Uzyskaj dostęp do ponad 250000 książek od 14,99 zł miesięcznie
Kolejna publikacja Roberta F. Barkowskiego w serii „Historyczne Bitwy” dotyczy konfliktu wewnętrznego w imperium Franków pomiędzy potomkami Karola Wielkiego. Podłożem walk o władzę było ścieranie się koncepcji jedności cesarstwa oraz frankijskiego prawa dziedziczenia. Z jednej strony cesarz miał sprawować władzę zwierzchnią nad prowincjami imperium. Z drugiej zaś na mocy zasad sukcesji należało podzielić państwo pomiędzy prawowitych spadkobierców z rodu Karolingów i obdarzyć ich godnościami królewskimi, co sprzyjało emancypacji. Najpierw cesarz Ludwik I Pobożny zmagał się ze zbuntowanymi synami: Ludwikiem II Niemieckim, Lotarem I i Pepinem I Akwitańskim (a potem jego synem Pepinem II). Następnie, po śmierci Ludwika Pobożnego w 840 roku, rozpętała się wojna domowa pomiędzy braćmi: Ludwikiem II, Lotarem I i Karolem II Łysym. Punktem przełomowym tych zmagań była bitwa stoczona 25 czerwca 841 roku pod Fontenoy-en-Puisaye w Burgundii. Armie Ludwika II i Karola Łysego pobiły w niej połączone siły Lotara I i Pepina II. Była to jedna z najważniejszych batalii europejskiego średniowiecza.
Ebooka przeczytasz w aplikacjach Legimi na:
Liczba stron: 223
PRZEDMOWA
Niniejsza publikacja opisuje konflikty pomiędzy członkami dynastii karolińskiej w latach 830–843. Walki o władzę nad poszczególnymi częściami cesarstwa wynikły ze starcia się dwóch niemożliwych do pogodzenia idei: zachowania jedności cesarstwa i frankijskiego prawa dziedziczenia. Usiłowano zachować władzę cesarską, dominującą nad wszystkimi prowincjami, królestwami i podkrólestwami, ale jednocześnie należało podzielić państwo pomiędzy prawowitych spadkobierców z rodu panującego, obdarzając ich królewskimi godnościami. Zmagania można podzielić na dwie fazy. W pierwszej, trwającej do 840 roku, cesarz Ludwik I Pobożny walczył ze zbuntowanymi synami: Ludwikiem II Niemieckim, Lotarem I i Pepinem I Akwitańskim (miejsce zmarłego w grudniu 838 roku Pepina roku zajął jego syn, Pepin II). Cesarscy synowie dwukrotnie strącali ojca z tronu – w 830 i 833 roku. Druga faza zmagań nastąpiła po śmierci Ludwika Pobożnego w 840 roku – wówczas rozpętała się trwająca do 843 roku wojna domowa pomiędzy braćmi: Ludwikiem II Niemieckim, Lotarem I i Karolem II Łysym. Punktem przełomowym tych walk była bitwa stoczona 25 czerwca 841 roku pod Fontenoy-en-Puisaye (dalej skrótowo Fontenoy) w Burgundii. Wojnę zakończył traktat podpisany 10 sierpnia 843 roku w Verdun. Na jego mocy bracia podzielili między siebie państwo Franków.
Karolingowie rzucili się sobie do gardeł, osłabiając tym samym możliwości militarne państwa Franków jako całości, mimo wielu zewnętrznych zagrożeń. Wrzało praktycznie na wszystkich granicach. Ludy sąsiadujące z państwem Franków wielokrotnie je najeżdżały lub wszczynały powstania, odmawiając płacenia narzuconych im uprzednio trybutów i uwalniając się spod zależności: Duńczycy (niezależne od siebie najazdy wikińskich zagonów i regularnych armii duńskich), Słowianie zachodni (Połabianie: Obodryci, Wieleci i plemiona serbskie), Słowianie południowi (plemiona czeskie, Państwo Wielkomorawskie, plemiona w Alpach Wschodnich i w Panonii), Bizantyjczycy w południowej Italii, muzułmanie z północnej Afryki i z Emiratu Kordoby w Hiszpanii, Bretończycy w północno-zachodniej części kontynentu. Wymieńmy niektóre tylko starcia państwa Franków z sąsiadami, które miały miejsce w latach 814––843 (od początku panowania cesarza Ludwika Pobożnego do podziału cesarstwa i układu z Verdun):
815: najazd duńskiej floty liczącej 200 łodzi na północną Saksonię. Odwetowa wyprawa Franków wspomaganych Obodrytami.
815: po trzech latach pokoju ponowny wybuch konfliktu zbrojnego z muzułmanami z Emiratu Kordoby.
816: wyprawa Sasów i Franków wschodnich przeciwko plemionom serbskim na Połabiu.
816: powstanie Gaskończyków w południowo-zachodniej Akwitanii, krwawo stłumione w dwóch bitwach.
817: wspólny najazd Duńczyków i Obodrytów na Holsztyn, oblężenie twierdzy Esefeldburg.
817–819: powstanie księcia Chorwatów panońskich Ljudevita.
820: najazd wikiński na wybrzeża Flandrii i ujście Sekwany.
826: najazd Duńczyków na Saksonię.
830: wyprawa cesarza Ludwika Pobożnego na Bretończyków.
834: najazd wikiński na Utrecht i Dorestad.
835: bitwa frankijskiej jazdy z wikingami na atlantyckiej wyspie Île de Noirmoutier. Najazd wikiński na Dorestad.
836: najazd wikiński na Dorestad.
837: najazd wikiński na Dorestad. Bitwa Franków z Duńczykami na półwyspie Walcheren we Fryzji (17 czerwca).
838: powstanie Obodrytów i Wieletów przeciwko Frankom.
839: powstanie Obodrytów, Wieletów i Serbów przeciwko Frankom. Bitwa Sasów z Koledzicami pod Kesigesburgiem.
840: Wikingowie łupią Nantes.
841: Wikingowie pustoszą osady u ujścia Sekwany, zdobywają i niszczą Rouen, palą klasztor w Jumièges.
842: najazd wikiński na Quentovic we Flandrii.
843: najazd wikiński na Nantes (24 czerwca). Wikingowie palą klasztor na wyspie Indret na Loarze (29 czerwca).
Z powyższego zestawienia wyłania się obraz dramatu państwa Franków: bratobójcze wojny i jednoczesne starcia z wrogami zewnętrznymi. W 845 roku, dwa lata po traktacie z Verdun, na podzieloną już monarchię karolińską spadły dwa ciosy jednocześnie: wikingowie pod dowództwem Ragnara Lodbroka splądrowali Paryż, natomiast Duńczycy i Obodryci zdobyli i zniszczyli Hamburg. Obrazu dopełniały ruchy separatystyczne, szczególnie w: Akwitanii, Septymanii, Burgundii i wśród Longobardów w Italii.
Pod Fontenoy armie Lotara I i Pepina II starły się z połączonymi siłami Ludwika Niemieckiego i Karola Łysego. Według źródeł z epoki w bitwie po każdej ze stron miało uczestniczyć ok. 150 tys. ciężkozbrojnych jeźdźców i pieszych wojowników (do omówienia liczb, które, rzecz jasna, brzmią absurdalnie, przejdziemy w dalszej treści publikacji). Nieopodal na wynik starcia czekały przyczajone wojska księcia Bernarda, władającego Septymanią i marchią hiszpańską. Lotar I i Pepin II, mimo początkowych sukcesów taktycznych, ponieśli druzgoczącą klęskę. Poległo ponoć ok. 40 tys. osób. Niezależnie od wiarygodności tych informacji była to jedna z największych i najbardziej krwawych bitew epoki karolińskiej. Nie wnikając w tym miejscu w szczegóły, wystarczy nadmienić, że batalia pod Fontenoy była kluczowa w dziejach Europy Zachodniej. Na wydzielonych częściach państwa Franków, scalonego dotąd zwierzchnią władzą cesarską, zaczęły się formować przyszłe królestwa narodowe: Niemcy na obszarze państwa wschodniofrankijskiego i Francja na obszarze państwa zachodniofrankijskiego. W ten sposób wnukowie Karola Wielkiego zniszczyli jego dorobek, zanim gwiazda imperium Karolingów na dobre rozbłysła na europejskim firmamencie – a błyszczała ona znacznie krócej niż gwiazda Merowingów, poprzedników Karolingów. Przypomnijmy – w Italii ostatni męski potomek dynastii karolińskiej zmarł już w 875 roku. Pierwszy niekaroliński władca królestwa wschodniofrankijskiego Konrad I został koronowany w 911 roku, niecałe sto lat po śmierci Karola Wielkiego. W królestwie zachodniofrankijskim dynastia Karolingów bezpowrotnie odeszła do historii wraz z koronacją Hugona Kapeta w 987 roku.
Bitwa pod Fontenoy zatem przesądziła o rozpadzie cesarstwa, zapoczątkowała proces tworzenia się królestw narodowych i uniemożliwiła raz na zawsze zjednoczenie wszystkich sił zbrojnych Zachodu. Karol Wielki mógł jeszcze mobilizować pod swym berłem armię od Hamburga po Barcelonę, od Paryża po środkową Italię. Jego następcy – już nie.
Dwa pierwsze, wstępne, rozdziały niniejszej publikacji zawierają informacje o bitwie oraz ówczesnej wojskowości dostępne w źródłach pisanych. Po tym wprowadzeniu następne dwa rozdziały ukazują przekrojowo wydarzenia prowadzące do bitwy pod Fontenoy. W pierwszym, zatytułowanym Państwo Franków do 814 roku, opisano przebieg i skutki wydarzeń politycznych w królestwie Franków (od 800 roku w cesarstwie) do objęcia władzy przez cesarza Ludwika I Pobożnego w 814 roku. Apogeum tego rozdziału jest pierwsza regulacja podziału imperium dokonana przez Karola Wielkiego w 806 roku. W drugim rozdziale, zatytułowanym Lata 814–829, ukazane są złożone przyczyny późniejszych walk dynastycznych na tle samodzielnego panowania cesarza Ludwika Pobożnego. Na przykład: w podrozdziale Ordinatio imperii z 817 roku opisano szczegóły drugiej regulacji podziału imperium – trzem starszym synom Ludwika Pobożnego (tym z pierwszego małżeństwa) wydzielono wtedy dzielnice, a najstarszego z nich, Lotara, wyznaczono na współregenta i cesarza juniora. W obu wymienionych rozdziałach główny akcent położono na trzy aspekty: relacje pomiędzy uprawnionymi do sprawowania władzy członkami dynastii karolińskiej, relacje Karolingów i papiestwa oraz zależności pomiędzy instytucjami cesarstwa a podległymi królestwami.
Na tym tle zostanie ukazany przekrojowy zarys dziejów państwa Franków. Piętą achillesową monarchii karolińskiej była konieczność podziału państwa na dzielnice (królestwa, podkrólestwa) zgodnie z tradycją i prawem. To doprowadziło do ostrego konfliktu w cesarstwie w 830 roku, o czym z kolei traktują następne rozdziały publikacji. Skłóceni byli: ojcowie, synowie, kuzyni, świeccy i duchowni, słowem – wszyscy poddani, od wielmożów po najbiedniejszego wojownika. Punktem kulminacyjnym jest tytułowe starcie. Jego przebieg został opisany w rozdziale Bitwa pod Fontenoy-en-Puisaye, 25 czerwca 841 roku. Następnie opisano sytuację w państwie Franków do zawarcia traktatu z Verdun w 843 roku. Publikację kończą podsumowanie i ocena wydarzeń.
Oto pobieżny przegląd źródeł pisanych, zarówno dotyczących tytułowej bitwy, jak rządów Ludwika Pobożnego czy walk w latach 830–843. Natomiast fakty dotyczące batalii pod Fontenoy (można by rzec: dane techniczne), takie jak: miejsce, data czy liczba uczestników, zostaną przedstawione w następnym rozdziale, zatytułowanym Tytułowa bitwa w świetle źródeł pisanych.
Opisując starcie pod Fontenoy, pozostaję wierny własnemu stylowi i staram się przedstawić wydarzenia historyczne w sposób możliwie najbarwniejszy i wciągający. Suche, usypiające i pozbawione oprawy narracyjnej prace w stylu wiodącym na rynku niemieckim, tzw. Sachbücher, są mi obce.
Robert F. BarkowskiBerlin/Vetralla, czerwiec 2019
ROZDZIAŁ I TYTUŁOWA BITWA W ŚWIETLE ŹRÓDEŁ PISANYCH
Podstawowym źródłem na temat bitwy pod Fontenoy są Regesta Imperii (w skrócie RI), pod RI I, 2,1 n. 216, [w:] Regesta Imperii Online1. To chronologiczny spis (rejestr, ewidencja) dokumentów źródłowych związanych z historią rzymskoniemieckich władców od Karolingów do Maksymiliana I oraz papieży od wczesnego do późnego średniowiecza. Ale ponieważ nie jest to edycja naukowo-krytyczna, należy ją traktować jako środek pomocniczy. Projekt Regesta Imperii zapoczątkował wybitny historyk Johann Friedrich Böhmer w 1829 roku. Obecnie jest on kierowany i kontynuowany przez niemiecką Akademię Nauk i Literatury w Moguncji (Akademie der Wissenschaften und der Literatur in Mainz). Ponumerowane regesty są digitalizowane i zamieszczane w bazie danych dostępnej on-line; jednym z nich jest regest nr 216, zawierający wykaz źródeł związanych z tytułową bitwą:
RI I Karolinger 715–918 (926/962) – RI I, 2, 11
Karl der Kahle – RI I, 2, 1 n. 216
841 Juni 25, Samstag, Fontenoy
Źródeł opisujących przebieg bitwy pod Fontenoy jest niewiele – zaledwie siedem2. Oprócz tego stoczenie tytułowej batalii zostało odnotowane w różnych przekazach3, najczęściej w formie krótkiej wzmianki (np. Bellum ad Fontenit), przy okazji opisu innych wydarzeń, niejako na marginesie, przy czym niektóre podają błędną datę (np. 842 lub 844 rok).
Na szczególną uwagę zasługują dwa źródła: Nithardi Historiarum Libri IIII i Angelberti rhythmus de pugna Fontanetica,, gdyż zostały spisane przez naocznych świadków wydarzeń. Nithardi Historiarum Libri IIII to historia państwa Franków w latach 814–843 autorstwa frankijskiego historyka Nitharda. Wziął on udział w bitwie pod Fontenoy pod sztandarem Karola Łysego (zresztą jego kuzyna) i opisał jej przebieg w Księdze II (rozdz. 10) i III (rozdz. 1). Mało tego, Nithard odegrał w niej wręcz jedną z rozstrzygających ról. Jak wspomniano, pod Fontenoy starli się wnukowie Karola Wielkiego (Ludwik II, Lotar I, Karol II) oraz jego prawnuk (Pepin II). Należy dodać, że Nithard był również wnukiem wielkiego cesarza, tyle że z nieformalnego związku jego córki. Dlatego zdaniem autora niniejszej publikacji barwny życiorys kronikarza zasługuje na obszerniejsze przedstawienie.
Rodzicami Nitharda byli Angilbert (750–814) i Berta (775–828). Angilbert oraz jego bracia Madhelgaud i Ryszard, wywodzący się z najwyższych kręgów frankijskiej arystokracji, należeli do grona najbliższych, zaufanych współpracowników Karola Wielkiego. Angilbert był nieprzeciętnym poetą (na dworze znany pod przydomkiem Homer) i wysoce szacowanym przez Karola Wielkiego dyplomatą (wielokrotnie powierzał mu ważne misje dyplomatyczne do papieży w Rzymie). W uznaniu zasług mianowano go opatem (choć był osobą świecką) benedyktyńskiego klasztoru w Centula (obecnie Saint-Riquier) nieopodal Abbeville w Pikardi. Matka naszego bohatera, Berta, była zaś córką Karola Wielkiego, który był znany z tego, że nie wydawał córek za władców zagranicznych (to była jego żelazna zasada), a jednocześnie łaskawie przymykał oko na ich swobodne życie towarzyskie. Krótko mówiąc: zezwalał im na miłostki i nieoficjalne związki z dworzanami, których darzył zaufaniem. Przykładowo inna z jego córek, Rotrud, związała się nieoficjalnie z hrabią Rorico z Maine. Z kolei Berta przez jakiś czas żyła w nieoficjalnym związku małżeńskim z Angilbertem, z którym miała dwóch synów Hartnida i właśnie Nitharda.
W maju 841 roku Karol Łysy zlecił Nithardowi powracającemu z misji dyplomatycznej u Lotara napisanie historii ówczesnych czasów. Tak powstała Nithardi Historiarum Libri IIII. Ten trafnie zauważył, że dla pełniejszego zrozumienia teraźniejszości, której opisania się podjął, niezbędna jest wiedza o czasach Ludwika Pobożnego. Dlatego w pierwszej księdze swojego dzieła skrótowo opisał okres od śmierci Karola Wielkiego do zgonu jego syna i następcy. Był obiektywny i posługiwał się językiem pozbawionym artystycznych upiększeń czy przesadnych biblijnych alegorii. Księga II opisuje wydarzenia od śmierci Ludwika Pobożnego do bitwy pod Fontenoy. Jak informuje nas nas Nithard na kartach dzieła, 18 października tego samego roku był zajęty spisywaniem ostatnich rozdziałów drugiej księgi w Saint-Cloud.
Podobnie jak ojcu, powierzono mu zarządzanie benedyktyńskiego klasztoru w Centula. Ponieważ jednak mimo rozstrzygnięcia pod Fontenoy konflikt pomiędzy braćmi nadal się tlił, Nithard postanowił kontynuować pisanie kroniki. Trzecia księga ukazuje wydarzenia do momentu, gdy Lotar I został zmuszony do wycofania się za Rodan. Księga czwarta, ostatnia, rozpoczyna się od informacji na temat współpracy Karola Łysego i Ludwika Niemieckiego przeciwko Lotarowi. Dzieło najwyraźniej nie zostało dokończone, ponieważ nie ma w nim wzmianki o traktacie z Verdun z 843 roku. Ostatnim wydarzeniem opisanym w dziele Nitharda jest zaćmienie Księżyca 19 maja 843 roku.
Podczas wojny pomiędzy braćmi Nithard poparł swojego kuzyna Karola Łysego i znalazł się w gronie jego zaufanych dowódców. Po śmierci Ludwika Pobożnego 20 czerwca 840 roku znajdujemy go w obozie Karola Łysego pod Bourges. Stamtąd udał się wraz z Adelgarem z misją do Lotara I, aby przypomnieć mu o dotrzymaniu postanowień zjazdu w Wormacji z 839 roku. Nithard wyśmienicie wywiązał się z powierzonego mu zadania, a nawet, wierny przysiędze złożonej Karolowi Łysemu, oparł się namowom i groźbom Lotara, usiłującego przeciągnąć go na swoją stronę. Nie ugiął się nawet po tym, jak Lotar odebrał mu włości (nadane jeszcze przez Ludwika Pobożnego) znajdujące na terenach pod swoim panowaniem. Podczas misji Nithard miał okazję poznać atmosferę panującą w otoczeniu Lotara i wyrobić sobie pojęcie o jego metodach działania i zamierzeniach. Bogatszy o te informacje w maju 841 roku powrócił do obozu Karola Łysego, służąc mu wiernie zarówno radą, jak i wsparciem z mieczem w ręku. Świadczy o tym choćby jego zachowanie w bitwie pod Fontenoy: m.in. dzięki szybkiej odsieczy dla Adalharda znajdującego się w niemal beznadziejnej sytuacji przyczynił się do przechylenia zwycięstwa na stronę armii Karola Łysego, a być może do wygrania całej bitwy.
Po batalii pod Fontenoy towarzyszył Karolowi Łysemu najpierw w wyprawach nad Loarę i Mozę, a następnie, pod koniec 841 roku, do Laonu, aby uwolnić Adalharda. 14 lutego 842 roku był świadkiem uroczystej przysięgi Karola Łysego składanej pod Strasburgiem. Pod koniec marca 842 roku przybył do Akwizgranu, gdzie został wybrany przez Karola do rady dwunastu, grona mającego wespół z radą dwunastu Ludwika Niemieckiego dokonać podziału cesarstwa pomiędzy obu braci – zwycięzców spod Fontenoy.
Nithard poległ w walce 14 czerwca 844 roku. W literaturze można znaleźć dwie wersje jego śmierci – zginął albo w bitwie Karola Łysego z Pepinem II, albo podczas wikińskiego najazdu na Pikardię. W XI wieku, podczas przenoszenia jego ciała do innego grobowca, stwierdzono w jego czaszce śmiertelną ranę.
Natomiast Angelberti rhythmus de pugna Fontanetica to utwór poetycki poświęcony bitwie pod Fontenoy, napisany przez Angilberta, uczestnika tej batalii po stronie Lotara I. W zbiorach Biblioteki Kórnickiej w Kórniku (należącej do Polskiej Akademii Nauk) znajduje się rękopis z IX wieku, będący odpisem (kopią) dzieła Smaragdusa, opata klasztoru Świętego Michała w Saint-Mihiel niedaleko Verdun. Na pierwszej stronie tego rękopisu nieznany kopista umieścił odpis: Angelberti rhythmus de pugna Fontanetica, zawierający 15 strof. Dzięki wspaniałej pracy profesora Tomasza Jasińskiego pt. Próba rekonstrukcji pierwotnego tekstu wiersza Angilberta o bitwie pod Fontenoy 841 rok (Instytut Historii UAM, Biblioteka Kórnicka, 2016) czytelnik może przeczytać polski przekład wiersza Angilberta.
Kolejne cenne źródło to Agnelli Liber pontificalis Ecclesiae Ravennatis. W latach 830–846 ksiądz Agnellus z Rawenny napisał kronikę archidiecezji Rawenny, zawierającą m.in. biografie niektórych arcybiskupów, w tym Jerzego (zmarłego w 846 roku), który był pod Fontenoy w otoczeniu Lotara I jako legat papieski. Informacje o batalii (rozdz. 174, s. 389 n.), niezależne od pozostałych źródeł, Agnellus zaczerpnął bezpośrednio ze sprawozdania Jerzego i towarzyszącego mu pocztu zbrojnych oraz duchownych.
Z kolei Annales Bertiniani ma charakter oficjalnych roczników królestwa zachodniofrankijskiego pod władaniem Karolingów. Zostały nazwane od najstarszego rękopisu zachowanego w klasztorze Saint-Bertin in Saint-Omer (Pas-de-Calais, diecezja Thérouanne). Obejmują lata 741–882 i składają się z trzech części. Pierwsza (lata 741–835), anonimowego autora, od 829 roku jest kontynuacją Annales regni Francorum (Roczników Królestwa Franków). Autorem drugiej części (lata 835–861) był Wizygota imieniem Galindo, który jako biskup Troyes przybrał imię Prudencjusz. Trzecią część (lata 862–882) spisał arcybiskup Hinkmar z Reims. Pod koniec pierwszej i na początku drugiej Księgi Annales Bertiniani znajduje się opis walk dynastycznych Karolingów oraz najazdów wikińskich. Informacje o bitwie pod Fontenoy znajduje się pod rokiem 841 na stronie 38.
Jak Annales Bertiniani dla królestwa zachodniofrankijskiego, tak Annales Fuldenses sive Annales regni Francorum Orientalis są oficjalnymi rocznikami królestwa wschodniofrankijskiego. Konflikty dynastyczne Karolingów przeplatają się tutaj z najazdami wikińskimi i walkami ze Słowianami. Informacje na temat bitwy pod Fontenoy znajdują się pod rokiem 841 na stronie 32.
W Chronicon Aquitanicum i Miracula S. Genulfi znajdują się cenne szczegóły dotyczące przebiegu bitwy pod Fontenoy i strategii walczących wojsk.
Pozostałe źródła opisujące rządy cesarza Ludwika Pobożnego do 840 roku, zawierające wiele ważnych informacji o jego synach, to:
Ermoldi Nigelli carmina to poemat pochwalny na cześć cesarza Ludwika Pobożnego i elegia na cześć jego syna Pepina I Akwitańskiego. Autor, pochodzący z Akwitanii lub Gaskonii mnich i poeta Ermoldus Nigellus, był zaufanym i doradcą Pepina. Wzorował się na Owidiuszu, usiłując naśladować słynnego rzymskiego wieszcza nie tylko w pracy twórczej, ale również w życiu codziennym, powiedzmy, nieco swobodnym. Nieprzystające mnichowi zachowanie Ermoldusa zirytowało cesarza do tego stopnia, że nakazał mu przenieść się do Strasburga (według innej wersji Ermoldus nakłaniał Pepina do buntu przeciwko ojcu i dlatego został wygnany). W Strasburgu napisał poemat chwalący cesarza, zapewne chcąc dzięki temu powrócić do jego łask. Dzieło Ermoldusa zawiera: cenne opisy życia dworskiego, wypraw wojennych i wydarzeń politycznych, np. fragmenty Zdobycie twierdzy Maurów czy Chrzest władcy Duńczyków Haralda [Klaka].
Biografie: Gesta Hludowici imperatoris oraz Vita Hludowici imperatoris dostarczają wielu informacji o panowaniu cesarza Ludwika Pobożnego. Pierwsza została napisana w 837 roku przez Theganberta, frankijskiego biskupa Trieru i proboszcza kościoła św. Kasjusza w Bonn. W tekście dominuje biblijny styl, pełen pochwał dla cesarza i obelg na jego przeciwników. Druga biografia została napisana krótko po śmierci cesarza w 840 roku przez anonimowego autora, który w tekście poinformował, że żył na dworze cesarskim i był szanowany przez Ludwika ze względu na wiedzę z zakresu astronomii – dlatego w historiografii nazwano go Astronomus. Biografie rzucają światło na przyczyny i przebieg konfliktów Ludwika z synami.
Istnieje wiele źródeł, które zawierają jedynie niewielkie wzmianki na temat tytułowej bitwy lub postaci biorących w niej udział. Niektóre z nich: Annales Lugdunenses (Roczniki z Lyonu) czy Notae historicae Sangallenses będą przedstawione w następnym rozdziale Tytułowa bitwa w świetle źródeł pisanych.
Poza pisemnym materiałem źródłowym autor niniejszej książki korzystał również z obszernej literatury przedmiotu. Już pod koniec XIX wieku w kręgu zainteresowań niemieckojęzycznych mediewistów znalazły się zagadnienia związane z państwem Franków pod rządami dynastii Karolingów. Jednym z efektów tych badań są „Monumenta Germaniae Historica”, naukowo opracowana edycja dokumentów historycznych (tekstów źródłowych) powiązanych z historią Niemiec, obejmujących okres od upadku cesarstwa zachodniorzymskiego do roku 1500 – ich polskim odpowiednikiem są „Monumenta Poloniae Historica”. W serii Roczniki historii Niemiec (niem. Jahrbücher der deutschen Geschichte) wyszły tomy szczegółowo opisujące poruszany w niniejszej publikacji zakres czasowy.
Bitwę pod Fontenoy stoczono w sobotę 25 czerwca 841 roku (oryginalne datowanie: VII. Kal. Iul. sabbato, Fontanetum). Potwierdza to kilka innych źródeł: sabbatum non illud fuit sed Saturni dolium4; die sabbato post esterno die sancti Iohannis baptistae5 [(była to) sobota po dniu św. Jana Chrzciciela]; VII. Kal. Iul. die sabbato6; VII kal. Iul. feria VII7; VII. Kal. Iul.8.
Według informacji źródłowych: „Padło więcej niż 40 tysięcy wojowników po stronie Lotara i Pepina II”9, „wielu padło, gdy tylko się starli, a jeszcze więcej w trakcie bitwy na polu”10, „25 czerwca starli się w potężnej bitwie i doszło do tak wielkiej rzezi po obu stronach, że nikt przedtem nie pamiętał o tak wielkim spustoszeniu w kraju Franków”11, „Żadna ani też największa rzeź w bitwie nie była bardziej nieszczęsna”12. Zacytowana przez Agnellusa liczba 40 tys. poległych jest jedyną konkretną, ponadto przekazaną przez naocznego świadka bitwy, walczącego w pierwszym szeregu jednego z kontyngentów Lotara I. Nie wiemy, skąd Agnellus zaczerpnął dane na temat wielkości strat, nie zgodzi się jednak z nimi żaden naukowiec zajmujący się historią wojskowości epoki Karolingów. Zdecydowanie przesadził i wyolbrzymił liczbę zabitych towarzyszy broni. Mimo to znalazła się osoba, która bezkrytycznie przyjęła liczbę podaną przez Agnellusa, tworząc na tej podstawie dalsze wywody. Mowa tu o zawodowym oficerze armii francuskiej Philippe-Léonie Vaulecie (kapitan 156. pułku piechoty), który w 1900 roku opublikował w Paryżu pracę pt. La Bataille de Fontanet, près d’Auxerre (25 juin 841). Przyjmując, że po stronie cesarza rzeczywiście zginęło 40 tys. ludzi, oszacował liczebność armii Lotara I na 100–200 tys. wojowników (najpewniej 150 tys.). Idąc dalej tym tokiem myślenia, Vaulet uznał, że ponieważ połączone armie Karola II i Ludwika II dorównywały zapewne armii cesarskiej, ich liczebność także wynosiła 150 tys. ludzi. W sumie zatem w bitwie pod Fontenoy wzięło udział ok. 300 tys. wojowników – do takich wniosków doszedł ów oficer. Jego tezy były powielane w niektórych późniejszych pracach, a ich echo dotarło nawet do współczesnej Wikipedii.
Podzielmy te szacunki co najmniej przez dziesięć, przyjmując ostrożnie, że pod Fontenoy walczyło od kilkunastu do 20, maksymalnie 30 tys. wojowników, i to po obu stronach, a straty mogły wynosić od kilku do kilkunastu tysięcy poległych i rannych. Rzeczywistych danych nie sposób ustalić, można jedynie snuć przypuszczenia na ten temat.
Bitwę stoczono na terenie pomiędzy Fontenoy-en-Puisaye i Thury w Burgundii. Fontenoy-en-Puisaye leży ok. 28 km na południowy zachód od Auxerre, Thury jest oddalone o 7 km na południe od Fontenoy-en-Puisaye. Ponieważ miejsce bitwy znajdowało się od 1,5 do 2,5 km na południe od Fontenoy, a do tego cesarz Lotar I i król Akwitanii Pepin II obozowali w Fontenoy nad potokiem Burgundów, przyjęło się określać Fontenoy miejscem tytułowej bitwy.
Co na to źródła? Annales Bertiniani podaje np., że do starcia doszło in pago Altiodorensi, in loco qui dicitur Fontanidus [we wsi Altiodorus, w miejscu zwanym Fontanidus]13.
ROZDZIAŁ II WOJSKOWOŚĆ FRANKIJSKA
Za ostatnich Merowingów i majordomów, szczególnie Karola Młota, Frankowie postawili na rozwój jazdy ciężkozbrojnej: „Już za epoki Merowingów doszło do zwiększania ilości jazdy w szeregach frankijskich armii”14. Jednym z przełomowych momentów w tej dziedzinie okazała się słynna bitwa pod Poitiers w 732 roku, gdy Karol Młot odparł inwazję wielkiej armii muzułmańskiej sunącej z Al-Andalus na państwo Franków. W decydującym momencie starcia niespodziewany atak akwitańskiej jazdy ciężkozbrojnej na rozstawiony na krańcu lasu obóz wroga rozstrzygnął bitwę na korzyść Franków. Niezależnie od tego w trakcie walki król z uznaniem obserwował możliwości bojowe ciężkiej konnicy muzułmańskiej.
Konieczność posiadania jazdy ciężkozbrojnej w obliczu licznych wojen, zarówno z wrogami wewnętrznymi, jak i zewnętrznymi, prowadzonych przez Karola Młota, a następnie jego następców z dynastii karolińskiej wymagała przeprowadzenia wielu reform organizacyjnych i społecznych. Wyposażenie jeźdźca – konie, broń zaczepna, uzbrojenie ochronne – były inwestycją niezwykle kosztowną. Jak podał historyk Hans Delbrück, powołując się na wydany na początku VII wieku w Austrazji zbiór praw frankijskich zwany Lex Ripuaria, ceny sprzętu wojennego wynosiły15 wówczas: hełm – sześć krów (krowa odpowiadała wartością jednemu solidowi16), opancerzenie – 12 krów, miecz z pochwą – siedem krów, włócznia z tarczą – dwie krowy, koń bojowy – 12 krów.
To znaczy, że ciężkozbrojny jeździec musiał posiadać odpowiednie środki materialne. Nie mógł na nie zapracować, gdyż musiał mieć czas na uczestnictwo w trwających nieraz miesiącami wyprawach wojennych, nie wspominając o sprawach przyziemnych, takich jak wypoczynek, hulanki i inne. Tak powstał system feudalny, w którym wasale zobowiązani do służby wojskowej otrzymywali posiadłości ziemskie będące podstawą ich utrzymania. Oczywiście klasa wasali nie była jednolita: od możnowładców (hrabiowie, zarządcy militarni prowincji – dux, arcybiskupi, biskupi, opaci) aż po najmniej zamożnych, prostych rycerzy siedzących na posiadłościach wielkości kilku mansi (łanów). Bogaty wasal rozporządzał całą rzeszą pomniejszych lenników.
Przełomowe okazały się reformy wojskowe i społeczne Karola Wielkiego zawarte w pięciu tzw. kapitularzach (zbiór praw, inaczej ordynansów wojskowych, które ustalano i spisywano w trakcie zjazdów możnych cesarstwa): Capitulare Aquisgranense (805, 807, 813), Capitulare Bononiense (811). Ich wydanie datuje się na ostatnie dziesięć lat panowania Karola Wielkiego. Miały one decydujący wpływ na rozwój wojskowości epoki Karolingów, w tym niewątpliwie na czasy panowania władców karolińskich walczących w bitwie pod Fontenoy. Dlatego warto się im przyjrzeć bliżej:
1) Capitulare de Exercitu Promovendo (803 rok): Pospolite ruszenie zastąpiono siłami mniejszymi, ale za to lepiej uzbrojonymi. Wasale byli zobowiązani do stawienia się z maksymalną liczbą lenników osadzonych na ich włościach. Nie zapomniano o troskach dręczących zazdrosnych mężów na wyprawach wojennych: każdy hrabia miał prawo pozostawić w swoich dobrach dwóch zaufanych lenników jako straży dla swej żony. Uregulowano obowiązek służby każdego lennika w zależności od posiadanych łanów ziemi (mansi), co przedstawiało się na pierwszy rzut oka nieco skomplikowanie. Posiadacz czterech mansi podlegał rozkazom bezpośredniego zwierzchnika wasalnego lub hrabiego, jeżeli bezpośredni zwierzchnik nie brał udziału w wyprawie. Posiadacz trzech mansi wspólnie z posiadaczem jednego mansi musiał wystawić jednego dobrze uzbrojonego wojownika. Chyba że ten z trzema mansi wyruszył na wyprawę osobiście, a wtedy ten drugi pokrywał mu ¼ kosztów uposażenia wojennego. Albo na odwrót: jeżeli na wojnę poszedł uboższy wasal, to bogatszy musiał mu oddać ¾ uposażenia wojennego. W przypadku posiadaczy dwóch mansi jeden wyruszał na wyprawę, a drugi pokrywał mu połowę kosztów. Natomiast posiadaczy zaledwie jednego mansi łączono w czteroosobowe grupy – jeden z nich szedł na wojnę, a trzej pozostali pokrywali wspólnie ¾ uposażenia. Zadaniem zwierzchników wasalnych, hrabiów, opatów, biskupów było zadbanie o to, by każdy poddany z ich terytorium został wpisany na odpowiednią listę i zarejestrowany w którejś z pasujących grup w zależności od posiadanych mansi. Ci, którzy się nie zapisali na listę, podlegali surowej karze za uchylanie się od służby wojskowej.
2) Capitulare Aquisgranense (805 rok): Każdy poddany posiadający co najmniej dwanaście mansi był zobowiązany stawić się na służbę w kolczudze. Za niewykonanie groziły surowe kary, wysokie opłaty oraz utrata nawet połowy majątku. Zaostrzono zakazy handlu bronią poza granicami monarchii karolińskiej. Zabroniono obnoszenia się z bronią w miejscu zamieszkania w czasach pokoju.
3) Capitulare Aquisgranense (807 rok): ciekawe regulacje dotyczące służby wojskowej w odniesieniu do Fryzyjczyków i Sasów (ci ostatni, świeżo włączeni do państwa karolińskiego, graniczyli ze Słowianami na Połabiu). Sasów zaliczono do grupy najbiedniejszej, wskutek czego musieli wysyłać na wyprawy jedynie piechotę: jednego wojownika na sześciu mieszkańców przeciwko Saracenom czy Awarom, jednego na trzech mieszkańców przeciwko Słowianom z Czech, ewentualnie wszystkich mężczyzn zdolnych do noszenia broni, gdyby wybuchła wojna ze Słowianami połabskimi.
4) Capitulare Bononiense (811 rok): zawarto w nim dekrety dotyczące dyscypliny w wojsku. Kto spóźnił się na miejsce mobilizacji, był objęty zakazem spożywania mięsa i picia wina przez tyle dni, ile wynosiło jego spóźnienie. Nadmierne spożywanie alkoholu w obozie wojskowym zostało surowo zabronione. Tchórzostwo karano utratą wszystkich posiadłości na rzecz władcy. Każdy przybywający do obozu wojskowego był zobowiązany przynieść zapasy: mąki, wina i boczku na trzy miesiące. Wóz transportowy podążający z armią musiał być na tyle duży i mocny, aby przewieźć co najmniej: 12 jednostek zboża lub baryłek wina, skórzaną płachtę z otworami, którą po zszyciu zamieniano w ponton, ponadto uzbrojenie dla woźnicy – włócznię, tarczę, łuk i kołczan wypełniony strzałami.
5) Capitulare Aquisgranense (813 rok): uregulowano w nim m.in. kwestie uzbrojenia. Hrabia musiał dopilnować, aby każdy z podległych mu wojowników był wyposażony we: włócznię, tarczę, łuk, dwie zapasowe cięciwy i przynajmniej 12 strzał. Najbiedniejsi, a więc najgorzej uzbrojeni, powinni posiadać przynajmniej łuk. Wszyscy zbrojni z drużyn hrabiów, biskupów i opatów musieli mieć hełm i kolczugę.
Przytoczone powyżej zapisy z kapitularzy ukazują proces modernizacji i poprawy dyscypliny w wojskach karolińskich. Wszak dyscyplina w połączeniu z dobrym wyszkoleniem i uzbrojeniem stanowiły o bitności i jakości armii.
Na temat broni zaczepnej oraz uzbrojenia ochronnego używanych w Europie Zachodniej w epoce Karolingów istnieje bogata literatura. Ogólnie karoliński wojownik walczył, używając: miecza, włóczni, topora, noża i łuku – do korzystania z tej ostatniej broni próbowano przymusić odgórnie, czego przykładem jest przytoczony wyżej zapis w kapitularzu. Jako uzbrojenie ochronne służyły: tarcze, hełmy i pancerze. Piechota rekrutowana z biedniejszych warstw społecznych (niemożność posiadania konia jest tu wystarczająco wymowna) miała zazwyczaj skromniejszy ekwipunek od jeźdźców: okrągłą bądź owalną tarczę, włócznię, miecz lub topór i nóż. Bezpośrednią ochronę ciała oprócz tarczy zazwyczaj zapewniał tylko żelazny hełm.
Zapraszamy do zakupu pełnej wersji książki
Zapraszamy do zakupu pełnej wersji książki
1. Dostęp online: http://www.regesta-imperii.de/regesten/1-2-1-karl-der-kahle/nr/0841-06-25_1_0_1_2_1_216_216.html?tx_hisodat_sources[action]=show&tx_hisodat_sources[controller]=Sources&cHash=b37d64900b0f51cff544e5f25e0233f4#rinav. [wróć]
2.Nithardi Historiarum Libri IIII, Ks. II, rozdz. 10 i Ks. III, rozdz. 1, s. 24–29; Angelberti rhythmus de pugna Fontanetica, s. 52–53; Agnelli Liber pontificalis Ecclesiae Ravennatis, rozdz. 174, s. 389–391; Annales Bertiniani, anno 841, s. 437–438; Annales Fuldenses sive Annales regni Francorum orientalis, anno 841, s. 32; Chronicon Aquitanicum, anno 841, s. 253; Miracula S. Genulfi, s. 1208. [wróć]
3. Oto niektóre tylko: Annales sanctae Columbae Senonensis, anno 842, s. 103; Annales Colonienses, anno 841, s. 98; Annales Sancti Germani minores, anno 841, s. 3; Annales Masciacenses, anno 842, s. 169; Annales s. Be-nigni Divionensis, anno 841, s. 39; Annales s. Dionysii, anno 841, s. 719; Annales Laudunenses et s. Vincentii Mettenses breves, anno 844, s. 1294 (rok 844 podany błędnie: Bellum ad Fontenit). Bitwa pod Fontenoy została również wspomniana w niektórych późniejszych kronikach średniowiecza, np. [w:] Widukind z Korbei, Res gestae Saxonicae, I, rozdz. 28. [wróć]
4.Angelberti rhythmus de pugna Fontanetica, s. 52. [wróć]
5.Agnelli Liber pontificalis Ecclesiae Ravennatis, s. 389. [wróć]
6.Annales Bertiniani, anno 841, s. 437. [wróć]
7.Notae historicae Sangallenses, s. 70. [wróć]
8.Annales Lugdunenses, s. 110; Chronicon Fontanellense, s. 301; Annales Nivernenses, s. 89; Annales Engolismenses, s. 486. [wróć]
9.Agnelli Liber pontificalis Ecclesiae Ravennatis, rozdz. 174, s. 390. [wróć]
10.Annales Bertiniani, anno 841, s. 437. [wróć]
11.Annales Fuldenses sive Annales regni Francorum orientalis, anno 841, s. 32. [wróć]
12.Angelberti rhythmus de pugna Fontanetica, s. 52, strofa trzecia, pierwsza linijka – w tłumaczeniu T. Jasińskiego, Próba rekonstrukcji pierwotnego tekstu wiersza Angilberta o bitwie pod Fontenoy (841 rok), s. 56. [wróć]
13.Annales Bertiniani, anno 841, s. 437. [wróć]
14. H. v. Mangoldt-Gaudlitz, Die Reiterei in den germanischen und fränkischen Heeren bis zum Ausgang der deutschen Karolinger, s. 80. [wróć]
15. Hans Delbrück, Geschichte der Kriegskunst im Rahmen der politischen Geschichte. Dritter Teil. Das Mittelalter, s. 4. [wróć]
16. Solid – złota moneta o wadze 4,55 g, bita w Cesarstwie Rzymskim i państwach powstałych po jego upadku, używana do IX wieku. [wróć]