Kafelek mistrza Aloizego ebook

OD AUTORA

Chociaż osadziłem akcję powieści w miarę możliwości w jak najdokładniej zrekonstruowanym Sosnowcu i jego okolicach w latach 1913-1919, Kafelek mistrza Alojzego jest fikcją literacką i wszelkie podobieństwo głównych bohaterów do prawdziwych postaci jest przypadkowe i niezamierzone. (I tak, na przykład, Wiktor Monsiorski nie jest pierwowzorem pana Waleriana Monsiorskiego. Użyczył mu jedynie nazwiska w podobny sposób, jak historyczny Jerzy Wołodyjowski użyczył nazwiska fikcyjnemu Michałowi Wołodyjowskiemu.)

To zastrzeżenie nie dotyczy topografii i niektórych ówczesnych realiów miasta. Starałem się ulokować akcję w miejscach, które istniały naprawdę: począwszy od dworców, poprzez redakcję „Iskry” na ulicy Krzywej, pałac Dietla, przejście graniczne do Mysłowic, Trójkąt Trzech Cesarzy, restaurację Victoria, domy z kafelkami sygnowanymi „A. Korzeniec” na ulicy Żytniej i Iwangrodzkiej itd. Nie są fikcyjne adresy większości sklepów, nazwiska ich właścicieli czy ulegające później ciągłym zmianom nazwy ulic. Swoją wiedzę w tym zakresie zawdzięczam pracom licznych regionalistów (przede wszystkim Jana Przemszy-Zielińskiego, Zbigniewa Studenckiego, Agnieszki Miki, Ryszarda Kaczmarka, Jana F. Lewandowskiego i Dariusza Kmiotka), Pamiętnikom gwiazdy Poli Negri oraz archiwalnym materiałom prasowym.

TOM 1 KORZENIEC

CZĘŚĆ PIERWSZA

ROZDZIAŁ 1

A

Pan Alojzy Korzeniec klęczał na posadzce i z trudem łapał oddech. Tymczasem młody człowiek o rękach ubrudzonych po łokcie zaprawą murarską stał nad nim w milczeniu i z odrazą przyglądał się jego blademu karkowi pokrytemu grubymi kroplami potu. „A żebyś zdechł, ty wieprzu, żebyś zdechł”, złorzeczył w myślach młodzieniec. Pan Alojzy jednak nie zdychał, jeszcze nie teraz. Klęczał nie dlatego, że oczy mu zaszły mgłą przedśmiertną, nie dlatego, że dłużej już nie mógł ustać na ziemskim padole i w agonii runął na kolana, na znak stosownej pokory w obliczu Prawdziwego Mistrza. Nie, pan Alojzy klęczał, ponieważ był w pracy i na świeżo wyłożonej posadzce w sieni sosnowieckiego domu przy ulicy Żytniej 16 z wielką starannością przyklejał swój firmowy kafelek. Wszystkie pozostałe ułożył ponury młodzieniec, lecz ten jeden, ostatni, wymagał szczególnej atencji: lśnił blado, jak kark właściciela firmy, a błękitne litery prześwitywały niczym żyły na skroniach lub tatuaż siną farbą kłuty. Na tym kafelku nie było zwyczajowego wzoru – żadnych kwiatowych esów-floresów, żadnych pseudo-antycznych fanaberii. „A. Korzeniec” stało bardzo konkretnie u góry, a poniżej: „Sosnowice”. Nic więcej.

– Proszę spojrzeć, oto w prostocie swej szlachetna symetryja, żadnej tu nie ma dekadencji – tłumaczył panu Alojzemu wymizerowany grafik, rewolucjonista z 1905 roku a jednocześnie galopujący suchotnik, który za ciężkie pieniądze zaprojektował pobladły wzór.

– Sy-me-try-ja, tam, akurat – pomrukiwał pan Alojzy z powątpiewaniem, ale w końcu kupił projekt i kafelek stał się z czasem jego sygnaturą, osobistą pieczęcią, krwią z krwi niemalże.

„A. Korzeniec”, nie „Alojzy Korzeniec”, ponieważ właściciel firmy nie był zadowolony ze swego imienia. Imię to kojarzyło mu się z człowiekiem opasłym i niezbyt inteligentnym, a on, owszem, był opasły i niezbyt inteligentny, ale o tym nie wiedział. W każdym razie nie dopuszczał do siebie nawet cienia takich podejrzeń.

Ów kafelek, mozolnie osadzany w posadzce, był repozytorium wielu znaczeń i kilku tajemnic. Otóż pan Alojzy marzył o tym, by mieć syna. Dałby mu na imię Adam. Gdyby Adam odziedziczył firmę, mógłby wciąż sygnować posadzki kafelkiem „A. Korzeniec. Sosnowice”. Później Adam poznałby żonę swoją i z ich związku narodziłby się kolejny A. Korzeniec. „Gdzieżeś?”, wołał więc czasem w myślach niepocieszony mozaicysta niczym zdumiony Bóg szukający człowieka po edeńskich zakamarkach. „No, gdzieżeś?”. Niestety, tym razem Adam ukryty był dużo sprytniej niż w najgłębszych zaroślach: istniał w odmętach niebytu.

Żona pana Alojzego, Jadwiga, była konsekwentnie bezpłodna. Uporczywie i skutecznie nie zachodziła w ciążę i pan Korzeniec, dławiony astmą, utwierdzał się w przekonaniu, że będzie żreć kurz i czołgać się po posadzkach po kres żywota swego, bez względu na to, kiedy on nastąpi. W chwilach zwątpienia metaforyka biblijna opanowywała myśli majstra i gdy dłonie zajmowały się szlifem fugi posadzkowej, wyobraźnia tworzyła fugę patetyczną i nieokiełznaną. Zawsze wtedy – nie wiedzieć czemu – do pana Alojzego przyklejał się nieznośnie obraz pełzającego węża.

Adama syn pierworodny, czyli wnuk pana Korzeńca, mógłby mieć na imię Adolf. Adolf to ładne imię, w sam raz dla młodego artysty, na przykład malarza albo aktora. Adolf to imię szlachetne; wnuk o imieniu Adolf na pewno nie byłby wykolejeńcem ani gburowatym pijakiem, wiódłby życie godne, używałby prawideł do butów. Adolf Korzeniec nie byłby posadzkarzem Alojzym, dodajmy: rozlazłym Alojzym, sprośnym i rubasznym Lośkiem; o nie, byłby szczupły, miałby może mały wąsik, ruchy dziarskie, zdecydowane i czyste, a poglądy umiarkowane, bez żadnych szaleństw. Cały kłopot w tym, że w związku z brakiem Adama Korzeńca, Adolf Korzeniec pozostawał w sferze odległych marzeń. Pan Alojzy stracił nie tylko nadzieję na Adama czy Adolfa. Stracił też małżeńską motywację w wiadomej dziedzinie. Brak motywacji ograniczał się wszak jedynie do Jadwigi o jałowym łonie, bowiem pan Alojzy odczuwał jednocześnie niepohamowaną motywację względem służącej, Żydówki imieniem Estera. Niestety, Estera mogła mu najwyżej urodzić Aarona, a na to pan Alojzy tak bardzo nie mógł sobie pozwolić, że kiedy już potencjalny Aaron pojawił się na horyzoncie jego życia, Estera została natychmiast odprawiona bez szczególnych ceregieli, po uprzedniej nocnej wizycie u pewnej starszej i mrukliwej kobiety. Protesty i płacze nie zdały się na nic. Pokaźna suma pieniędzy złagodziła szlochy, bo podłe to były czasy, nie to co dzisiaj, kiedy takie rzeczy są nie do pomyślenia. W każdym razie pan Korzeniec pocieszył się, że to nie on ponosi odpowiedzialność za niezstępowanie „A. Korzeńca” z niebytu. Po incydencie z Esterą uznał, że wina leżała po stronie Jadwigi (no i oczywiście jej matki, tej starej histeryczki). Nie wiedział, że Estera kochała się na zabój w jego czeladniku, zaś czeladnik na swój sposób kochał Esterę, oboje nienawidzili Korzeńca i przeklinali go bez ustanku, a Aaron, gdyby się nawet urodził, z pewnością nie byłby Aaronem Korzeńcem.

Poza tajemnicą imienia, blady kafelek zawierał też w sobie manifest polityczny, pewien element dysydencji względem coraz bardziej odurzonego wódką proletariatu, ślad uporczywej lojalności wobec instytucji ojcującej nowemu miastu, a przez to nieszczególnie ukochanej, bo zarówno miasto, jak i jego proletariat pragnęliby zapomnieć, że owej żelaznej instytucji zawdzięczali swoje nieopierzone istnienie. Przecież każde miasto o stu tysiącach dusz wolałoby być lokowane na prawie brandenburskim, ba, bodaj na prawie piekielnym, byle nie na nasypie kolejowym, nie na hałdzie węglowej, a niestety właśnie na hałdzie i na nasypie zostało miasto założone w 1902 roku, z Najwyższej Woli, czyli ukazem carskim, co bynajmniej splendoru mu nie dodawało.

Cóż to ma wszystko wspólnego z politycznym manifestem pana Korzeńca? Mniej więcej pół wieku wcześniej, w 1859 roku, Zarząd Drogi Żelaznej Warszawsko-Wiedeńskiej zbudował kolejową odnogę z dworcem Sosnowice Warszawskie na samej granicy Imperium Rosyjskiego, co teraz umożliwiało panu Korzeńcowi robienie interesów na dużą skalę. Wymurowano stację oraz celnicę i zmieniono nazwę na Sosnowice. Krótsza nazwa wygodniejsza, argumentowano słusznie. A zresztą, gdzie Sosnowice, a gdzie Warszawa?

Była to pierwsza stacja Imperium Rosyjskiego – albo ostatnia, zależy z której strony na to patrzeć – zarówno okno na zachodni świat, jak i okienko dla zachodniego świata, więc dworzec musiał być po pierwsze kopią głównego dworca petersburskiego, tylko mniejszą, dużo mniejszą. Niech psubraty cudzoziemskie wiedzą, gdzie przyjechali po wysoczajszemu powjeleniju, z łaski cara miłościwie panującego, albo jakie potężne imperium opuszczają; po drugie, musi być dworzec porządnie wykafelkowany od posadzek po sufity, bo kafelki dobrze się czyści, a higiena w imperium chyba obowiązuje; po trzecie, nieopodal ma stanąć cerkiew, żeby jej lojalne cebule z peronów było widać, żeby się nie dało z okna pociągu ortodoksyjnych cebul przeoczyć. Żadnych drzew między cerkwią a peronem nie sadzić. Niech wiedzą Polaki, Austriaki, Prusaki oraz naród wszelki, gdzie przyjechali albo skąd w głupocie swojej wyjeżdżają. Dwie cerkwie, psiakrew. Jeszcze lepiej.

W ten sposób miłościwie panujący car dawał żyć i zarobić, bo gdyby nie Najwyższa Wola i nie Zarząd Drogi Żelaznej Warszawsko-Wiedeńskiej pan Alojzy nie miałby dobrze prosperującej firmy. Ba, w pięćdziesięciu okolicznych wsiach nie było tylu kafli, iloma wyłożono posadzki i ściany samego dworca kolejowego. A skoro stacja błyszczała od kafelków ze stosowną carską ornamentyką, to i wszystko, co chciało lśnić w okolicy dworca, też musiało schować się pod kafelkami. Stał się kafelkowy cud i nastał kafelkowy raj, manna z nieba i hossa, i miasto wprawdzie nazwy miało dwie, ale króla kafelkowego jednego.

Nieprawda. Tak byłoby w świecie idealnym, w świecie, w którym istniałby na przykład Adam Korzeniec. Tymczasem w świecie rzeczywistym królów było dwóch, tyle że pan Alojzy wolał o tym nie myśleć. Zdarzało się czasami, że ktoś go najmował do pracy i prezentował całe połacie, które należało jak najprędzej zaglazurować, po czym we wciąż pustych i dudniących wnętrzach potencjalny zleceniodawca sugerował, że chciałby u pana Alojzego zamówić „kafle, wie pan, takie jak od Kredyckiego”. Mistrz Alojzy purpurowiał ze złości i rzucał krótko:

– Proszę w takim razie iść do Kredyckiego. – Po czym odwracał się na pięcie i wychodził obrażony. Usłyszał bowiem największą obelgę.

Jan Kredycki miał duży zakład przy ulicy Polnej i produkował Kafle Artystyczne. Otrzymywał wiele zleceń od fabrykantów urządzających swe nowe pałace, mieszczan urządzających kamienice, tak jakby to były pałace, a nawet z głębin Imperium Rosyjskiego od ludzi urządzających pałace, tak jakby to były kamienice, dlatego czasem odmawiał grzecznie, z powodu nawału i natłoku, szczególnie w mniej artystycznych przypadkach. Jeśli więc pan Alojzy usłyszał, że ma coś zrobić w stylu Kredyckiego, wiedział, że posłano po niego właśnie dlatego, że Kredycki odmówił, posłano po niego, by wyglądało na to, iż Kredycki nie odmówił; jakby nie liczyła się sygnatura Korzeńca, jakby nie Korzeńca należało w pierwszej kolejności wzywać. Wówczas odmawiał stanowczo. Jeśli zdziwiony, a czasem lekko skruszony potencjalny – ale właśnie niedoszły – klient pytał (o ile jeszcze zdążył), co złego powiedział, zaś pan Korzeniec akurat miał ochotę na odchodnym coś wyjaśnić, wołał, niemal doprowadzając się do apopleksji:

– Kafle Kredyckiego! Dobre sobie. Przecież on tylko małpuje obce wzory.

– Ale w mieszczańskich domach… – (Załóżmy, że klient skłonny byłby do polemiki, na co rzadko miał czas).

– W mieszczańskich domach, ha! – piekliłby się dalej pan Alojzy. – Mój panie, tylko w tych, w których udają Niemców albo Rosjan. Rosjanie zresztą też udają Niemców. A co, może Żydzi nie udają Niemców? Chyba tylko Litwini udają Polaków. – Czując jednak, że traci wątek, puentowałby: – Nikt nie powinien u Kredyckiego nic zamawiać, bo te jego Kafle Artystyczne to zwykła blaga.

Było więc kafelkowych królów dwóch i pozostawali oni w stanie Wielkiej Wojny.

Tymczasem ogółu obywateli nie interesowały wybujałe ambicje glazurników. Majolika czy nie, jak ją zwał, tak ją zwał, wsio rawno. Najpierw może by trzeba ustalić nazwę miasta?

A zatem Sosnowiec czy Sosnowice?

Każdy, kto używał nazwy „Sosnowice”, sabotował popularne i proletariackie sentymenty, bo utożsamiał się z Zarządem Drogi Żelaznej Warszawsko-Wiedeńskiej. A ponieważ to kolej dała Korzeńcowi żyć godnie, Korzeniec opowiedział się jednoznacznie po stronie „Sosnowic” i taką właśnie wersję nazwy miasta umieścił na firmowym kafelku.

Pan Korzeniec nie mógł wiedzieć w ten czerwcowy dzień roku 1913 o wielu rzeczach. Ile by nie przykleił sabotujących sygnaturek do posadzek i ścian, ile tysięcy razy by nie zostawił po sobie siną farbą kłutych „Sosnowic”, i tak Polska Akademia Umiejętności miała orzec pięć lat później, w 1918 roku, że w kwestii rzeczonego desygnatu etcetera, etcetera, obie proponowane wersje są jednakowo uzasadnione. Rada Miasta obruszyła się jednak i w tym samym roku, uznając, że hasło „jedno miasto, jedna nazwa, jeden naród” ma więcej sensu niż „jedno miasto, dwie nazwy, jeden naród” – wybrała „Sosnowiec” na wieczne czasy. (A przydomkiem „Świniogród”, tyleż uwłaczającym, co uzasadnionym, zajmiemy się w stosownej chwili).

Pan Alojzy wstał z kolan. Nie było to wcale takie łatwe, ponieważ w jestestwie majstra wszystko podejrzanie skrzypiało. Podejrzanie i, zdaniem pana Alojzego, pogardliwie. I nie chodziło tylko o stawy czy kości. Te, owszem, skrzypiały znacząco, ale przede wszystkim postękiwała dusza. Wydawać się wręcz mogło, że złorzeczenie czeladnika jest jedynie uzewnętrznieniem skrzypienia i zgrzytania korzeńcowego jestestwa. Majster otarł spocony kark. Zdawał sobie sprawę, że golgota podnoszenia się z klęczek była wyraźnym sygnałem czegoś, czego jeszcze nie pojmował, ale co nie mogło się dobrze skończyć.

– Posprzątaj porządnie – burknął.

– Zaraz się zrobi, szefie – odparł ponury młodzieniec, a że repertuar myśli, które przeszywały mu głowę, był raczej ubogi, dodał sobie tylko zwyczajowe: „I żebyś zdechł, ty wieprzu”.

Pan Korzeniec wszedł do sporej izby obok schodów, gdzie mógł się przebrać. Pomieszczenie służyło lokatorom domu jako składzik. Stał tu bordowy, wiklinowy stolik z zakurzonym okrągłym blatem, który pokrywała kolorowa mozaika ze skorup malowanych talerzy. Różowe, czerwone, a nawet zielone kwiaty puszyły się niedokończonymi, wypukłymi płatkami. Na środku wkomponowano w blat stołu fotografię kilkunastoletniej dziewczyny, w wystudiowanej pozie, z upiętymi do góry włosami, ze sznurem pereł na szyi. Obok stolika koślawił się taboret. W izbie znajdował się ponadto wielki czarny kufer, na którego wieku jakaś dłoń wymalowała kiedyś białą farbą adres: „J. Goldblatt. Hütteldorfer Straße 224, Wien 14, Austria”. I adres nadawcy: „R. Goldblatt, 614, 2nd Ave. New York 28, USA”. W jakiś sposób kufer znalazł się w Sosnowicach, w izbie o ścianach pachnących wapnem. O tak, Kolej Warszawsko-Wiedeńska pełniła zdecydowanie ważną rolę w życiu ulicy Żytniej.

Było już późne popołudnie. Mistrz Alojzy przebrał się i przejrzał w jednym z kilku luster. To co miał po lewej stronie, odbijało się po prawej, a to co po prawej – po lewej. Jak na razie, świat wydawał się funkcjonować należycie i  można było wyjść na dwór.

Wokół bujnie rosły pokrzywy, a wyliniały, bezpański pies z podkulonym ogonem powarkiwał z bezpiecznej odległości. Pan Korzeniec skręcił od razu w krótką i wyboistą ulicę Dziką, założył ręce za plecy i niespiesznie podreptał w stronę Orlej. Tu wsiadł w dorożkę.

– Do Parku Sieleckiego. I nie musi pan jechać najkrótszą drogą.

– To którędy? Od strony „Emmy”? – Dorożkarz ujął lejce w dłonie.

– Może być.

Pan Korzeniec lubił dorożki i ich rytmiczny turkot. Przypominały mu dzieciństwo spędzone w Tucznej Babie. Kiedy był berbeciem, dziadek zabierał go czasem na jarmark, sadzał między kolanami i pozwalał powozić. Chłopiec ściskał lejce w spoconych dłoniach, wołał „prrr” i „wio”, albo „hetta”, i telepał się z dziadkiem aż do Koziegłów. To było bardzo, bardzo daleko. Tak mniej więcej jak do Mombasy. Teraz niewiele już z tych Koziegłów dziecięcych pamiętał, poza samą jazdą na drewnianym wozie, faktem, że konie oganiały się ogonami od much oraz strasznym tłokiem, kwikiem, buczeniem i gdakaniem na jarmarku, bo dziadek chyba kupował kury czy też cielęta, a może sprzedawał beczki za kury. A kiedyś jeden wujek w czasie żniw spadł z wozu pełnego snopków, bo był pijany, uderzył nietrzeźwą głową o kamień i zabił się na miejscu. W dodatku nie wierzył w Boga i chociaż wszyscy liczyli na to, że kiedyś uwierzy, niech no tylko przestanie pić – nie zdążył. Za to jak on pił! Och, jak on pił! Kto dzisiaj tak potrafi pić? Ponieważ z powodu nagłej śmierci wujek w Boga nie zdążył uwierzyć, ksiądz miał wątpliwości, czy należy go pochować w poświęconej ziemi. Dał się w końcu ubłagać wdowie, czyli cioci małego Alojzego, która przysięgała, że „mąż już, dobrodzieju, prawie wierzył, naprawdę już prawie wierzył i gdyby tylko żył, to po żniwach już by całkiem uwierzył”. Tak czy owak mama małego Alojzego zawsze drżała, kiedy syn gramolił się na furmankę.

Dorożka skręciła przy figurze Świętego Antoniego. Kopyta zastukały o kocie łby, koła skrzypnęły.

– Święty Antoni, od bydła i koni… – dorożkarz ni to zaśpiewał, ni to powiedział, ni to do siebie, ni to do pana Korzeńca, bo nie wiedział, czy przy tym zamyślonym kliencie należy zagadywać, czy raczej nie. O polityce lepiej nie mówić, ale jakąś mądrą sentencję zawsze można rzucić.

– Wygląda na zmęczonego – podjął pan Alojzy, bo rzeczywiście święty uginał się pod ciężarem bezwładnego Chrystusa.

– O, prawda. – Dorożkarz machnął batem, ale nie uderzył konia. – Wie pan, jak się niesie trumnę na cmentarz, to właśnie tu koło figury jest zmiana i do Antoniego trumnę się dźwiga lekko, ale za to od Antoniego trumna zaczyna ciążyć na ramionach. – I mimo że dorożkarz siedział na koźle tyłem do pana Alojzego, zademonstrował, jak bardzo nieboszczyk potrafi ciążyć. Najpierw opadło mu prawe ramię, a potem lewe, jeszcze niżej, i zdawać by się mogło, że ramię aż stęknęło.

Koń truchtem minął zabudowania „Emmy”. Kiedyś była tu kopalnia, ale zbankrutowała i na jej terenach założono walcownię. Teraz Towarzystwo Kopalń i Zakładów Hutniczych zatrudniało prawie setkę robotników, wytwarzało rocznie ponad dwieście tysięcy pudów blachy cynkowej, a w fabryce zbudowanej obok produkowało każdego roku kilkadziesiąt tysięcy centnarów bieli. Komin „Emmy” dosłownie krztusił się dymem i dławił, a z maszynowni dochodził łomot jak z piekła. Bruk przed walcownią był zakurzony, a płyty na placu dojazdowym mocno popękane. Dorożka zakołysała się raz w prawo, raz w lewo, tak jakby sama zaczęła stękać, od kiedy przejechała obok figury Świętego Antoniego.

– Prrr – zawołał wreszcie stangret, aż mu zadrżał wiecheć rudych wąsów.

Pan Korzeniec znalazł się w Sielcu, w parku założonym przez fabrykanta Mauvego. Popękane płyty ustąpiły miejsca krótkiemu trotuarowi, a ten z kolei bez ostrzeżenia zmieniał się w serpentyny ścieżek, które pełzały swobodnie w różne strony. Buczyna wdzięczyła się w czerwcowych barwach: parasole zielonych liści szumiały hen nad głową, a wokół gołe, siwe pnie wznosiły się jak maszty okryte wężową skórą, jak słoniowe trąby. W koronach rozbrzmiewał ptasi świergot, a szpaki w czarnych mundurkach chowały się za drzewami.

Korpulentny jegomość w granatowej czapce z lakierowanym daszkiem rozlepiał afisze:

Pan Alojzy zatrzymał się. Jegomość z plakatami był wyraźnie podekscytowany.

– Przyjechali Grecy. I przywieźli własne konie. Proszę pana, jakież to piękne zwierzęta. Widziałem je w stajniach.

Pan Alojzy nic nie powiedział.

– Należy mieć nadzieję, że to nie są konie drewniane – odezwał się przypadkowy przechodzień, który również zatrzymał się, by przeczytać świeżo naklejone ogłoszenie.

Pan Korzeniec i człowiek z naręczem plakatów spojrzeli po sobie.

– Że niby jak, drewniane? Konie? Na biegunach?

– No, jak Grecy przywożą do miasta własne konie, to wcale nie musi być dobry znak. – Przechodzień roześmiał się i odszedł.

Pan Alojzy wzruszył ramionami.

– Chyba jakiś wariat.

– Mało ich tu przyjechało? – Plakaciarz odchylił czapkę z daszkiem i znacząco postukał się w czoło. Czyż nie jest ważniejsze, że na wielką zabawę w parku przyjdą modniarki, mamki, szwaczki, prasowaczki? Z fanfarą reklamową zjadą cyrkowcy, mocarze będą na oczach gawiedzi przegryzać łańcuchy, a klauni w maskach będą się tygodniami śnili bachorom po nocach. Będzie lemoniada w budkach, loterie w trafikach. Ech… żyć, nie umierać.

Tymczasem nastał wczesny wieczór, łagodny i ledwie półmroczny. W suchym rowie przydrożnym umilkły pasikoniki, a w bajorze na skraju parku wśród woni wody, iłu i wysychającego błota żaby nadymały się i – wyciągając głowy z brunatnej mazi – kłębiły w galarecie skrzeku. Lance tataraku i sitowia dojrzewały w milczeniu.

Przy dworcu kolejowym pan Alojzy wszedł do niewielkiego kościółka. Zbudowano go w 1862 roku staraniem miejscowych kolejarzy i był to pierwszy sosnowicki kościół z prawdziwego zdarzenia. Gdyby nie kolej, nikt by go tu nie stawiał. Pan Korzeniec miał do niego sentyment; głównie dlatego, że kilka lat temu układał w nim posadzkę. Poprzednia była z ciemnych desek, podobnie jak sufit. Przez cały miesiąc pan Alojzy i jego czeladnicy (wówczas zatrudniał zaledwie kilku) mozolili się na kolanach i zginali karki, jak przystało na prace w domu bożym – chociaż i w diabelskim trzeba by harować tak samo. Po miesiącu sufit kościoła pod wezwaniem Najświętszego Serca Bożego pozostał sufitem z ciemnych desek, za to posadzka stała się jednym wielkim podpisem Korzeńca. Pan Alojzy długo zastanawiał się, co zrobić, by było oczywiste, że to on kładł posadzkę w kościele, a jednocześnie wiedział, że nie powinien na progu kościoła umieszczać swojego kafelka firmowego, bo to świadczyłoby o próżności i byłoby grzechem. W efekcie posadzka składała się z wzorów w dwóch zaledwie barwach: w kolorze żył na karku pana Alojzego i w kolorze jego skóry, czyli bladobłękitnym i sinoróżowym. Gdyby na tę posadzkę spojrzeć z wysokości, na przykład z nieba, to wyglądałaby jak firmowy kafelek – ta sama kolorystyka – a jednak ani słowa tam nie było o A. Korzeńcu. Mimo to Bóg widział i wiedział.

Pan Korzeniec niespiesznie przeciął ulicę i minął kwartał drewnianych, jednopiętrowych domków. Chociaż był sobotni wieczór i szabas już się skończył, przy Warszawskiej kramy pozamykano i panowała cisza. Jedynie stary, głuchawy Kerszenblat stał przed sklepem, wsparty o sękatą laskę. („Zapraszamy: kapusta kiszona i ogórki! Gwarancja koszernej receptury! Za gotówkę a także na kredyt, jest możliwość na rabat przy większych zakupach – prosimy uprzejmie dzwonić do bramy!”). Wystawiał pomarszczoną twarz w stronę zachodzącego słońca i pomrukiwał sobie tylko znane majufes.

Poznał mistrza Alojzego, znał zresztą niemal wszystkich.

– Dobry wieczór szanownemu panu Korzeńcowi. – Ukłonił się.

– Ładny mamy dzień, panie Kerszenblat.

– A dziękuję, jakoś jeszcze kuśtykam.

Widocznie całej kwestii Kerszenblat nie dosłyszał, zresztą pan Alojzy nawet się nie zdziwił.

– A jak idą interesa? – zawołał głośniej.

Kerszenblat machnął laską.

– Ano jakoś idą, od handelku do handelku, szanowny panie, tylko w kościach łamie.

– Trzeba jechać do wód, panie Kerszenblat, leczyć reumatyzm.

Stary pokiwał głową niepewnie. Tymczasem na chodniku przystanął jakiś zdezorientowany przyjezdny z ceratową walizką i karteczką w dłoni. Dotarł właśnie wieczornym pociągiem i poszukiwał kogoś w centrum miasta. Wnuk Kerszenblata wyrósł jak spod ziemi.

– Powiedz mi, Izaak, kogo on szuka? Bo nie bardzo dosłyszałem. Knepfisza? – dopytywał Kerszenblat niecierpliwie, przystawiając do ucha dłoń zwiniętą w trąbkę.

– Nie, dziadku! Nie Knepfisza. Klepfisza!

– Fiszela Klepfisza – doprecyzował przyjezdny grzecznie.

– Fiszela Klepfisza! – wrzasnął wnuczek dziadkowi prosto do ucha.

Kerszenblat pokiwał głową.

– Aha. Klepfisza. Tak, tak. Abrama?

– Abrama!? – ryknął wnuczek do przyjezdnego, tak jakby i ten nagle ogłuchł.

– Nie Abrama! – przyjezdny krzyknął w kierunku wnuczka. – Fiszela! Tego co handluje olejem i smarami!

Wnuczek wywrzeszczał wszystko dziadkowi do ucha.

– Aj, przecież to zaraz tutaj przy Modrzejowskiej – rozpromienił się Kerszenblat. – Knepfisz, wie pan, też sprzedaje oleje, ale on handluje przy Kościelnej… Izaak pana zaprowadzi, to kawałeczek. Izaak, wiesz gdzie?

Wiedział, bo to oznaczało parę groszy do kieszeni.

– No pewnie. W prawo za sklepem Kołtona, tam gdzie kupujemy jajka.

– No, no, jaki sprytny chłopak – mruknął zadowolony Kerszenblat. – To zaprowadź pana i zaraz wracaj.

Pan Alojzy ruszył przed siebie. Przecinając skwer przed jednopiętrowym hotelem Victoria, zwolnił kroku, dostrajając się do wieczornego tempa. Nadeszła ta szczególna pora dnia, gdy konie zaprzężone w dorożkach instynktownie stają bliżej siebie i niżej spuszczają łby, jakby nieobce było im uczucie melancholii z powodu zmarnowanych lat, a przykurzone elewacje brudnego miasta nabierają, przy pewnej dozie wyobraźni i uporu, niemal szlachetnych odcieni sepii. W szybach okien, zarówno tych najzwyczajniej prostokątnych, jak i tych sklepionych fantazyjnie łukami, odbija się światło, którego już niemal nie ma, zaś turkotanie kół, z powodu jakiegoś akustycznego cudu wykoncypowanego zmyślnie przez przyrodę, słychać głośniej niż w ciągu dnia.

Jedynym wyraźnym elementem w ciemniejącej plamie wyznaczonej przez kilka dorożek były białe pęciny końskich nóg. Wokół nich, jak uprzykrzone satelity, latały wyjątkowo dorodne muchy. Konie od czasu do czasu leniwie zamiatały ogonami, sygnalizując zniecierpliwienie, muchy jednak ignorowały powstające w ten sposób zawirowania, gdyż rytm ich bytowi nadawało właśnie latanie wokół końskich pęcin i nic na dłuższą metę nie mogło w tym przeszkodzić, choćby i wojna.

Dorożki przyczaiły się w oczekiwaniu na klientów Victorii. Stopień hojności gości pozostawał w relacji wprost proporcjonalnej do stopnia ich rozchwiania. Dorożki zabierały też bywalców wznoszącego się nieopodal hotelu Metropol, który jednak nie stał przy samym skwerze, więc jego właściciel musiał zainstalować na dachu metalowe rusztowanie z napisem „Hotel Metropol”, by – zgodnie z instynktownie wyczuwaną logiką dżungli – przewyższyć konkurencję o jedno piętro. Ponieważ samym budynkiem o piętro przewyższyć nie mógł, przewyższył szyldem. Victoria mogła zaś sobie pozwolić na to, by szyld mieć tylko nad drzwiami, co dzięki Bogu jest o wiele tańsze i wygląda przyzwoicie, a nie tak, jakby ktoś stał z zadartą kiecką na dachu. Między Victorię i Metropol wcisnęła się jeszcze maleńka piwiarnia Oaza, ale szanujący się klient, jeśli miał gdzieś wstępować, to wstępował do Victorii. Pan Alojzy pchnął więc drzwi, wszedł i zmrużył oczy.

W sali restauracyjnej panował gwar. Kelnerzy uwijali się jak w ukropie – dumni żołnierze w małej armii roznosicieli piwa. A to korpulentny pan Dobija z podkręconymi wąsami i wybałuszonymi oczami, a to chuderlawy pan Gryzło w okularach o rogowych oprawkach. I jak w armii obowiązywał wyuczony na pamięć zestaw gestów-poleceń, gestów-rozkazów między kelnerami i klientami. Pękate beczki toczyły się ciężko i odbijano je na bieżąco na blaszanym i powyginanym kontuarze; słychać było dźwięczny klekot nosideł do kufli, migały ciemnobłękitne fartuchy kelnerów, ekwilibrystycznie omijających coraz szerzej rozkraczonych klientów. Barman zaś z jednakowym namaszczeniem odszpuntowywał beczkę za beczką.

Pan Korzeniec przecisnął się do drugiej sali. Tu siedzieli zwyczajowo artyści, miejscowi i przyjezdni. Tu w oparach piwa i chmurach tytoniu wrzała prowincjonalna dyskusja. Pan Alojzy lubił zająć jeden ze stolików i posłuchać, o czym to rozprawiają dzisiaj młodzi ludzie, tym bardziej że na ogół rozmawiali bardzo głośno. Na stole, przy którym usiadł mistrz Korzeniec, leżał najnowszy numer „Iskry”. Na pierwszej stronie anons: „Casino de Paris w Sosnowcu: Sensacja! Wszystkie szczegóły w poniedziałkowym wydaniu!”. Na ostatniej stronie kolejny odcinek najnowszej powieści Klandestyna Bizukonta Okowy namiętności. Pan Korzeniec skrzywił się z niesmakiem i odłożył gazetę na kraj stołu.

Pojawił się kelner z wypomadowanym wąsem. Jak każdy klient, pan Alojzy automatycznie wykonał nakazane piwno-modlitewne gesty: najpierw kufla zamawianie, potem kufla nabożne przyjęcie, wreszcie niespieszne kufla wznoszenie i bulgotliwe pustoszenie. Pan Alojzy wierzył w naturalne prawo do piwa, niezbywalne prawo do tego, by na kontuarze zawsze stała wielka zaszpuntowana beczka.

Tymczasem jeden z dyskutantów przy sąsiednim stoliku – wysoki, szczupły człowiek o rozwianych włosach, długiej rudej brodzie i patykowatych rękach, którymi wymachiwał we wszystkie strony – zawołał kaznodziejskim tonem:

– Ja zaś powiadam: dokończyć rewolucji!

Dyskusja znów toczyła się wokół sosnowieckiego proletariatu, bo tylko wówczas pan Emanuel nieodmiennie apelował o dokończenie rewolucji. Powtarzalność argumentów ułatwiała panu Alojzemu obserwowanie bieżących wydarzeń, ponieważ mógł się bez trudu domyślić, o czym dyskutowano wcześniej.

Mówiono zapewne o procesach politycznych prowadzonych przez rosyjskich sędziów po 1905 roku. Albo o Kronenbergu, carskim policmajstrze Sosnowca, który nie zgodził się, by sotnie Dońskiego 14 Pułku Kozaków zmiażdżyły demonstrację („Był z polskimi robotnikami!”, „Bzdura, po prostu się bał!”, „Gdyby się bał, wypuściłby Kozaków!”), a potem gdzieś zniknął („Wyjechał na Śląsk!”, „Zatłukli go po kryjomu!”).

Albo rozprawiano o Niemojewskim: czy jego wiersze z cyklu Polonia Irredenta miały wartość literacką („Miały!”, „Nie miały!”, „Może i miały!”, „Nie wiadomo!”, „Podziemia były dobre!”, „Za to Łuny do dupy!”, „Historia to i tak osądzi!”); czy jego wielka akcja budowy teatru miała sens („Miała!”); czy na prapremierze powinien był czytać swój napuszony Prolog („Powinien!”, „A ja wątpię!”); czy jego wyjazd do Warszawy był rozsądnym posunięciem („Tak!”, „Nie!”, „Mógł zostać jako Sekretarz Towarzystwa Kopalń i Hut!”, „Mógł wyjechać dużo wcześniej!”), czy jego odczyt Lud i literatura, z którym przyjechał w 1906 roku, po tym, co się działo w 1905, był przemyślany („Był!”, „Nie był!”, „Był!”, „Gówno prawda!”) , czy jego śmierć w ubiegłym roku pogrąży Sprawę („Pogrąży!”, „Nie pogrąży!”, „Taka sprawa to się sama grąży!”, „A Kronenberga zatłukli!”, „Nieprawda, uciekł na Śląsk!”).

A zatem:

– Ja zaś powiadam: dokończyć rewolucji!

Podniosły ton, do którego uciekł się pan Emanuel wynikał z faktu, że mimo iż był Żydem, stał się protestantem z winy swego dobrowolnie przechrzczonego ojca. I teraz pan Emanuel nawoływał jako protestant, a nie jako Żyd. Nad wszystkie inne słowa lubił słowo „powiadam”, wymawiane koniecznie z palcem groźnie uniesionym, bo w słowie tym – tchnącym zarówno eschatologią, jak i gawędą – mieszkał żar prawdy skromnej, a niezbitej. To zaś, o czym powiadał pan Emanuel, nie miało szczególnego znaczenia, ponieważ on nie znaczeniem kazał, ale głosu brzmieniem; oczami wywracając, nawracał; a włosów stosownym rozwichrzeniem lotności i postępowości myśli swej dowodził. Wytyczając szeroko rozłożonymi rękami rozmiary zakładanej rewolucji, przewrócił kufel z piwem i spieniony płyn pociekł na jego ideologicznego przeciwnika, konserwatywnego pana Neumanna, który jednak był w owej chwili zbyt pijany, by to zauważyć, tym bardziej że przedrzemał część argumentacji. Dopiero po chwili ocknął się.

– Kto mnie oblał piwem? I po co?

Młoda kobieta, która siedziała przy stoliku artystów, żachnęła się:

– Ależ pan jest dociekliwy, panie Andrzeju.

– Bo mnie chodzi o prawdę – oznajmił pan Neumann z pijacką powagą i kilka razy pokiwał głową.

Pan Emanuel natychmiast podchwycił i ten wątek.

– O tak. Prawda jest potężnym afrodyzjakiem. Doświadczyłem tego osobiście. – I znów rozłożył szeroko ręce, tak aby nikt nie mógł w to wątpić. Poza słowem „powiadam” rozłożenie rąk było kolejnym filarem mądrości.

Młoda kobieta, panna Izabela, była esperantystką. Ba, była pionierką esperantyzmu, znała osobiście doktora Zamenhofa, traciła po nocach wzrok, ucząc się sztucznego języka i pisząc w tym języku odczyty na tematy związane z oświatą, a wraz z grupą kilkunastu zapaleńców prowadziła kursy w wynajętych salach przy ulicy Mikołajewskiej. Przed rokiem uczestniczyła nawet w Światowym Kongresie Esperanto, który odbywał się w Krakowie. Po powrocie z kongresu zmieniła modystkę. Zaczęła się ubierać w Magazynie Marii Galewskiej. Kupowała u niej suknie, rękawiczki i kapelusze, ponieważ u Galewskiej pracowały krawcowe z Francji. Okrycia wierzchnie natomiast zamawiała w wykwintnej pracowni Mademoiselle Angele przy Warszawskiej 10 („Szyk Paryski!”). Piwa nie piła. Tego wieczoru jadła jabłkowy kisiel ze śliwkami, podany w kryształowym pucharku.

Pan Korzeniec zupełnie nie znał się na sztuce, ale na swój ograniczony sposób podziwiał artystów. Chciałby, żeby było ich więcej w Sosnowicach. Niechby tu mieszkali i umierali jacyś znani literaci, niechby się tu rodzili operowi śpiewacy, niechby aktorki brały śluby z oficerami w sosnowickich kościołach, niechby z Krakowa zjeżdżali witrażyści. Pan Korzeniec podziwiał pana Emanuela, który doświadczył, jak potężnym afrodyzjakiem jest prawda. Podziwiał nawet tę dziwną młodą kobietę, mimo że była esperantystką i w dodatku… Pan Alojzy zmarszczył brwi, usiłując sobie przypomnieć, kim właściwie była w dodatku. Fruktażystką. Chyba fruktażystką. W każdym razie jakoś tak. Pan Alojzy zauważył kilka razy, że kiedy mężczyźni siedzący przy stole miejscowych artystów, nieznający wcześniej panny Izabeli, dowiadywali się o tej przypadłości, to albo uśmiechali się z dobrotliwą aprobatą, albo spoglądali z niechęcią skrywaną pod postacią entuzjazmu, albo robili dziwne miny wzbogacone czymś między kaszlem a chichotem. Wyglądało więc na to, że fruktażystki miały jakiś problem. Może nawet niejeden.

Pan Neumann chwilowo nie zwracał uwagi na pana Emanuela i jego traumatyczne przeżycia, tylko przypomniał sobie, co chciał powiedzieć sufrażystce, zanim zapadł w odrętwienie.

– Wczoraj w nocy napisałem dla pani wiersz. Czy mogę przeczytać?

– Proszę – westchnęła panna Izabela. Odłożyła łyżeczkę na talerzyk obok pucharka.

Pan Neumann wstał na chwiejnych nogach, chrząknął, poprawił okulary i zaczerwienił się.

– Właściwie to ja mogę z pamięci… No więc tak… więc tak:

Ni to błazen, ni papuga.

Wierny sługa, droga pani;

Gdy w jedwabnej rękawiczce

Śledzę zarys twojej dłoni.

A w meandrach lśniących tafli

Twoich włosów stu strumieni

Spadam prosto w twe ramiona;

Coraz niżej – uniżenie.

W twojej szyi nieboskłonie

Galaktycznie rozbiegany

W ciemnych stawach twoich oczu

Po wielokroć zatapiany.

Ni to błazen, ni papuga

Miła pani, wierny sługa.

Pan Neumann wyrecytował wiersz z przejęciem, a sufrażystka zarumieniła się lekko.

– Dziękuję. To miłe – powiedziała nieco skrępowana.

Zapadła niezręczna cisza. Po chwili pan Neumann westchnął ciężko:

– Widzę wniosek i go ciągnę. – Pokiwał głową ze smutkiem i usiadł. – Wzrok mi rzednie.

Pan Emanuel chrząknął i zmienił temat:

– A wiecie, że Platon…

– O nie! Tylko nie Platon! I nie ta nieszczęsna ponura jaskinia!

– …sugeruje w Sympozjonie, iż dyskutowanie na tematy wzniosłe jest funkcją słabości organizmu po piciu dnia poprzedniego, a więc substytutem picia dnia kolejnego, jako takie potrzebuje zatem usprawiedliwienia. Niezbędna jest też zgoda uczestników biesiady, by zamiast działać, to znaczy pić, rozprawiać o wzniosłości.

– A właśnie, kto mnie oblał piwem? – przypomniał sobie pan Neumann. – Czy może ty, Emanuelu?

– Nie pamiętam. To było dawno temu. Teraz akurat mówiłem o Platonie.

– Wszystko jedno zresztą. Oblewajcie mnie, czym chcecie. Jestem wolny chrześcijanin dnia piwnego.

– Wszyscy jesteśmy judeochrześcijanami – powiedział pan Emanuel na zgodę, ale pan Neumann zachichotał, aż mu się zatrząsł brzuch:

– Naturalnie. Judeochrześcijaństwo to ja i Emanuel. Bardzo zabawne. Tyle że ja jestem chrześcijaninem…

Pan Emanuel spurpurowiał.

– O tak, częściej mi to powtarzaj, przyjacielu, jeszcze częściej, żebym nie zapomniał. To ja ci coś powiem… Wszyscy zresztą posłuchajcie. Oto, jakie paszkwile wypisują w dzisiejszej „Iskrze”. – Pan Emanuel zerwał się z krzesła, rozejrzał, chwycił gazetę ze stolika pana Korzeńca. – Pan wybaczy. Zaraz oddam. Bez najmniejszego uszczerbku. – I zawołał z oburzeniem: – Proszę! – Zewnętrzną częścią dłoni pacnął w gazetę: – „Nie przesadzimy chyba, jeśli powiemy, że co trzeci robotnik znajduje się na łasce i niełasce żyda, który mu kredytuje towary i artykuły spożywcze, pobierając za nie takie ceny, że robotnik właściwie tylko na żyda pracuje”. I co? Nic panowie nie mówicie? Wierzycie, że wszystkiemu winne są żydowskie szwindle? A co ty na to?

Pan Emanuel, licząc na wsparcie, spojrzał znacząco na Tadeusza Meyerholda, siedzącego obok. Był to młody Żyd, poeta, który przed dwoma laty regularnie drukował wiersze w „Kurjerze”. Meyerhold wzruszył lekko ramionami. Po pierwsze dlatego, że jego rodzina była jedną z najbogatszych w mieście (banki, handel, komisy, kamieniołomy, finanse i przemysł), a po drugie dlatego, że uważał się przede wszystkim za poetę młodopolskiego i właśnie odczuwał dogłębnie dekadenckie zmęczenie. Perfumował się bardzo dyskretnie, na szyi miał biały fular, na nogach czarne sztyblety, w głowie mętlik, a w żyłach laudanum. Zawodowo robił wrażenie bardzo przygnębionego i chciał, żeby wyglądało to na kliniczną i absolutnie nieuleczalną melancholię. W chwili, gdy pan Emanuel zwrócił się do niego o wsparcie, młody Meyerhold gładził czarne faworyty i skupiał się na fortepianie, który złośliwie szczerzył na niego kły z ciemnego kąta. Pallik und Stiasny: Wien. Z jakiegoś powodu nazwisko Stiasny napawało go niepokojem. Trzydzieści kropli laudanum podpowiadało poecie, że w monarchii austro-węgierskiej takie nazwisko mogło należeć najwyżej do samobójcy – powiedzmy do wydawcy ambitnych i niedochodowych książek, ale nie do producenta fortepianów.

Pan Emanuel nie doczekał się żadnej reakcji, więc mruknął gniewnie:

– Robotnik kontra Żyd. Jak zwykle. Tylko czyja to polityka? Proletariatu polityka? Na pewno nie. Więc z jakiego powodu w 1903 roku podczas święta Rosh Hashana polscy robotnicy obrzucili Żydów kamieniami? – Odłożył gazetę na stolik pana Korzeńca, podziękował i usiadł. – Smutno mi. Zwyczajnie, po ludzku smutno – dodał i zamilkł.

Meyerhold poprawił biały fular, pokiwał głową i dopiero po chwili odezwał się cichym głosem:

– Dobrze, dobrze, Emanuelu, to wszystko prawda. Żydzi, robotnicy, agitatorzy, obrzucanie kamieniami… masz rację. – Zawahał się. – A Polska?

– Co, Polska? – Pan Emanuel skrzywił się, jakby go kopnięto w podbrzusze. Nie spodziewał się takiego ataku.

– No, Polska.

– Co z nią? – zdenerwował się pan Emanuel.

– Właśnie. Co z nią? Czy ona cię obchodzi? Czy w twoim obrazie spraw…? – Nie dokończył.

– Nie ma Polski. W moim obrazie rzeczywiście jej nie ma. A co, może ma znów powstać? Jaka? Ta, o której już Kochanowski pisał, że stoi nierządem i przekupstwem?

Meyerhold zmarszczył brwi i zastanawiał się przez chwilę.

– Wolałbym inną – powiedział. – Ale jeśli innej nie ma, to choćby tą.

Pan Emanuel pokręcił głową.

– Na szczęście twoje postępowanie jest dużo bardziej zrozumiałe niż twoje przekonania.

Pan Neumann zamknął oczy i znieruchomiał.

– Naprawdę wzrok mi rzednie.

Sufrażystka Izabela ukłuła go szpilką wyciągniętą z włosów.

– Co to jest? – mruknął. – Kołek osikowy?

I dalej nieruchomiał. Chwilę ciszy wykorzystał pan Adam Kowalczewski, który wolał wszakże, żeby mówiono nań Siedlecki. Uaktywniał się w najmniej spodziewanych momentach. Nikt się temu nie dziwił, ponieważ cierpiał na padaczkę i w czasie ataków dostrzegał prawdy niewidoczne dla innych. Wszyscy wiedzieli, że jest naznaczony przez Boga. Oczywiście, jeśli w Boga wierzyli. Jeśli nie wierzyli, trudniej było im patrzeć na to, jak Kowalczewski vel Siedlecki pienił się bez widocznego powodu. Tego wieczoru jednak nie męczyły go żadne ataki, nie siedział z na wpół otwartymi ustami, mógł więc przedłożyć wszystkim obecnym swoją nową inicjatywę.

– Właśnie zamierzam zredagować jednodniówkę literacko-zakulisową poświęconą w całości scenie i sztuce. Nazwę ją „Pierwszy Diabeł Sosnowiecki”. I oczywiście zapraszam was do współpracy.

– Nie może pan wydać jednodniówki z numerem pierwszym. To przecież nielogiczne – zauważyła panna Izabela. – Jednodniówka to pismo jednorazowe i okolicznościowe, a nie „pierwsze”.

Pan Kowalczewski stropił się nieco, a pan Andrzej otworzył lewe oko.

– Tak w ogóle jednodniówki to są jętki, a nie pisma poetycko-zakulisowe.

– Literacko-zakulisowe – poprawił pan Kowalczewski.

– Wszystko jedno – machnął ręką pan Andrzej.

– Mnie nie.

– Zapewne.

– A co to są jętki? – zainteresowała się panna Izabela.

– Jętki jednodniówki. Takie owady podobne do ważek. – Pan Andrzej otworzył teraz i prawe oko.

– I one rzeczywiście żyją jeden dzień?

– Jeden, czasami kilka, jeśli im się poszczęści. Ale śmierć mają straszną!

– Jaką?

– Samce padają zbiorowo w tańcu godowym.

– Przed czy po? – zainteresował się pan Emanuel.

– Po. Przed nie miałoby przecież sensu, Emanuelu, bo gatunek wymarłby już dawno temu.

– Skoro po, to nie tak źle.

– No, nie wiem. Wyobraź sobie, że jako samiec jętki najpierw sobie fruwasz w radosnym obłoku i popisujesz w tańcu godowym. Wymachujesz rękami, broda ci powiewa na lekkim wietrze. I oto w tłum samców wlatują samice. Kilka metrów nad ziemią następuje orgia…

– Kopulacja! – jęknął Kowalczewski vel Siedlecki i przewrócił oczami, jakby miał zaraz doznać ataku epilepsji.

Pan Andrzej zignorował go.

– Tuż po orgii spadasz martwy. Trup samczy ściele się tak gęsto, że trawa wygląda jak pokryta śniegiem.

– A samice? – zapytała panna Izabela.

– Samice odlatują, składają jaja i zaraz potem też umierają.

– Nie wierzę. Chyba pan zmyśla… – Roześmiała się niepewnie panna Izabela.

Pan Neumann pokiwał głową.

– Niestety, nie zmyślam.

– A skąd to wiesz? – zapytał Meyerhold.

Pan Andrzej wzruszył ramionami i nic nie powiedział.

Mistrz Korzeniec spojrzał na zegarek. Nie słuchał dalszej części rozmowy. „Niech no tylko mi się uda”, pomyślał. „Niech no tylko dobrze doprowadzę sprawy do końca. Ależ wszystkim zawistnikom w pięty pójdzie”. Zapłacił za piwo, włożył kapelusz i wyszedł na dwór.

Grubo po północy pan Neumann znów spał w najlepsze na stoliku, a tysiąc kilometrów na południe od Sosnowca armia bułgarska rozpoczynała ofensywę przeciwko Serbom. Pan Emanuel – nieświadom, iż gdzieś daleko właśnie zaczyna się druga wojna bałkańska – nie ustawał w agitacji. Wykorzystując sen pana Andrzeja, zwrócił się ponownie do programowo smutnego Meyerholda:

– Przyznasz jednak, Tadeuszu, że generalnie jest coraz gorzej. Coraz gorzej. Sam o tym piszesz. Czytałem twój ostatni wiersz o zgniliźnie. Że z każdej strony nas otacza.

– Hm. Jest źle, owszem, ale jeszcze nie wiem dlaczego. Ty wiesz?

Pan Emanuel tylko czekał na tak postawione pytanie.

– Ja odnoszę wrażenie – powiedział konspiracyjnym tonem i do taktu powoli pokiwał głową – że Bóg chce sprawdzić, ile wytrzymamy, rozumiesz, Bóg patrzy, ile my możemy znieść. Ale my mamy dla niego niespodziankę. – Podniósł palec. – Albowiem powiadam: możemy znieść bardzo dużo. Szczególnie jako Żydzi, jeśli nie masz nic przeciwko temu.

– Nie mam, Emanuelu. Mnie się czasem nawet wydaje, że ja już nie mam nic przeciwko niczemu. A może sobie jeszcze zamówimy po kufelku?

– Zamówmy. I nie traćmy nadziei.

– Obawiam się, że na to może być już za późno – mruknął Meyerhold.

Minęła kolejna godzina, a pan Emanuel nadal wymachiwał rękami w politycznym ferworze.

– Potrzebujemy teraz rewolucjonistów. Jeszcze bardziej niż w 1905 roku. Jeśli Sosnowiec kiedyś czymś zasłynie, to tylko proletariatem.

– O Boże, to klątwa? – Pan Andrzej ocknął się, znów gotów do kłótni.

– M-może nie p-politykujcie t-tyle, bo z-z-zanim się opa-pa-pa-miętacie, od-d-dadzą nas w k-kamasze – mruknął jeden z artystów, który nie uczestniczył dotychczas w sprzeczkach, pan Lechosław Lech-Leszka. Należał do Klubu Cyklistów, napisał rozdzierający dramat społeczny o muskularnych giserach w odlewniach żelaza, grał nieme role w kilku teatrach amatorskich, tworzył dzienniki intymne i, jak to sam określał, miał pewną grzeszną skazę na własnej płciowości. Poza tym od maleńkości okropnie bał się śmierci. – P-p-przed paroma go-godzinami siedział tu p-p-pewien tłu-tłuścioch. Za-za-zauważyłem, że on cz-często siedzi przy tym sto-stoliku. Skąd wie-wiecie, że nas nie po-po-podsłuchuje? Nigdy nic nie ga-ga-gada. Może to na przykład ca-ca-carski po-policma-ma-majster? A-albo nie-niemiecki szpi-pi-picel?

– On? – Pan Andrzej roześmiał się, aż coś w nim zaświszczało. – Nie, to jest taki miejscowy artysta od podłóg, który lubuje się w kolorystyce spleśniałego sera. Kafelki kładzie. Nazywa się Korzeniec.

– To-to jeszcze o n-niczym nie ś-ś-świadczy. – Pokręcił głową pan Lech-Leszka. – Ca-ca-carska ochrana po-potrafiła u-umieścić a-agenta na-nawet w Za-za-zakładach Kąpielowych. Na-na przykład w u-u-ubiegłym ro-roku so-socjaliści nie mo-mogli po-pojąć, w jaki spo-sposób na po-po-policję docierają me-me-meldunki o ich ze-zebraniach w ła-ła-łaźni u Zielińskiego. I co-co się o-okazało? Ła-ła-łaziebny b-był sz-szpiegiem, s-s-sukinsyn…

– Sami sobie winni. Rewolucji proletariackiej nie robi się w mokrych majtkach, a miejska bania służy do kąpieli.

– Za-zapewne. Ale ła-ła-łaziebny jest do-do-do po-podawania r-r-ręczników, a nie do-do szpi-szpiclowania. Na oko nie-niewinny chu-chu… – (W tym momencie pan Andrzej zachichotał). – …chu-dziaczek, a jaka świ-świ-świnia.

– A skąd pan zna, panie Andrzeju, tego kafelkarza? – Sufrażystka Izabela postanowiła zmienić kierunek dyskusji.

– Poprzez proboszcza z Najświętszego Serca Bożego. Jeśli chcecie zobaczyć, w jakiej estetyce pracują miejscowi artyści, to wejdźcie do kościoła obok dworca. Naprawdę można odnieść wrażenie, że posadzkę wyłożono plastrami spleśniałego sera.

– Niesmaczne – skomentowała sufrażystka Izabela.

– To na pewno bardzo pasuje do Sosnowca – zachichotał Kowalczewski vel Siedlecki. – Mam nadzieję, że twój znajomy proboszcz od serca bożego mu nie zapłacił.

– Zapłacił, zapłacił. Poza tym proletariatowi podoba się estetyka zgnilizny…

– Mnie się też podoba – zawołał pan Emanuel, wymachując długimi rękami. – I może niepotrzebnie kpicie z tego człowieka. Może tak być, że jeśli on potrafi się wznieść w swych kafelkach ponad burżuazyjne koncepcje piękna, to świadczy tylko o tym, że ma głowę na karku.

Pan Emanuel nie mógł mylić się bardziej, bowiem akurat w tym momencie pan Alojzy zdecydowanie nie miał głowy na karku. I do niczego nie miał już głowy, ponieważ jego zakrwawiony, bezgłowy korpus leżał przy moście kolejowym w samym centrum miasta, nieopodal dworca, kilkadziesiąt metrów od restauracji.

ROZDZIAŁ 2

„ISKRA”

Dwudziestego dziewiątego czerwca 1913 roku o godzinie szóstej rano na nasypie kolejowym w centrum Sosnowca znaleziono ciało pozbawione głowy i na podstawie dokumentów, które znajdowały się wciąż w wewnętrznej kieszeni marynarki, ustalono natychmiast, że zwłoki należą do Alojzego Korzeńca, syna Józefa, urodzonego we wsi Tuczna Baba, właściciela firmy kafelkarskiej.

Sosnowiec to jednak nie Moskwa i trudno nawet z dzisiejszej perspektywy zakładać, że zniknięcie głowy pana Alojzego było wynikiem najazdu diabła ze stosowną świtą. Śmierci raczej nie spowodował szatańską ręką kierowany tramwaj. Sprawą musiał zająć się policmajster. Podstawowy problem polegał na tym, że kiedy już pan Korzeniec runął na kolana na znak stosownej pokory w obliczu Prawdziwego Mistrza, kiedy już z jakiegoś niewyjaśnionego powodu pan Korzeniec nie miał głowy na karku, ta, najzwyczajniej zniknęła. Stwierdzenie, że runął na kolana na znak stosownej pokory jest nieco spekulatywne, gdyż nie wiadomo, czy to głowa miała powziąć taką refleksję, czy bezgłowe ciało osuwające się – jak mniemam – na ziemię. Metafizykę jednak zostawmy innym, ponieważ teraz pojawił się – z punktu widzenia kryminalistyki – problem czysto praktyczny.

O godzinie ósmej rano w redakcji „Iskry”, w kamienicy przy ulicy Krzywej, redaktor naczelny pisma Walerian Monsiorski pracował nad artykułem na pierwszą stronę poniedziałkowego wydania gazety. Właściwie był w redakcji incognito, ponieważ przed budynkiem tabliczka wyraźnie głosiła: „Redaktora można zastać od 12 do 1 w południe i od 6 do 8 wieczorem. Redakcja otwarta dzień i noc”. Oznaczało to mniej więcej tyle, że stróż Ignacy pilnował budynku. Pan Walerian każdego ranka przychodził do pracy i srogim głosem oznajmiał:

– Panie Ignacy, proszę pamiętać, że ja tu jestem teraz incognito.

– Tak, tak – kiwał głową znudzony stróż. – Inkoguto. Tylko jakby naprawdę coś ważnego. – Gęste, płowe wąsy zakrywały mu usta w ten sposób, że nie było widać, kiedy mówi.

Redaktor Monsiorski zaczął obmyślać treść artykułu, który zatytułował Niemcy w razie wojny. Wszyscy wiedzieli, że będzie wojna. I co wówczas? Redaktor rozłożył na stole mapę Europy, której jeden niesforny róg przycisnął metalowym pudełkiem na okulary. Gdyby Anglia zamknęła kanał La Manche i przeprowadziła blokadę morza od brzegów szkockich aż po Norwegię, co jest bardzo prawdopodobne, to… Redaktor Monsiorski przygryzł pióro, wczuwając się w rolę pruskiego jenerała von Lubitza. Pan Walerian nie miałby nic przeciwko temu, by naprawdę jako von Lubitz z wielkim nosem i małym wąsem wisieć nad mapą Europy. Z fajką w zębach i w otoczeniu posłusznych adiutantów planowałby strategię i taktykę Niemiec, szkicowałby optymalne linie umocnień, tłumaczyłby, dlaczego Anglia zablokuje akurat ten fragment morza, a nie inny, żartowałby na przykład, że Anglia to kraj brudasów… Otóż, jako wyimaginowany von Lubitz (cóż za cudownie pruskie nazwisko z delikatnym słowiańskim posmakiem jak goryczka w piwie), uznał, że jeśli Anglia zamknie morze, na lądzie zaś z jednej strony mamy Rosję, a z drugiej Francję, przy czym na Belgię i Danię nie ma co liczyć, Holandia tymczasem… – redaktor Monsiorski w roli jenerała von Lubitza machnął tylko ręką na Holandię, która musiałaby słuchać rozkazów Anglii – więc zostaje Turcja, ale Turcja z kolei odcięta jest przez Serbię i Grecję, czyli znowu rodzi się dylemat – i pióro żwawo pobiegło po papierze: „Tu jawi się problem Rosji, bo jeśli Rosja zapanuje na Bałtyku, to zamknie Niemcom drogę ku Szwecji i Norwegii, a wtedy…” – redaktor Monsiorski podrapał się w głowę – otóż wtedy…

Wtedy ktoś otworzył drzwi i brutalnie wyrwał von Lubitza ze środka batalii. Do pokoju wsunął się uśmiechnięty chłopiec.

– Czegóż chcesz, nicponiu jeden? Nie przeszkadzaj mi! – warknął jenerał von Lubitz.

– Da mi pan dziesięć groszy?

– Na co ci dziesięć groszy? – zapytał podejrzliwie von Lubitz.

– Na Greków w Parku Sieleckim.

– Masz coś dla mnie?

– A mam. – Chłopiec wyciągnął kopertę zza pazuchy i pomachał nią z zadowoleniem.

Na widok koperty jenerał stał się na powrót redaktorem Monsiorskim. Zdjął z nosa okrągłe okulary w czarnych metalowych oprawkach i włożył je do pudełka, którego wieczko trzasnęło z brzękiem. Uwolniony róg mapy zwinął się, chowając całą zachodnią Europę, jakby była ona czymś wstydliwym. Anglia szybko zrolowała się i pokryła równie szybko rolujące się Niemcy.

– Dawaj, nie mam czasu na przekomarzanie się z tobą.

Chłopak podał redaktorowi kopertę. Pan Monsiorski niecierpliwie ją otworzył, przeczytał informację od zaprzyjaźnionego oficera z kwatery policmajstra i oniemiał.

– To może pan da dwadzieścia groszy?

Pan Walerian spojrzał na posłańca mało przytomnym wzrokiem.

– Ech, ty łobuzie, co z ciebie wyrośnie?

– Ze mnie? – Chłopiec uśmiechnął się szeroko. – Wczoraj mi powiedziała Cyganka, że będę sławnym na cały świat śpiewakiem.

– Pewnie. Wierz Cygance, nicponiu. A nie mówiła ci czasem, że ja zostanę pruskim jenerałem?

– O panu nic nie mówiła – potrząsnął głową posłaniec. – Tylko, że ja będę sławnym śpiewakiem.

– No dobrze. Masz tu swoje dwadzieścia groszy. I zmiataj.

Chłopakowi nie trzeba było tego powtarzać. Chwilę później redaktor słyszał już tylko tupotanie nóg na drewnianych schodach.

Pan Walerian przeczytał jeszcze raz wiadomość o znalezieniu zwłok bez głowy w samym centrum miasta i zatarł dłonie. Otworzył szeroko okno i wyjrzał na dwór. Świat, którego głęboko nabrał w płuca, nie mógł zachwycać aromatem. Tego akurat ranka letni wiaterek przynosił fetor świń i kloaczno-karbolowe wyziewy z pobliskiej targowicy. Mimo to pan Monsiorski z satysfakcją zaczerpnął skisłego powietrza, z aprobatą spojrzał na ulicę Krzywą, która zataczała się w lewo i w prawo w klasycznym pijackim zygzaku, a parę metrów dalej prostowała znowu jak gdyby nigdy nic, rozłożył ręce i zawołał:

– Kocham cię… – tu zawahał się chwilę nad odpowiednią formą wołacza i dokończył mniej pewnie – …Sosnowcze!

Sam zdziwił się tą formą, bo o ile łatwo było wołać „Kocham cię, Warszawo” albo „Kocham cię, Jasna Góro”, nie mówiąc już o trywialnych zawołaniach w stylu „Kocham cię, Jadwisiu”, o tyle nikt dotychczas nie słyszał, by ktoś zwracał się w ten sposób do Sosnowca, i redaktor Monsiorski miał święte prawo zawahać się, stworzył bowiem zwrot, który rzadko w przyszłości miał być przez kogokolwiek wykorzystywany, chyba że w celach czysto szyderczych. Tymczasem owo poranne wykrzyczane przez okno „Kocham cię, Sosnowcze” było absolutnie szczere. Jeśli jest się redaktorem poczytnego pisma, to fakt, że w mieście ludzie gubią głowy jest może godny napiętnowania, ale jakimż jest cudownym powodem do zamieszczenia pilnej depeszy, która oczywiście ma konkretny wymiar finansowy.

Redaktor Monsiorski wrócił do biurka i zlikwidował Europę, stanowczo rolując mapę. Znikało wszystko po kolei, na samym końcu zniknęła zaś Rosja. Na pierwszej stronie jutrzejszego wydania pisma nie znajdzie się tym razem artykuł o tym, jak Niemcy mogą się zachować w obliczu zbliżającej się nieuchronnie wojny, ani o tym, że Niemcy muszą swe siły militarne doprowadzić do potęgi. Tak, polityka von Lubitza chwilowo ustąpi miejsca lokalnej depeszy.

Ponieważ z ulicy Krzywej do nasypu przy moście kolejowym było dosłownie dwieście metrów, redaktor Monsiorski postanowił natychmiast się tam udać.

– Panie Ignacy, zaraz wracam. Wydarzyło się coś okropnego – zawołał radośnie, w biegu zakładając kapelusz.

Stróż nie zareagował. Myślał akurat o pieczonej brukwi, tudzież o parujących sypkich kartoflach, i to było znacznie ciekawsze.

Nagła śmierć – ów nader fatalny moment, kiedy życie potyka się o zbyt wielką przeszkodę – jeśli ma miejsce na ulicach miasta, na rogatkach, w ciemnych sieniach, w zatęchłych podwórcach, to zupełnie coś innego niż nagła śmierć na wsi. Wiejska śmierć jest mniej anonimowa. Siekiera uwalana krwią, cembrowina wysoka jak wąwóz, konar stękający pod wisielcem, wszystko to elektryzuje wieś na kilka tygodni; wtłacza ją w bulgoczący kocioł mitu, cofa w czasy, kiedy na świat spoglądało się wytrzeszczonymi oczami. Nagła śmierć w mieście pachnie metropolią, jest zgrzytem wysoce niemiłym, ale jak najbardziej zasadnym i pożądanym, jak pisk kół hamującej lokomotywy, jak cierpkość absyntu na podniebieniu, jak smród naftaliny w szafie – tak przynajmniej rozumował redaktor Monsiorski, który żwawo zmierzał ku nasypowi kolejowemu i z każdym krokiem coraz bardziej przeistaczał się w filozofa.

„Budujesz ulice, budujesz zaułki, a zbudujesz miejsce zbrodni” – i to również przyszło do głowy panu Walerianowi, ponieważ w myśleniu preferował proste, dobrze brzmiące rozwiązania, szybko przekładające się na nagłówki.

Wspiął się na gliniasty nasyp przy moście. Większość magazynów różnych Domów Komisowo-Handlowych połączono z koleją żelazną, były też w okolicy wyspecjalizowane pochylnie przeładunkowe: rampa zbożowa, rampa tekstylna, a nawet rampa świńska. Wszystkie połyskliwe nitki zbiegały się w pobliżu dworca.

Tablice głosiły, iż stanowczo zabrania się samodzielnie przekraczać tory kolejowe, jednak pan Walerian bez obawy przeskakiwał przez skomplikowaną pajęczynę szyn. Policjanci obstawili miejsce dramatu, a spora grupka gapiów zebrała się przy wielkiej pompie z długim czarnym dziobem. Pompa stała przy ślepym torze. Z jej pomocą uzupełniano wodę w lokomotywach. Wokół walały się zapomniane, strawione korozją truchła jakichś urządzeń, sterty matowych cegieł oraz brudne szmaty nasączone oliwą.

Istnieją dwie główne kategorie gapiów: pierwsza to gapiący się z daleka, czyli ci, którzy chcą być niemal na miejscu wydarzeń, ale nie daj Boże zbyt blisko, ponieważ lepiej, wygodniej, a już na pewno bezpieczniej jest tak się ustawić, by móc w razie czego chyłkiem odejść. Do tej kategorii należą ludzie tchórzliwi oraz ludzie mądrzy, przy czym ci mądrzy są zbyt bojaźliwi, by w ogóle nie uczestniczyć w zbiorowym gapiostwie. Nieraz przecież tak się dzieje, że nogi same wiodą człowieka w miejsce, gdzie nie chce wcale być, tyle że nóg nie można o tym przekonać. Druga kategoria to gapiący się z bliska, ci, którzy, gdyby mogli, najchętniej położyliby się tuż obok zwłok. Do tej grupy gapiów należą ludzie, którzy nie mają pomysłu na to, jak zaistnieć w świecie, natomiast odczuwają przemożną potrzebę publicznej chwały: choćby raz, na chwilę; innymi słowy: ludzie, którzy chętnie byliby kimś, gdyby tylko zależało to od tego, by być blisko czegoś, co przytrafiło się komuś innemu. Ci gapie nie mają skłonności do ucieczki, wręcz przeciwnie, wykazują umiejętność uporczywego trwania na miejscu i gadulstwa. Cechy te uważają za coś w rodzaju bohaterstwa.

W obu grupach przekazywano sobie istotne informacje:

– I co? Widzisz coś?

– Nic. A ty?

– Też nic, bo policjanci zastawiają.

– A ja widzę tylko, że ktoś tam leży przykryty szarym kocem.

– Trup?

– No pewnie, że trup.

– O Jezu, ja się boję trupów.

– A czego tu się bać? Trup ci nic nie zrobi.

– Ale tak jakoś… strasznie.

– E tam. Co, nie dotknąłbyś trupa?

– Daj spokój, nigdy w życiu, a ty?

– Postawisz flaszkę, to go mogę nawet pocałować.

– Ciekawe w co, bo podobno nie ma głowy.

– No to choćby w…

Redaktor Monsiorski przepychał się energicznie. Czuł wszędzie zapach taniego tytoniu.

– Przepraszam… przepraszam, ja służbowo.

Dotarł do policjantów.

– Gdzie leziesz, bałwanie jeden? Nie widzisz, że zabronione? – Stójkowy nie chciał przepuścić pana Waleriana.

– Ja muszę koniecznie do oficera.

– A idźże, człowieku, do cholery. – Stójkowy spojrzał spode łba. – Kim pan właściwie jest?

– A rzeczywiście, przepraszam, nie przedstawiłem się. – Dotknął ronda kapelusza. – Walerian Monsiorski, do usług. Proszę, tu jest moja wizytówka.

Stójkowy przeczytał, co następuje:

Redaktor drżącymi dłońmi wyjął z teczki jeszcze kilka arkuszy papieru i rozłożył je w efektowny wachlarz:

– Proszę też przekazać oficerowi, że mam zezwolenie, a właściwie nawet poparcie stosownych władz… O, tu napisano: „udziela się generalnego, nieograniczonego zezwolenia”, chodzi o wykonywanie czynności redakcyjnych, rozumie pan…? Tu jest pieczęć prezydenta miasta, a tu jest druga, proszę… – postukał w papiery wskazującym palcem – …i kontrasygnata policmajstra, z kwatery głównej przy Iwangrodzkiej.

Dla rosyjskiej władzy, zwłaszcza tej najniżej postawionej, pieczęć to argument ostateczny. Kto urzędnika bije między oczy odciskiem wielkiej pieczęci, bije bez litości. Osoba urzędnicza, zdzielona takim argumentem, może jedynie zaskowytać żałośnie i może nawet słabym głosem protestować, ale musi bezwzględnie ustąpić, i wszyscy o tym wiedzą. Nic się tak w Rosji nie liczyło jak zestaw pieczęci. Kto to pojął, pojął wiele i posiadł władzę. Kto tego nie pojął, przepadał.

Pieczęcie zrobiły wrażenie na stójkowym. Widząc to, pan Walerian zachował się jak bokser, który, gdy przeciwnik słania się na nogach, dokłada mu jeszcze lewym sierpowym w szczękę, kalkulując jedynie, ile trzeba włożyć siły w ostateczny cios.

– Sam pan przecież widzi. Plenipotencja. Mam pełną plenipotencję. Będę bardzo wdzięczny, jeśli pan przekaże moje upoważnienia oficerowi. Muszę przygotować pilną depeszę na pierwszą stronę. – Redaktor mówił szybko i głos mu drżał. Dodajmy jednak, że jego zamiarem wcale nie było nokautowanie szeregowego policjanta. Chciał tylko jak najszybciej dotrzeć na miejsce wydarzeń.

Stójkowy podrapał się w głowę. Tak, możliwe, że tego intruza nie da się przepędzić. Jednak myli się każdy, kto doszedł do wniosku, że stójkowy przestał walczyć. Jak półprzytomny bokser, który udaje, że gdzie mu tam do końca (mimo że ledwie stoi na nogach i niemal nic nie widzi przez zapuchnięte oczy), jak zawodnik, który zapędzony do rogu, podskakuje jeszcze i młóci chaotycznie rękami, pozorując ochotę do dalszej walki, stójkowy oglądał dokumenty, mimo że nic z nich nie rozumiał. Tracąc rezon, zaczął bezwiednie cmokać nad pieczęciami, celem zyskania choćby kilku cennych sekund.

Wówczas pan Walerian znów uderzył.

– Niechże pan nie cmoka jak Żyd na wybrakowany towar, bo ja nie mam czasu.

Och, jak mocno redaktor Monsiorski bił. Punktował celnie, bowiem czuł, że moc pieczęci policmajstra zdecydowanie przewyższa moc niechęci stójkowego.

– Chwileczkę – mruknął policjant. Powlókł się do oficera, zameldował, że przyszedł jakiś zdyszany jegomość z pieczęciami i potencją.

Pan Walerian powiódł wzrokiem dookoła. Z każdej strony nasypu kolejowego, jak okiem sięgnąć, snuły się dymy okolicznych hut i kopalń. O tym, że jest niedzielny poranek, świadczyło tylko dudnienie kościelnych dzwonów.

Stójkowy wrócił.

– Może pan przechodzić – burknął i machnął ręką lekceważąco, bo już tylko machnięciem mógł wyrazić swój sprzeciw.

Redaktor Monsiorski pomknął naprzód. Lekko jak tancerz przeskakiwał przez tory. Obok kopczyka przykrytego kocem stała mała grupka osób. Rozpoznał medyka, który założywszy ręce na plecy, cicho rozmawiał z umundurowanym policjantem.

Był to doktor Mojkowski, lekarz główny Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej. Został wezwany zapewne dlatego, że urzędował najbliżej – w służbowym gabinecie na dworcu. Tęgi mężczyzna o wydatnym brzuchu łyskał wysokim czołem i monoklem w oku. Wyglądał, jakby ktoś go wypolerował. Ubranie miał pachnące, wszystko w nim sugerowało kompetencję i dobrobyt. W nagłych przypadkach policja często wzywała doktora Perelmana, ale od kiedy ten szanowany specjalista z Modrzejowskiej zaprzedał duszę i ciało idei esperantyzmu, tak często wyjeżdżał z apostolskim przesłaniem w trasę, że najpewniej i tego poranka nie było go w Sosnowcu.

– Dzień dobry, panie redaktorze – lekarz ukłonił się pierwszy.

– Dzień dobry.

Obok doktora stał oficer policji z Pierwszego Cyrkułu. I tego człowieka redaktor Monsiorski znał. W ubiegłym roku miał wątpliwą przyjemność być przez niego odprowadzany do aresztu. Teraz, jak widać, oficer awansował w hierarchii.

– Dzień dobry, panie inspektorze. Pan tutaj? Spodziewałbym się raczej kogoś z Drugiego Cyrkułu.

Oficer pokręcił głową.

– Kancelaria policmajstra przekazała tę sprawę nam. Drugi Cyrkuł w ubiegłym roku przeniesiono na Plebańską…

– A tak, tak. Pisaliśmy nawet o tym w „Iskrze”. Czy mogę zanotować w depeszy, że zwłokami na nasypie kolejowym zajmuje się Pierwszy Cyrkuł? – Redaktor Monsiorski wyciągnął z teczki duży notes.

– Szczerze mówiąc, wolałbym, żeby pan nic nie notował. Ale zdaję sobie sprawę, że nie mogę tego od pana oczekiwać.

– Nie może pan. Czytelnicy będą chcieli dowiedzieć się jak najwięcej o tym bulwersującym wydarzeniu. Więc gdyby pan mógł mi cokolwiek…

Policjant pokręcił głową i powiedział oschłym tonem:

– Wybaczy pan, ale szczegóły zachowam dla siebie. – Po chwili jednak dodał nieco łagodniej: – Muszę działać bardzo ostrożnie. Sam pan wie, w jakich czasach żyjemy.

Redaktor Monsiorski udał, że nie zrozumiał aluzji. Czas spędzony w areszcie był dla niego ciągłym źródłem koszmarów. Przez chwilę stał bezradnie i rozmyślał, jakim sposobem może się czegoś dowiedzieć. Pracownicy kolei wyglądali na przestraszonych. Postanowił wyciągnąć informacje od doktora Mojkowskiego.

– Mój Boże, takiej tragedii jeszcze u nas nie było – zagaił.

– Bez wątpienia – zgodził się uprzejmie lekarz.

– I w jaki straszny sposób ten biedak odszedł ze świata, prawda?

Lekarz pokiwał głową w zamyśleniu i zapytał:

– Chce go pan zobaczyć?

Redaktor Monsiorski tego akurat nie był pewien. Nie mógł jednak oderwać wzroku od przykrytego kocem pagórka, co lekarz uznał za odpowiedź twierdzącą.

– Proszę bardzo. – Doktor Mojkowski nachylił się i szybkim ruchem odsunął koc położony na ciało.

Zręczny ruch doktora przypominał gest torreadora. W ubiegłym sezonie w Teatrze Miejskim w Gleiwitz wystawiono Carmen, a zaprzyjaźniony recenzent z gazety „Der Oberschlesischer Wanderer” zaprosił redaktora Monsiorskiego na premierę. Teatr był bardzo dziwnym miejscem, gdzie intensywny zapach perfum drażnił nozdrza. Kiedy artystka przedstawiająca Carmen śpiewała habanerę, redaktor Monsiorski odczuwał mrowienie w kroczu, a kiedy ta sama artystka śpiewała arię z kartami, odczuwał ciarki w kręgosłupie.

Teatr był też miejscem festiwalu pudrowanych dekoltów, ale dla pana Waleriana najbardziej zdumiewające było odkrycie, że na Śląsku żyje tak wiele kobiet z wąsami i gęstymi, połączonymi brwiami, szczególnie jeśli były to kobiety w wieku średnim. Żyło tu też wiele kobiet, które nie miały talii i równie wiele takich, które jednocześnie nie miały talii, ale za to gęste ciemne brwi i wąsy. W teatrze brzydkie niewiasty śmiało odsłaniały tłuste dekolty. Możliwe, że chciały, by odwróciły one uwagę od brwi i wąsów, a może nawet od powodującej mrowienie Carmen. Redaktor Monsiorski doszedł wówczas do wniosku, że to wszystko jest bardzo niesprawiedliwe, ponieważ wąsate śląskie kobiety w średnim wieku były na pewno za młodu subtelnymi pannami i naiwni śląscy kawalerowie pożenili się z nimi w dobrej wierze, by po kilkunastu latach zbudzić się obok wąsatych małżonek. Śląskie kobiety w wieku średnim miały też często kwadratowe twarze i redaktor Monsiorski z ulgą i rozrzewnieniem skonstatował, że polska twarz kobieca, jakby cyrkielkiem obrysowana, jest znacznie ponętniejsza niż kobieca twarz śląska, kwadratowa i wąsata. O tym, że twarz śląska mogłaby jednocześnie być twarzą polską pan Walerian nie pomyślał, bo – powiedzmy sobie bez hipokryzji – w roku 1912 nikt przy zdrowych zmysłach tak nie uważał ani nie mógł takiej herezji od nikogo oczekiwać. Nawet w Sosnowcu tak zwany „żywioł polski” zaczął się uaktywniać dopiero po wydarzeniach z 1905 roku, więc gdzie by tam komukolwiek mogło przyjść do głowy, żeby się jakiś dodatkowy element polski miał uaktywniać na Śląsku. Równie dobrze mogłoby do tego dochodzić wśród Zulusów i Hotentotów.

Wracając do zamaszystych torreadorskich gestów: w czwartym akcie wyszminkowany Escamillo, mężczyzna szczupły, bez wąsa, o zdumiewająco długiej twarzy – nawet jak na Prusaka – nie mówiąc już o tym, że o zdecydowanie zbyt długiej twarzy jak na torreadora, w obcisłych portkach i w kaftanie nabijanym tanimi cekinami, pastwiąc się nad malowanym bykiem, wymachiwał zręcznie czerwoną płachtą właśnie w taki sposób, jak teraz doktor Mojkowski. „Może doktor też się tego nauczył w operze”, pomyślał redaktor, ale nie dokończył tych rozważań, bo jego wzrok przykuł zgoła inny widok.

A oto co zarejestrował wzrok pana Waleriana w ciągu kilku sekund.

Najpierw buty, ponieważ zwłoki zwrócone były do redaktora Monsiorskiego gładkimi podeszwami: wyślizgane spody, w jasnym brązie. Końcówki sznurówek ginęły gdzieś w trawie i wyglądało to tak, jakby stopy nieboszczyka przywiązano sznurówkami do ziemi. Może dlatego się przewrócił i nie mógł wstać. Oglądanie podeszew butów stykających się z ziemią jedynie noskami nosi znamiona perwersji, ponieważ spód podeszwy nie powinien być wystawiany na widok publiczny. Powinien przylegać do podłoża. Oglądanie spodów butów to trochę jak podpatrywanie kogoś w dziurawych skarpetach albo w trakcie robienia czegoś wstydliwego. Redaktor Monsiorski zapamiętał też nogawki: ciemnoszare w prążki. Jedna z nich podwinęła się niefrasobliwie na owłosionej łydce. Nieboszczyk leżał na brzuchu, a poły marynarki wywróciły się na lewą stronę, odsłaniając fragment koszuli. W trawie chowała się biała dłoń. Mogło to sugerować, że pergaminowe palce próbowały przeczesywać źdźbła, ale nie próbowały, bo skierowane były do góry jak przewrócone grabie z koślawymi zębami. Rigor mortis na wieki wieków amen. Faktura marmuru, która ustąpi fakturze rozkładu. Po wnętrzu dłoni, wzdłuż linii życia, tyle że w odwrotnym do zakładanego kierunku, spacerował żuk w chitynowym pancerzu. Gdyby nieboszczyk z chrzęstem zacisnął pięść, nierozważny owad zginąłby w okamgnieniu. Druga dłoń mistrza Alojzego, blada jak podbrzusze ropuchy, spoczywała bezwładnie na wysokości uda. Wreszcie: szerokie ramiona w marynarce i widok tego najgorszego. Tego, czego nie było, a powinno być. I ciemny ślad w miejscu, gdzie wsiąknął strumień krwi.

Redaktor Monsiorski poczuł, że policzki ma zimne jak lód, język sztywny, a usta suche. Czyżby dostał gorączki? „W śmierci nie ma żadnej godności”, przemknęło mu przez głowę. Postanowił otrzeć chusteczką pot, który nagle obficie zrosił mu czoło, ale nie zdążył sięgnąć do kieszeni. Świat najpierw przekręcił się o dziewięćdziesiąt stopni, a potem zupełnie zniknął.