: Metody produkcji wosku w nowocześnie prowadzonych pasiekach. VIII Kraj. Nauk.-Techn. Konf. Pszczel., Częstochowa 2002; 36–43.

[5] - Czekońska K.: Wszystko, co plastrze i wosku pszczelim wiedzieć należy. Cz. 1. „Pasieka” 2009, nr 4, 42–45.

[6] - Jojczyk A., Jasiński Z.: Pszczoły robotnice w rodzinie pszczelej. Pszczelarstwo 2006, nr 4, 2–3.

[7] - Tichonov A.I., Jawtuszenko S.W., Aczułow I. i in.: O woskie, wydielennom iż propolisa. Pszczełowodstwo 1985, nr 4, 30-31.

1.2. Wytwarzanie wosku przez pszczoły

Pszczoły miodne (Apis mellifera L.) budują gniazda z czystego wosku. Jest on wydzieliną gruczołów woskowych pszczół robotnic. Trutnie i matki pszczele tych gruczołów nie mają.

Wosk powstaje w gruczołach, które zlokalizowane są w brzusznych segmentach pszczoły, zwanych sternitami. Gruczoły te leżą parami na czwartym, piątym, szóstym i siódmym sternicie odwłoka. Stanowią je komórki wydzielnicze zbudowane z przekształconych komórek nabłonka. Pokryte bezbarwną kutikulą tworzą gładkie powierzchnie, określone jako lusterka woskowe.

Elementem ich osłony są sąsiadujące sternity. Takie dachówkowate ułożenie powoduje powstawanie wolnych przestrzeni pomiędzy lusterkami woskowymi a pokrywającymi je od góry sternitami. W ten sposób tworzą się tzw. kieszonki woskowe, w których wydzielany przez gruczoły płynny wosk zastyga (krystalizuje), formując przezroczyste, cienkie płytki (łuseczki) woskowe (Fot. 10).

Fot. 10. Lusterka woskowe.

Fot. Roman Dudzik

Gruczoły wydzielające wosk znajdują się pod lusterkami woskowymi. Komórki gruczołowe łączą się z lusterkiem poprzez wiązki kanalików. Mają one także połączenie z komórkami ciała tłuszczowego pszczoły, złożonego z enocytów i trofocytów Nabłonek wydzielniczy ma również kontakt z odgałęzieniami tchawek oraz hemolimfą owadów.

Uważa się, że enocyty są głównym dostawcą niezbędnych do powstawania wosku węglowodorów i kwasów tłuszczowych, natomiast trofocyty dostarczają głównych składników tego produktu, a mianowicie estrów kwasów tłuszczowych. W systemie licznych kanalików dochodzi przypuszczalnie do ostatecznej syntezy wosku. W płynnej postaci jest on następnie dostarczany na powierzchnię lusterek woskowych.

Stwierdzono, że wielkość komórek nabłonka wydzielającego wosk uzależniona jest od wieku pszczół. U świeżo wygryzionych pszczół komórki te mają długość 10–20 μm i kształtem przypominają prostopadłościany. W trakcie wydzielania wosku komórki te wydłużają się i osiągają długość do 100 μm. Po ustaniu procesu wydzielniczego mogą się zmniejszyć nawet do 3 μm.

Pojedyncze łuseczki woskowe są przezroczyste (Fot. 11), bezbarwne lub zabarwione na żółto i mają masę od 800 do 2000 μg, a ich grubość może mieścić się w granicach od 200 do 500 μm, a nawet mogą osiągać 1000 μg, jeżeli przebywają długo na lusterkach woskowych. Barwa wosku pochodzi od dodatku karotenoidów i flawonoidów pochodzących z pyłku, np. chryzyny, która tworzy barwne połączenia z glinem, żelazem i miedzią. Ponadto w miarę starzenia się plastrów wosk stopniowo ciemnieje, przybierając barwę żółtą, pomarańczową, niekiedy ciemnobrązową.

Fot. 11. Łuseczki woskowe.

Fot. Artur Kania

Pszczoły wydzielają wosk przeważnie od 10 do 18 dnia życia. Stwierdzono jednak, że proces ten w razie potrzeby może zachodzić u nich już od 2 dnia i trwać do 30 dnia życia.

Fot. 12. Pszczoły zazwyczaj podczas wydzielania wosku tworzą łańcuchy ze swoich ciał.

Fot. Milan Motyka

Pszczoły robotnice (woszczarki) wydzielają wosk dzięki pracy zespołu pszczół, które łączą się ze sobą w kierunku od górnej przestrzeni gniazda do dolnej (Fot. 12). W ten sposób pszczoły woszczarki tworzą wieloogniwowe wiszące łańcuchy, w obrębie których tracą mniej ciepła. Prowadzi to do podwyższenia temperatury ciała pszczół i oddania ciepła do otoczenia, a także ogrzania plastrów z zapasem. Jednak woszczarki nie zawsze tworzą łańcuchy – bywa, że wypacają wosk, stojąc i podnosząc odwłok.

Po wypoceniu płytki woskowej pszczoła wyjmuje ją z kieszonki woskowej za pomocą drugiej pary odnóży, po czym żuwaczkami i odnóżami pierwszej pary formuje z niej kuleczkę, którą przylepia do plastra. Obróbka lusterka woskowego przez pszczołę trwa ok. 4 minut.

Fot. MIlan Motyka

Wytwarzanie wosku jest procesem energochłonnym i do wydzielenia 1 kg tego produktu pszczoły zużywają od 3,5 do 3,8 kg miodu. Ponadto jeśli pszczoła spożyje 2–40 mg obnóży pyłkowych, to wspólnie rodzina wytworzy ponad 700 mg plastra.

Na proces wytwarzania wosku przez pszczoły mają wpływ zarówno czynniki zewnętrzne, jak i wewnętrzne. Wśród czynników zewnętrznych do wydzielania wosku najbardziej pobudza pszczoły stały dopływ nektaru oraz temperatura w granicach 34–37°C. Do czynników pobudzających wydzielanie wosku zalicza się także obecność czerwiącej matki pszczelej oraz obfitość napływającego do gniazda pyłku. Okazało się ponadto, że najwięcej wosku wytwarzają pszczoły w godzinach popołudniowych, a najmniej w godzinach nocnych.

Czynnikiem wewnętrznym, wpływającym korzystnie na wydzielanie wosku, jest poziom hormonu juwenilnego 3 (JH-3), który wzrasta wraz z wiekiem pszczół (najniższy jest u świeżo wygryzionych robotnic, najwyższy u pszczół zbieraczek).

W ciągu całego sezonu, w sprzyjających warunkach, rodzina pszczela może wytworzyć 1–3 kg wosku.

Literatura:

[1] - Dobrovoda I.: Vcelie produkty a zdravie. Wyd. Priroda, Bratislava 1986, 131–141.

[2] - Wojtacki M.: Produkty pszczele i przetwory miodowe. PWRiL, Warszawa 1988, 130–157.

[3] - Siuda M., Bratkowski J., Wilde J.: Biologiczne podstawy produkcji wosku. VIII Krajowa Naukowo-Techniczna Konferencja Pszczelarska, Częstochowa 2002; 7–16.

[4] - Wyzner K.: Pozyskiwanie i zagospodarowanie wosku pszczelego. Pszczelarstwo 2003, nr 1, 7–8.

[5] - Bąk B., Siuda M., Wilde J.: Wosk pszczołowatych, „Pasieka” 2004, nr 1, 56–60.

[6] - Trzybiński S.: Wosk niechciany ale ważny. „Pszczelarstwo” 2005, nr 10, 18–19.

[7] - Jojczyk A., Jasiński Z.: Pszczoły robotnice w rodzinie pszczelej. „”Pszczelarstwo 2006, nr 4, 2–3.

[8] - Czekońska K.: Wszystko co o plastrze i wosku pszczelim wiedzieć należy. Cz. 1. „Pasieka” 2009, nr 4, 42–45.

[9] - Czekońska K.: Wszystko co o plastrze i wosku pszczelim wiedzieć należy. Cz. 2., „Pasieka” 2009, nr 5, 34–38.

[10] - Korż W. N.: Produkty pszczełowodstwa: mied i wosk. Feniks, Rostow-na-Donu 2013, 188–194.

[11] - Kania A.: Łuseczki woskowe. Powstawanie, charakterystyka, obserwacje dotyczące budowy plastrów. Cz. 1. „Pasieka” 2015, nr 5, 18–23.

[12] - Kania A.: Łuseczki woskowe. Powstawanie, charakterystyka, obserwacje dotyczące budowy plastrów. Cz. 2. „Pasieka” 2015, nr 6, 32–36.

1.3. Jakość surowca woskowego

Podstawowym surowcem przeznaczonym do otrzymywania wosku są plastry pszczele, nazywane także woszczyną lub suszem woskowym. Poza tym wosk pozyskuje się z zasklepu pokrywającego komórki plastra wypełnione miodem lub pierzgą5, które określa się również mianem wieczek woskowych, poszycia woskowego. Niewielkie ilości wosku dostarczają też mateczniki oraz narośla woskowe.

Fot. 13. Różne barwy plastrów zależą od okresu użytkowania – im jest starszy, tym ciemniejszy.

Fot. Mieczysław Janik

Wymieniony surowiec woskowy przed przetopieniem poddaje się ocenie jakościowej. Plastry dziewicze, niewykorzystane jeszcze przez pszczoły do wychowu czerwiu oraz do przechowywania miodu i pierzgi, a także zasklep, mateczniki i narośla woskowe zawierają ponad 90% wosku. Towarzyszą mu związki lotne odpowiedzialne za aromat (zidentyfikowano ok. 48), laktony (ok. 0,6%), składniki pyłku kwiatowego, propolisu i biopierwiastki). Jednak w miarę użytkowania komórek plastra przez pszczoły, tj. pokrywania ich wnętrza warstwą propolisu bez w celach higienizacyjnych (w zależności od przeznaczenia, w ulu pszczoły używają propolisu o różnej zawartości wosku, enzymów i innych domieszek) i przed złożeniem przez matkę jajeczek, a także w miarę wygryzania się kolejnych pokoleń pszczół i pozostawiania przez nie oprzędów i kału oraz resztek magazynowanych w nich produktów pszczelich (miodu i pierzgi) zawartość procentowa wosku w stosunku do zwiększonej masy plastra się obniża. Przy tym plastry przybierają zabarwienie brązowe, a następnie brunatne i czarne, co spowodowane jest zwiększającą się w nich ilością propolisu, pierzgi oraz barwników obecnych w odchodach larw pszczelich [1–9, 11].

Dane zawarte w Tabeli 1 wskazują, w jakim stopniu liczba pokoleń pszczół wpływa na barwę plastrów pszczelich oraz na zawartość w nich czystego wosku [1, 3, 4, 8]. Pod wpływem gromadzenia się w komórkach plastra zanieczyszczeń stają się one coraz mniejsze, a to niekorzystnie wpływa na wielkość i masę wygryzających się pszczół. Zbyt stare plastry mogą stać się przyczyną rozwoju szkodników pszczół i chorób, dlatego korzystna dla rozwoju rodziny pszczelej jest częsta ich wymiana.

Tabela 1. Wpływ kolejnych pokoleń pszczół na jakość plastra pszczelego

Liczba pokoleń pszczół

Zabarwienie plastra

Zawartość czystego wosku (%)

0–1

białe lub żółtawe

85–100

2–5

brązowe

65–80

6–10

ciemnobrązowe

50–60

11–15

czarne

40–45

Jakość surowca woskowego reguluje Polska Norma – Woszczyna BN-72/9161-02 [10]. Określa ona trzy klasy jakościowe woszczyny, tj.: wyłączonych z produkcji pasiecznej plastrów pszczelich, z których uzyskuje się wosk pszczeli. Podział ten opiera się na barwie, poziomie zanieczyszczeń miodem i pierzgą, zawartości wody (wilgotności) oraz zawartości czystego wosku oznaczonego metodą wytopu.

Do klasy I zalicza się woszczynę przeświecającą o barwie białej, jasnożółtej lub żółtobrązowej. Dopuszczalna jest obecność w niej miodu i pierzgi. Wilgotność mniejsza od 5%. Zawartość wosku 52–100%.

W klasie II znalazła się woszczyna przeświecająca słabo lub nierównomiernie. Dopuszcza się zawartość pierzgi do 5%, wilgotność do 8% i zawartość wosku 35–52%.

Fot. rsooll

Natomiast do klasy III kwalifikuje się woszczynę nieprzeświecającą o zabarwieniu ciemnobrunatnym lub czarnym. Może ona zawierać do 10% pierzgi. Wilgotność nie powinna być wyższa niż 10%, a zawartość wosku utrzymywać się w granicach 16–35%.

Poza tym woszczyna wszystkich klas powinna mieć swoisty zapach, przypominający zapach miodu, wosku i propolisu. Niedopuszczalna jest przy tym obecność zanieczyszczeń mechanicznych oraz śladów bytności barciaków woskowych [10].

Literatura:

[1] - Dobrovoda I.: Vcelie produkty a zdravie. Wyd. Priroda, Bratislava 1986; 131–141.

[2] - Wojtacki M.: Produkty pszczele i przetwory miodowe. PWRiL, Warszawa 1988; 130–158.

[3] - Bornus L.: ABC mistrza pszczelarza. Wyd. Nauk. Fund. Ochr. Środ. i Gosp. Wodnej, Warszawa 1998; 75–77.

[4] - Złotin A.Z.: Wse o pczełach. Nauk. Dumka, Kiew 1990; 86–89.

[5] - Jośko F.: Przerób wosku. „Pszczelarstwo” 1992, nr 1, 16.

[6] - Skowronek W.: Pszczelnictwo. Pszczelnicze Towarzystwo Naukowe, Puławy 2001; 103–104.

[7] - Trzybiński S.: Współczesna gospodarka pasieczna. Przeds. Wyd. Rzeczpospolita SA, Warszawa 2008; 291–300.

[8] - Bogdanov S.: Beeswax: Production, properties, composition and control. Bee Product Science 2009; 1–17: www.bee-hexagon.net.

[9] - Czekońska K.: Wszystko, co o plastrze i wosku pszczelim wiedzieć należy. Cz. 3. „Pasieka” 2009, nr 6, 38–41.

[10] - Salamon E., Salamon S.: Polskie normy w zakresie surowca woskowego, wosku i węzy. VIII Kraj. Naukowo-Techniczna Konferencja Pszczelarska, Częstochowa 2002; 121–123.

[11] - Kryłow W.N., Agafonow A.W., Kriwcow N.I. i in. Teorija i sriedstwa apiterapii. Moskwa 2007, 212-213.

1.4. Przechowywanie surowca woskowego

Surowiec woskowy, przeznaczony do wytopu wosku, gromadzi się zwykle w czasie wiosennego i jesiennego przeglądu (brakowania) plastrów. Są to najczęściej stare, wielokrotnie wykorzystywane przez pszczoły ciemne lub czarne plastry, a także uszkodzone, o nieprawidłowej budowie, zniekształcone i o zbyt dużej liczbie komórek trutowych. Zbiera się także odsklepiny, mateczniki i dziką zabudowę [1].

Fot. 14. Plastry zaatakowane przez motylicę.

Fot. Conall

Materiał ten przerabiany bywa zwykle w okresie jesiennozimowym i do tego czasu jest on przechowywany w pomieszczeniach pasiecznych, co naraża go na atak różnych szkodników (motyli, chrząszczy, roztoczy i innych stawonogów, a także myszy). Przy dużej wilgotności plastry narażone są na rozwój pleśni [1, 2]. Z tego względu powinny być przechowywane w suchym, przewiewnym miejscu, w szczelnych, skrzyniach, względnie w dobrze zabezpieczonych, trzywarstwowych workach papierowych lub foliowych. W tym celu można też wykorzystać korpusy uli. Jasny susz, pozostawiony w magazynie w okresie późnego lata jest zdecydowanie mniej atrakcyjny dla motylicy. Można wówczas zapobiegawczo odparować kwas octowy (parownik należy umieścić nad ramkami, bo opary kwasu są cięższe od powietrza), który działa owadobójczo.

Dodatek tego środka niszczy zarówno jajeczka, jak i larwy barciaków (Fot. 15), a także zabezpiecza przed rozwojem innych szkodników wosku, takich jak rozkruszek mączny i roztoczek suszowy. W workach zawierających susz pochodzący z 10 ramek umieszcza się tkaninę nasączoną 150–200 ml lodowatego kwasu octowego. Po zakończeniu przechowywania plastry należy przewietrzyć [1, 3–5].

Fot. 15. Larwy barciaka.

Fot. Roman Dudzik

Dobrym zabezpieczeniem surowca woskowego przed rozwojem barciaków i innych szkodników wosku, a także grzybów pleśniowych, jest siarkowanie przechowalni. Siarkę w ilości 50 g na 1 m3 powietrza spala się w suchym i szczelnie zamkniętym pomieszczeniu [1, 5, 6]. Do tego celu może służyć również kwas octowy 80% lub kwas mrówkowy 85%. Środki te odparowuje się odpowiednio w ilości 200 ml i 80 ml w przeliczeniu na 100 m3 powietrza magazynowego [6].

Stosunkowo prostym i bezpiecznym zabiegiem niszczącym szkodniki wosku jest przechowywanie surowca woskowego w niskiej temperaturze. Przechowywanie plastrów w temperaturze -10°C, w zamrażarce lub na mrozie, zabija wszystkie formy rozwojowe szkodników [1, 3, 4].

Do odstraszania barciaków stosuje się z dobrym skutkiem niektóre surowce zielarskie, takie jak ziele wrotyczu polnego [5] oraz ziele i nasiona nostrzyka białego [3].

Za najlepsze rozwiązanie tego problemu uważa się przechowywanie suszu w pomieszczeniach wyposażonych w urządzenia do regulacji temperatury i wilgotności powietrza. W temperaturze niższej od 10°C i wilgotności względnej powietrza mniejszej niż 40%, rozwój wszystkich szkodników wosku i pleśni zostaje zahamowany. W tych warunkach surowiec woskowy może być przechowywany przez wiele miesięcy. Poza tym jest on także skutecznie zabezpieczony przed obcymi zapachami [5].

Literatura:

[1] - Rybak-Chmielewska H., Szczęsna T., Chmielewski [w:] Wosk pszczeli – aktualne wiadomości. „Pszczelarstwo” 1997, nr 12; 6–7.

[2] - Wojtacki M.: Produkty pszczele i przetwory miodowe. PWRiL, Warszawa 1988; 130–158.

[3] - Plewa J.: Czy pozyskiwać wosk? „Pszczelarstwo” 1999, nr 11; 18–19.

[4] - Dobrovoda I.: Vcelie produkty a zdravie. Wyd. Priroda, Bratislava, 1986; 131–141.

[5] - Trzybiński S.: Współczesna gospodarka pasieczna. Przeds. Wyd. Rzeczpospolita SA, Warszawa 2008; 291–300.

[6] - Bogdanov S.: Beeswax: Production, properties, composition and control. Bee Product Science 2009: 1–17; www.bee-hexagon.net

1.5. Sposoby otrzymywania wosku

Do pozyskiwania wosku służy wiele metod. Można go otrzymywać na sucho za pomocą topiarek słonecznych i elektrycznych. Proces ten może być także prowadzony na mokro. W tym celu używa się topiarek parowych ogrzewanych energią elektryczną lub gazem, a także zachodzi on na drodze długotrwałego moczenia i rozgrzewania surowca, a następnie jego wytłaczania w prasach lub odwirowania w specjalnych urządzeniach [1-9]. Do otrzymywania wosku stosuje się również procesy ekstrakcyjne oraz ogrzewanie w piecach mikrofalowych [1, 2, 10–12].

Wosk pozyskiwany w pasiekach nosi nazwę wosku pasiecznego, a otrzymywany w zakładach przetwórczych określany jest mianem wosku produkcyjnego [1, 2, 4, 5].

Fot. 16. Topiarka słoneczna.

Fot. Andrzej Halusiak

Na mniejszą skalę wosk przetapia się w topiarkach słonecznych (Fot. 16). Są one bardzo cenione przez pszczelarzy ze względu na prostą obsługę i niskie koszty eksploatacji.

Budowa topiarki słonecznej jest prosta. Składa się ona ze skrzyni wykonanej z drewna, tworzywa sztucznego lub metalu, z ukośnym dnem sporządzonym zwykle ze stali nierdzewnej oraz pokrywą ze szkła lub tworzywa sztucznego. Jest to urządzenie wykorzystywane do wytapiania wosku za pomocą energii słonecznej. Topiarka umieszczona jest na ruchomej podstawie, tak aby można było regulować jej położenie prostopadle do promieni słonecznych. Jej wnętrze ogrzewa się od ciepła słonecznego, a wytopiony z surowca wosk spływa po dnie rynienki wypełnionej wodą, gdzie zastyga. Większe zanieczyszczenia wosku zatrzymują się na siatce, która umieszczona jest na drodze spływającego wosku.

Topiarki słoneczne służą przede wszystkim do wytapiania plastrów dziewiczych lub plastrów tylko przez krótki czas użytkowanych przez pszczoły do wychowu nowych pokoleń. Wykorzystywane są także do topienia zasklepu, mateczników i narośli woskowych, a zatem surowca zawierającego dużą ilość czystego wosku. Przy zastosowaniu tych urządzeń uzyskuje się wosk wysokiej jakości, tzw. kapaniec [1, 4–6, 8, 9].

Pozostałości po wytopieniu wosku nazywane są zboinami. Zawierają one jeszcze do 50% wosku i w celu jego wydobycia stosuje się inne metody, m.in. wytłaczanie namoczonego wcześniej i rozgotowanego wosku ze zboin za pomocą pras oraz na drodze ekstrakcji rozpuszczalnikami organicznymi [2].

Fot. 17. Topiarka parowa.

Topiarka elektryczna różni się od topiarki słonecznej tym, że jest zasilana prądem. Pod płytą do topienia znajdują się spirale grzewcze [6]. Urządzenia można używać przez cały rok. Dość popularne są także topiarki elektryczne wyposażone w prasę. Woszczynę umieszcza się na dolnej perforowanej płycie ogrzewanej elektrycznie. Po wytopieniu wosku, jego resztki wytłacza się z woszczyny przy użyciu górnej płyty, uruchamianej za pomocą śruby dociskającej. Przy jej użyciu można pozyskiwać także wosk zgromadzony w zboinach [4]. Przy wykorzystaniu topiarek tego typu należy jednak uwzględnić koszt energii elektrycznej.

W pasiekach dość szeroko stosowane są również do wytapiania wosku topiarki parowe (fot. 17). W tego typu sprzętach para wodna wytwarzana jest w wytwornicach, które znajdują się wewnątrz lub na zewnątrz urządzenia. Surowiec woskowy umieszcza się w specjalnym koszu, gdzie pod wpływem pary wodnej stopniowo się wytapia, a wosk gromadzi w dolnej części urządzenia, skąd można go zlać przez specjalny zawór. Stamtąd trafia do odstojnika w kształcie odwróconego stożka wypełnionego wodą, gdzie pozostaje aż do zastygnięcia. Następnie wosk usuwa się z odstojnika po jego odwróceniu.

Warto dodać, że aby wosk nie przywierał do ścianek naczynia i nie pękał, zaleca się smarowanie jego wnętrza syropem cukrowym w stosunku 1 : 1 [13]. Inny sposób zapobiegania przylegania wosku do ścianek naczynia oraz pękania surowca w trakcie stygnięcia polega na dodawaniu do wody w naczyniu, do którego ścieka roztopiony wosk, kwasu cytrynowego w ilości 1 g/l wody [14].

Zboiny co pewien czas wyjmuje się z topiarki parowej i przeznacza do wytopu resztek wosku za pomocą długotrwałego moczenia oraz rozgotowywania w wodzie, a następnie wytłaczania lub odwirowania [1–3, 5–8, 13, 15–17]