Królowa ebook

Mo­jej matce Ka­th­leen i wszyst­kim z wo­jen­nego po­ko­le­nia

WPRO­WA­DZE­NIESur­fu­jąc z Jej Wy­so­ko­ścią

Każdy z nas pa­mięta, kiedy pierw­szy raz zo­ba­czył kró­lową.

Wy­ru­szy­łem jako ko­re­spon­dent bry­tyj­skiej ga­zety, by pierw­szy raz ob­ser­wo­wać kró­lew­ską po­dróż, i z za­chwy­tem pa­trzy­łem, jak kró­lew­ski jacht „Bri­tan­nia”, nie­ska­zi­telny i błysz­czący w bla­sku słońca, po­woli wpływa do za­toki San Diego. Był luty 1983 roku, a tych kilka dni w to­wa­rzy­stwie kró­lo­wej i księ­cia Edyn­burga zmie­niło moje ży­cie.

Kró­lew­ski jacht ota­czała ha­ła­śliwa ar­mada po­wi­talna zło­żona z mo­to­ró­wek, jach­tów, ka­ta­ma­ra­nów, ski­fów i ka­ja­ków. W so­botni po­ra­nek „Bri­tan­nia” za­cu­mo­wała i całe to­wa­rzy­stwo ze­szło na ląd. Dzie­wię­cio­dniowa po­dróż kró­lo­wej po Ka­li­for­nii – kra­inie sur­fo­wa­nia, słońca i nie­re­al­nych ma­rzeń – miała być sta­ran­nie przy­go­to­wa­nym prze­glą­dem naj­więk­szych atrak­cji Zło­tego Stanu, od de­ko­ra­cji Hol­ly­wo­odu po na­tu­ralne piękno Parku Na­ro­do­wego Yose­mite. Gdyby jed­nak ta wi­zyta była broad­way­ow­ską sztuką, no­si­łaby ty­tuł Po­dróż, która po­szła nie tak.

W tam­tych od­le­głych cza­sach, kiedy ro­dzina kró­lew­ska przy­jeż­dżała do no­wego kraju, zwy­kle, choć dość nie­chęt­nie, wy­da­wała kok­tajl dla dzien­ni­ka­rzy, któ­rzy śle­dzili każdy jej ruch. Tak więc, ele­gancko ubrany, po­ka­za­łem swoje ocie­ka­jące zło­tem za­pro­sze­nie ofi­ce­rowi ma­ry­narki i przy­ją­łem za­pro­po­no­wany mi dżin z to­ni­kiem – hoj­nie od­mie­rzony – na ru­fo­wym po­kła­dzie kró­lew­skiego jachtu.

Cof­ną­łem się do mgli­stego dnia w paź­dzier­niku 1965 roku. Mia­łem wtedy je­de­na­ście lat i dum­nie no­si­łem świeżo wy­pra­so­wany mun­du­rek skauta. Zaj­mo­wa­łem miej­sce w szpa­le­rze przy ulicy na przed­mie­ściach Le­eds, by zo­ba­czyć kró­lową i księ­cia Fi­lipa w dro­dze na otwar­cie no­wiut­kiego bru­ta­li­stycz­nego Se­acroft Ci­vic Cen­tre.

Gdy para kró­lew­ska prze­jeż­dżała, wil­gotne pa­sma mgły, wy­wo­łu­jące klau­stro­fo­biczne od­czu­cia, zmie­szały się z ja­snym świa­tłem we wnę­trzu prze­szklo­nego rolls-royce’a, co tylko spo­tę­go­wało wra­że­nie, że mam przed sobą dwie eg­zo­tyczne po­sta­cie z ko­smosu, obce istoty, które przy­były, żeby przyj­rzeć się przy­ziem­nemu miej­skiemu ży­ciu. Był to je­dy­nie prze­lotny rzut oka na kró­lową i jej mał­żonka, ale utkwił mi w pa­mięci.

Kró­lowa od za­wsze sta­no­wiła część mo­jego ży­cia. Gdy do­ra­sta­łem, ona i jej ro­dzina byli ni­czym białe klify w Do­ver – nie­zmienne, nie­wzru­szone i za­wsze na miej­scu. Stały ele­ment, jak od­dy­cha­nie.

Oczy­wi­ście jej wi­ze­ru­nek po­ja­wiał się na znacz­kach pocz­to­wych i mo­ne­tach, kró­lowa spo­glą­dała z dez­apro­batą ze zdję­cia zza biurka dy­rek­tora tuż przed wy­mie­rze­niem kary. W ki­nie Re­gal w Cross Ga­tes re­gu­lar­nie nu­ci­li­śmy God Save the Qu­een, hymn na­ro­dowy, po obej­rze­niu ak­tu­al­nego pro­gramu dla dzieci – ulu­bio­nym fil­mem był Sum­mer Ho­li­day [Let­nie wa­ka­cje] z Clif­fem Ri­char­dem z 1963 roku o gru­pie przy­ja­ciół, któ­rzy śpie­wali i tań­czyli pod­czas po­dróży pię­tro­wym lon­dyń­skim au­to­bu­sem przez Eu­ropę. W mo­ich dzie­cię­cych oczach kró­lowa nie była praw­dziwą istotą ludzką, lecz bar­dzo od­le­głym sym­bo­lem, z rzadka uśmiech­niętą osobą, która prze­ma­wiała le­dwo zro­zu­miałą an­gielsz­czy­zną, kiedy o trze­ciej po po­łu­dniu zbie­ra­li­śmy się wo­kół te­le­wi­zora, by oglą­dać bo­żo­na­ro­dze­niowe wy­stą­pie­nie.

Je­dy­nym jej ludz­kim wy­mia­rem po­zo­sta­wało dla mnie to, że miała kilka mie­sięcy mniej niż moja matka i że obie słu­żyły pod­czas II wojny świa­to­wej – moja matka Ka­th­leen w si­łach lą­do­wych, a księż­niczka Elż­bieta w Po­moc­ni­czej Służ­bie Te­ry­to­rial­nej (Au­xi­liary Ter­ri­to­rial Se­rvice, ATS).

W tamtą so­botę w San Diego mu­sia­łem przy­znać, że moje pierw­sze spo­tka­nie z Jej Wy­so­ko­ścią trudno by­łoby uznać za nie­za­po­mniane. Ni­ska dama w efek­tow­nym błę­kitno-bia­łym stroju z ro­sną­cym roz­tar­gnie­niem słu­chała mo­ich uwag o im­po­nu­ją­cych roz­mia­rach ame­ry­kań­skiej floty za­cu­mo­wa­nej w za­toce. Przy­tak­nęła i szybko po­szła da­lej.

Ale na­stępne dni zdjęły z mo­nar­chini kilka ma­sek i od­sło­niły nieco inną po­stać niż ta ze sztyw­nego wi­ze­runku z mo­ich znacz­ków pocz­to­wych. Wi­zyta stała się prze­ci­wień­stwem kró­lew­skiej po­dróży, pod­czas któ­rej każdy ruch, każde spo­tka­nie i po­wi­ta­nie były wy­li­czone co do mi­nuty. Co jed­nak mo­gło pójść nie tak z po­wodu wi­chur, sztor­mów, wy­la­nych rzek, de­mon­stran­tów z IRA, pod­my­tych dróg czy pi­ja­nych ce­le­bry­tów?

Wy­da­wało się, że kró­lowa na­prawdę się ucie­szyła, kiedy sta­ran­nie opra­co­wany har­mo­no­gram wy­le­ciał w po­wie­trze. Wiele lat póź­niej jej wnuk, książę Wil­liam, za­uwa­żył to samo. „Uwiel­biają, kiedy sprawy źle idą”, po­wie­dział. „Ab­so­lut­nie to uwiel­biają, po­nie­waż ewi­dent­nie wszystko za­wsze musi być w po­rządku, ale kiedy do­koła nich coś idzie nie tak, pierwsi się z tego śmieją”[1].

Jako pierw­szy od­mó­wił po­słu­szeń­stwa jacht kró­lo­wej. Sztorm był tak silny, że kró­lew­ski or­szak opu­ścił „Bri­tan­nię”, prze­do­stał się przez wzbu­rzone mo­rze na brzeg i udał się do pre­zy­denta i pierw­szej damy na ich ran­czu, Ran­cho del Cielo (Ran­czo w Nie­bie), po­wy­żej Santa Bar­bara, gdzie cze­kały pik­nik z taco i konne prze­jażdżki. Za­nim do­tarli do celu, wy­trzę­sło ich przez nie­mal trzy­na­ście ki­lo­me­trów krę­tej drogi w che­vro­le­cie sub­ur­ba­nie z na­pę­dem na cztery koła, gdy po­ko­ny­wali tor prze­szkód zło­żony z wez­bra­nych stru­mieni, pod­my­tych na­wierzchni, spa­da­ją­cych ka­mieni i zwa­lo­nych ko­na­rów. To wszystko było „strasz­nie eks­cy­tu­jące”, jak po­wie­działa kró­lowa. Nie­stety upra­gnione konne prze­jażdżki zo­stały od­wo­łane, a taco zje­dzono w domu.

Po­tem tor­nado nad Los An­ge­les unie­moż­li­wiło kró­lew­skiemu jach­towi od­pły­nię­cie z Long Be­ach, a drogi w stoczni, gdzie go za­cu­mo­wano, zo­stały za­lane. Je­dy­nym środ­kiem trans­portu przez wzbu­rzoną wodę oka­zał się au­to­kar ma­ry­narki. Kró­lowa, która nie chciała za­wieść lu­dzi, wło­żyła ka­lo­sze i usia­dła na przed­nim sie­dze­niu. Agenci Se­cret Se­rvice ucie­szyli się, że nie za­jęła dal­szego miej­sca, po­nie­waż pod­czas po­bież­nego prze­glądu za­uwa­żyli z tyłu po­jazdu sporą liczbę ob­sce­nicz­nych ma­lun­ków.

Po tych przej­ściach Re­agan na­pi­sał póź­niej do kró­lo­wej z nie­jaką skru­chą: „Wiem, że wi­zyta Wa­szej Wy­so­ko­ści na na­szym Za­chod­nim Wy­brzeżu oka­zała się nieco burz­liwa, ale nie­wzru­szony do­bry hu­mor i ła­ska­wość Wa­szej Wy­so­ko­ści pod­biły serca na­szych oby­wa­teli”[2].

Je­śli się weź­mie pod uwagę or­ga­ni­za­cyjne fia­sko, nie­trudno bę­dzie zro­zu­mieć wi­doczną ner­wo­wość Nancy Re­agan, która była go­spo­dy­nią wie­czoru z hol­ly­wo­odz­kimi gwiaz­dami na pla­nie se­rialu M*A*S*H w stu­diach Twen­tieth Cen­tury Fox w Be­verly Hills. Cho­ciaż Frank Si­na­tra i Perry Como za­śpie­wali o je­den duet za dużo, wy­da­wało się, że kró­lowa do­brze się bawi na przed­sta­wie­niu z udzia­łem Dionne War­wick oraz ko­mika Geo­rge’a Burnsa i cie­szy z po­zna­nia ta­kich gwiazd jak Fred Asta­ire i Jimmy Ste­wart.

To ko­lejna wska­zówka, co kryło się za ma­ską tej ko­biety. Jej gust mu­zyczny i ar­ty­styczny nie był eli­tarny. Znała więk­szość słów z mu­si­cali Rod­gersa i Ham­mer­ste­ina. W prze­ci­wień­stwie do sio­stry, księż­niczki Mał­go­rzaty, nie prze­pa­dała za operą ani ba­le­tem. Cho­ciaż była ob­da­rzona do­brym słu­chem, spo­ra­dycz­nie cho­dziła na kon­certy.

Tam­tego wie­czoru Bry­tyj­czy­ków re­pre­zen­to­wała silna grupa, zło­żona mię­dzy in­nymi z Mi­cha­ela Ca­ine’a, Ro­gera Mo­ore’a, Jane Sey­mour i El­tona Johna.

Na bar­dziej ka­me­ral­nej ko­la­cji dla trzy­dziestki go­ści na po­kła­dzie „Bri­tan­nii” w za­toce San Fran­ci­sco kró­lowa i książę Fi­lip go­ścili pre­zy­denta i pierw­szą damę, któ­rzy ob­cho­dzili trzy­dzie­stą pierw­szą rocz­nicę ślubu. Or­kie­stra Kró­lew­skiej Pie­choty Mor­skiej (Royal Ma­ri­nes) grała na na­brzeżu An­ni­ver­sary Waltz, a Mi­chael De­aver, póź­niej­szy za­stępca szefa per­so­nelu Bia­łego Domu, przy­gry­wał go­ściom na for­te­pia­nie i śpie­wał mał­żon­kom True Love. Re­agan po­wie­dział ze­bra­nym, że kiedy po­ślu­biał Nancy, obie­cał jej „wiele rze­czy, ale nie to”[3]. W tej ko­la­cji uczest­ni­czył, na spe­cjalne za­pro­sze­nie kró­lo­wej, ka­zno­dzieja Billy Gra­ham z żoną. To daje nam ko­lejny wgląd w oso­bo­wość Elż­biety II, głę­boką wiarę, która po­zwo­liła na­wią­zać wie­lo­let­nią przy­jaźń z cha­ry­zma­tycz­nym ame­ry­kań­skim pa­sto­rem.

Na­stęp­nego dnia kró­lew­ska para po­je­chała do Parku Na­ro­do­wego Yose­mite, gdzie za­trzy­mała się w ele­ganc­kim ho­telu Ah­wah­nee, z ma­low­ni­czymi wi­do­kami z pra­wie czte­ry­stu­me­tro­wej skal­nej for­ma­cji zwa­nej Kró­lew­skimi Łu­kami.

Kiedy mał­żon­ko­wie wy­szli na prze­chadzkę, w za­kło­po­ta­nie wpra­wili ich po­dą­ża­jący za nimi krok w krok agenci ame­ry­kań­skich taj­nych służb. Na­wet kiedy przy­spie­szyli, agenci trzy­mali się tuż za ich ple­cami. Nie przy­po­mi­nało to bry­tyj­skich oby­cza­jów, we­dług któ­rych ochrona miała za­cho­wać od­po­wiedni dy­stans.

Po­cząt­kowo kró­lew­ska para się zi­ry­to­wała. Po­tem po­sta­no­wiła się za­ba­wić: kró­lowa i książę Fi­lip szli ty­łem, tak że agenci mu­sieli ich na­śla­do­wać. Cho­dzili do przodu i do tyłu, aż wresz­cie wszy­scy się ro­ze­śmiali. Dość nie­ocze­ki­wane za­cho­wa­nie głowy pań­stwa, ale po­ka­zuje ko­lejną ce­chę cha­rak­teru Elż­biety II – ko­biety do­ce­nia­ją­cej ab­surd.

Oto była po­stać, któ­rej całe ży­cie sta­no­wiło zbiór su­per­la­ty­wów: naj­dłuż­sze pa­no­wa­nie, naj­wię­cej po­dróży i – jak na nie­śmiałą osobę – naj­bar­dziej to­wa­rzy­skie, z więk­szą liczbą oso­bi­stych spo­tkań, niż od­był ja­ki­kol­wiek su­we­ren w dzie­jach. Kiedy pew­nego razu fran­cu­ski pre­zy­dent spy­tał, czy kie­dy­kol­wiek się nu­dziła, od­parła szcze­rze: „Tak, ale o tym nie mó­wię”[4]. W epoce ce­le­bry­tów i sztucz­no­ści kró­lowa od za­wsze za­do­wa­lała się przy­ziem­no­ścią i pro­sto­li­nij­no­ścią.

Re­gu­lar­nie po­ja­wiała się na li­ście naj­bo­gat­szych „Sun­day Ti­mesa”, ale lu­biła wkła­dać gu­mowe rę­ka­wiczki, żeby po­sprzą­tać po bar­be­cue w szkoc­kiej po­sia­dło­ści kró­lew­skiej w Bal­mo­ral. Padł po­mysł, żeby w jej ulu­bio­nej drew­nia­nej cha­cie za­wie­sić ta­bliczkę: TU ZA­MIA­TAŁA KRÓ­LOWA ELŻ­BIETA[5]. Cho­ciaż miesz­kała w pa­ła­cach i zam­kach, czer­pała przy­jem­ność ze zwy­klej­szego ży­cia. Była młodą ko­bietą ob­sa­dzoną w nad­zwy­czaj­nej roli. Na­wet jako dziecko na­le­żała do naj­po­pu­lar­niej­szych lu­dzi na ziemi.

A pierw­sze wska­zówki co do tego, kim była i kim się stała, po­cho­dzą sprzed stu lat, z naj­wyż­szego pię­tra miej­skiego domu w cen­trum Lon­dynu.

1

SHIR­LEY TEM­PLE 2.0

Mała dziew­czyna ze zmarsz­czo­nymi brwiami i sku­pie­niem na twa­rzy po­chy­lała się nad książką. Uważ­nie prze­wra­cała strony, a po­tem – kiedy zna­la­zła to, czego szu­kała – chwy­ciła pióro i z wście­kło­ścią kre­śliła i za­ma­zy­wała ob­raź­liwe słowa.

„Dok­tor Simp­son”. Skre­ślić. „Dok­tor Simp­son”. Za­ma­zać. To, że był on tylko bo­ha­te­rem jed­nej z ksią­że­czek w jej dzie­cię­cym po­koju, nie miało zna­cze­nia dla roz­gnie­wa­nej dzie­się­cio­latki.

Gdy księż­niczka Elż­bieta re­ali­zo­wała swoje po­ważne nisz­czy­ciel­skie za­da­nie, jej młod­sza sio­stra Mał­go­rzata ba­wiła się uzdami, ogło­wiem i sio­dłami drew­nia­nych koni, które wy­peł­niały po­kój. Sku­piała się na świe­cie wła­snej wy­obraźni, nie­za­in­te­re­so­wana mil­czą­cym gnie­wem sio­stry na nie­jaką pa­nią Simp­son, która – nie­pro­szona – zmie­niła te­raz ich ży­cie. Mał­go­rzaty nie in­te­re­so­wały też ro­snące tłumy, które prze­py­chały się i gnio­tły w zi­mo­wym mroku, by ob­ser­wo­wać ruch przy Pic­ca­dilly 145, lon­dyń­skim domu ro­dzi­ców tych dwóch dziew­czy­nek, księ­cia i księż­nej Yorku.

W końcu spę­dzały wiele czasu na wy­glą­da­niu ze swo­jej sy­pialni na naj­wyż­szym pię­trze, żeby po­pa­trzeć na ga­pią­cych się lu­dzi. Obie strony za­sta­na­wiały się, co ro­bią ci dru­dzy. Ta gra miała trwać do końca ich ży­cia.

Tym ra­zem jed­nak tłumy były więk­sze, a at­mos­fera w domu z ka­mienną fa­sadą – na­pięta i pełna po­śpie­chu. Dzwo­nek do fron­to­wych drzwi, opa­trzo­nych ta­bliczką GO­ŚCIE I DO­MOW­NICY, od­zy­wał się czę­ściej, a gdy ciżba cie­kaw­skich i prze­ję­tych ro­sła, we­zwano po­li­cję.

Na­zwi­sko Simp­son naj­pierw wy­ma­wiano szep­tem, a po­tem pa­dało raz po raz w peł­nych dez­apro­baty roz­mo­wach, które ury­wały się gwał­tow­nie, gdy dziew­czynki po­ja­wiały się w za­sięgu wzroku. Cho­ciaż ro­dzice pró­bo­wali chro­nić Li­li­bet – to ro­dzinne prze­zwi­sko księż­niczki Elż­biety – i jej sio­strę, ona sama z dużą wraż­li­wo­ścią re­ago­wała na na­stroje i zmiany ru­tyny. Bez­błęd­nie wy­chwy­ty­wała sens roz­mów, szcze­gól­nie dla­tego, że od dzie­sią­tych uro­dzin miała przy­wi­lej ja­da­nia śnia­dań z ro­dzi­cami i nie­kiedy z babką, kró­lową Ma­rią. Mo­gła gro­ma­dzić okru­chy in­for­ma­cji nie­do­stępne młod­szej sio­strze. Cho­ciaż Elż­bieta i tak była za mała, żeby zro­zu­mieć, co się na­prawdę szy­kuje.

Wie­działa tylko, że w cen­trum za­gadki tkwi ta ko­bieta: Simp­son. Do­wody znaj­do­wały się do­koła. Oj­ciec wy­glą­dał na wy­raź­nie cho­rego; babka, kró­lowa Ma­ria, zwy­kle sztywna jak kij i roz­ka­zu­jąca, wy­da­wała się star­sza i ja­kaś chud­sza; matkę opu­ścił ty­powy dla niej bez­tro­ski spo­sób by­cia. Nie po­mo­gło i to, że na po­czątku grud­nia 1936 roku księżna za­pa­dła na po­ważną grypę i mu­siała le­żeć w łóżku.

Kiedy Elż­bieta py­tała trzy ko­biety obecne w jej ży­ciu – gu­wer­nantkę Ma­rion Craw­ford, po­ko­jówkę Bobo Mac­Do­nald i nia­nię Clarę Kni­ght, znaną jako Alah – o to, co się dzieje, pa­dały wy­mi­ja­jące i lek­ce­wa­żące od­po­wie­dzi. Craw­fie czę­sto za­bie­rała dziew­czynki na lek­cje pły­wa­nia do Bath Clubu, żeby za­pew­nić im nie­zbędną od­mianę. Ten roz­sądny trium­wi­rat słu­żył ma­łym księż­nicz­kom jako okno na świat, dys­tyn­go­wane uwagi i pru­de­ryjne uprze­dze­nia tego tria kształ­to­wały wła­sne po­glądy Li­li­bet i Mał­go­rzaty. W przy­padku księż­ni­czek po­stać Wal­lis Simp­son była tabu w sie­dzi­bie Yor­ków. Tak więc Elż­bieta wer­to­wała swoje książki, by wy­ma­zać i wy­kre­ślić – w da­rem­nej pró­bie usu­nię­cia go ze swego świata – na­zwi­sko ko­biety, która miała zmie­nić ży­cie dziew­czynki oraz ży­cie jej ro­dzi­ców. Na za­wsze.

Elż­bieta prze­lot­nie spo­tkała Wal­lis Simp­son wio­sną 1936 roku, po swo­ich dzie­sią­tych uro­dzi­nach. Nie żeby ta osoba zro­biła na księż­niczce ja­kie­kol­wiek wra­że­nie. Sim­son przy­szła z Da­wi­dem, stry­jem Elż­biety, czyli no­wym kró­lem Edwar­dem VIII, na spo­tka­nie z jej ro­dzi­cami w Royal Lodge, ich week­en­do­wym domu wśród wy­pie­lę­gno­wa­nej zie­leni Wiel­kiego Parku Wind­sor­skiego. Stryj przy­był, żeby po­chwa­lić się dwiema no­wymi ame­ry­kań­skimi fa­scy­na­cjami – cał­kiem no­wym spor­to­wym bu­ic­kiem oraz dwu­krot­nie za­mężną damą z Bal­ti­more, Wal­lis Simp­son. Kiedy oboje wy­szli, Elż­bieta spy­tała Craw­fie, kim jest ta ko­bieta. Czy to z jej po­wodu stryj Da­wid tak rzadko u nich ostat­nio by­wał? Ze wszyst­kich braci i sióstr ojca to on do­tąd naj­czę­ściej go­ścił na Pic­ca­dilly 145, a po her­ba­cie grał z dziew­czyn­kami w karty: w wojnę i inne gry. Za­wsze się z nim do­brze ba­wiły, Elż­bieta wspo­mi­nała, jak za­brał księżną i dziew­czynki do ogrodu w Bal­mo­ral i uczył je na­zi­stow­skiego sa­lutu – ku ogól­nej we­so­ło­ści.

Cho­ciaż od­po­wiedź Craw­fie na py­ta­nia Elż­biety o szy­kowną Ame­ry­kankę była zdaw­kowa, szkocka gu­wer­nantka ra­czej po­lu­biła Wal­lis Simp­son, którą póź­niej opi­sała jako „in­te­li­gentną, atrak­cyjną ko­bietę z ty­po­wym u Ame­ry­ka­nek przy­ja­znym na­sta­wie­niem”[1]. Chle­bo­dawcy Craw­fie mieli inne zda­nie. Po przy­jem­nej go­dzi­nie roz­mów o ogrod­nic­twie i po wy­pi­ciu her­baty z no­wym kró­lem i jego wy­branką Wal­lis od­nio­sła nie­ja­sne wra­że­nie, że „pod­czas gdy książę Yorku uwie­rzył w za­lety no­wo­cze­snego czte­ro­drzwio­wego sa­mo­chodu, ksią­żęca mał­żonka nie po­tra­fiła się prze­ko­nać do dru­giego ame­ry­kań­skiego od­kry­cia króla”[2].

Wów­czas to obec­ność có­re­czek Yor­ków – a nie ame­ry­kań­ska re­pre­zen­ta­cja – do­star­czyła głów­nego te­matu do roz­mowy. „Obie były tak ja­sno­włose, tak wspa­niale wy­cho­wane, tak sta­ran­nie wy­szo­ro­wane, jakby wy­szły pro­sto ze stron ksią­żeczki dla dzieci”, wspo­mi­nała Wal­lis w pa­mięt­niku The He­art Has Its Re­asons [Serce ma swoje mo­tywy][3]. Elż­bieta i Mał­go­rzata były, jak to czę­sto dzieci, wy­ko­rzy­sty­wane jako ludzki od­po­wied­nik al­bu­mów roz­kła­da­nych na sto­liku do kawy, obec­ność księż­ni­czek dyk­to­wała neu­tralne te­maty roz­mowy, co po­zwa­lało uni­kać skom­pli­ko­wa­nych spraw do­ro­słych. Za­nim dziew­czynki pierw­szy raz uj­rzały Wal­lis Simp­son, zdą­żyły już przy­wyk­nąć do by­cia wy­ko­rzy­sty­wa­nymi w cha­rak­te­rze nie­na­gan­nie wy­cho­wa­nych dzieci, przed­sta­wia­nych do­ro­słym go­ściom dla prze­ła­ma­nia kon­wer­sa­cyj­nych lo­dów.

Tak samo było pod­czas po­dróży do Szko­cji tam­tego brze­mien­nego w skutki lata. Za­trzy­mali się w skrom­nym domu z epoki Stu­ar­tów zwa­nym Bir­khall Lodge, koło Bal­mo­ral, po­sia­dło­ści za­ku­pio­nej przez kró­lową Wik­to­rię i na­wet dziś mocno sta­ro­świec­kiej. Naj­waż­niej­szym go­ściem Yor­ków był Co­smo Lang, ar­cy­bi­skup Can­ter­bury, który przy­jął ich za­pro­sze­nie, gdy król, tra­dy­cyj­nie gosz­czący naj­wyż­szego an­gli­kań­skiego pra­łata w Bal­mo­ral, wy­sta­wił go do wia­tru. Za­miast niego Edward i Wal­lis przyj­mo­wali we­sołą gro­madę ary­sto­kra­tów, Ame­ry­ka­nów i kró­lew­skich krew­nych, włącz­nie z ku­zy­nem Lo­uisem Mo­unt­bat­te­nem i młod­szym bra­tem, księ­ciem Je­rzym z żoną, księżną Ma­riną.

Dru­giego dnia wi­zyty ar­cy­bi­skupa, po her­ba­cie, Elż­bieta, Mał­go­rzata i ich ku­zynka Mar­ga­ret Rho­des „wdzięcz­nie” śpie­wały pio­senki.

Ar­cy­bi­skup za­no­to­wał: „Dziw­nie było my­śleć o prze­zna­cze­niu, które mo­gło cze­kać małą Elż­bietę, wów­czas drugą w ko­lejce do tronu. Ona i jej pełna ży­cia młod­sza sio­stra z pew­no­ścią są naj­bar­dziej cza­ru­ją­cymi z dzieci”[4].

Król był mniej za­chwy­cony. Kiedy usły­szał, że eku­me­niczna głowa Ko­ścioła an­gli­kań­skiego za­trzy­mała się u Yor­ków, po­dej­rze­wał brata o próbę za­ło­że­nia kon­ku­ren­cyj­nego dworu. Na­si­la­jący się kon­flikt braci sku­pił się na kró­lew­skim pra­gnie­niu po­ślu­bie­nia Wal­lis za­raz po jej roz­wo­dzie z mę­żem, przed­się­biorcą Er­ne­stem Simp­so­nem. W tam­tych cza­sach roz­wód nie był po pro­stu źle wi­dziany – ozna­czał ko­ścielną ana­temę. Jako świecka głowa Ko­ścioła an­gli­kań­skiego król nie miał żad­nego in­te­resu w po­ślu­bie­niu roz­wódki, nie wspo­mi­na­jąc o dwu­krot­nie roz­wie­dzio­nej Ame­ry­kance bez żad­nej po­zy­cji czy sta­tusu. Ze swo­jej strony władca za­gro­ził, że zrzek­nie się tronu, je­śli nie do­sta­nie po­zwo­le­nia na oże­nek z ko­bietą, która skra­dła jego serce.

Cho­ciaż bry­tyj­skie me­dia ukry­wały kwit­nący ro­mans – zdję­cia króla i Wal­lis pod­czas let­niego rejsu na po­kła­dzie pa­ro­wego jachtu „Na­hlin” po­ja­wiły się wszę­dzie poza An­glią – osta­tecz­nie w grud­niu ujaw­niono za­gro­że­nie po­ten­cjal­nym kry­zy­sem kon­sty­tu­cyj­nym. Uru­cho­miło to se­rię ka­ta­stro­fal­nych wy­da­rzeń, któ­rych splot spo­wo­do­wał, że księż­niczka Elż­bieta zna­la­zła się w cen­trum dra­matu.

Do tego czasu Wal­lis za­pew­niła już so­bie nie­pra­wo­mocny wy­rok roz­wo­dowy, ale mu­siała po­cze­kać ko­lej­nych sześć mie­sięcy na jego upra­wo­moc­nie­nie, co po­zwo­li­łoby jej po­ślu­bić Edwarda VIII i zo­stać kró­lew­ską mał­żonką. Mimo zło­wiesz­czego ostrze­że­nia ze strony głów­nego oso­bi­stego se­kre­ta­rza Aleca Har­dinge’a – wspie­ra­nego przez pre­miera Stan­leya Bal­dwina – że władca wy­rzą­dzi mo­nar­chii nie­od­wra­calne szkody i praw­do­po­dob­nie do­pro­wa­dzi do wy­bo­rów po­wszech­nych, je­śli bę­dzie po­dą­żał tą drogą, król pod­jął de­cy­zję. Na ner­wo­wym spo­tka­niu, które od­było się 16 li­sto­pada, oznaj­mił pre­mie­rowi, że za­mie­rza po­ślu­bić pa­nią Simp­son, gdy tylko nie bę­dzie już prze­szkód praw­nych. Je­śli rząd się sprze­ciwi, to król ab­dy­kuje. Póź­niej po­wia­do­mił o swoim wy­bo­rze matkę i ro­dzeń­stwo, któ­rymi to do­głęb­nie wstrzą­snęło – kró­lowa Ma­ria udała się na­wet po po­radę do te­ra­peuty, żeby zwe­ry­fi­ko­wać swój wnio­sek, iż zmyślna cza­ro­dziejka rzu­ciła urok na naj­star­szego syna mo­nar­chini. Pre­mier za­cho­wał więk­szy opty­mizm, gdy po­in­for­mo­wał ga­bi­net, że wy­nie­sie­nie Yor­ków na tron mo­głoby się oka­zać naj­lep­szym roz­wią­za­niem, gdyż książę Yorku mocno przy­po­mina po­wszech­nie ko­cha­nego króla Je­rzego V.

Nie żeby książę Al­bert, zwany Ber­tiem, się z tym zga­dzał. A jed­nak po­woli, acz nie­uchron­nie był wcią­gany w kon­sty­tu­cyjną sieć, która nie zo­sta­wiała mu szansy ucieczki. Przy­po­mi­nało to kosz­mar. Cho­ciaż roz­ma­wiano o tym, że książę Kentu, naj­młod­szy z braci, mógłby prze­jąć tron, gdyż już miał syna, ka­pry­śny pa­lec losu wska­zał na dru­giego w ko­lej­no­ści – nie­szczę­snego Ber­tiego. Ten za­wsze przy­pusz­czał, że star­szy brat pew­nego dnia się ożeni i spło­dzi dzie­dzica, który zo­sta­nie mo­nar­chą.

Gdy książę – nie­śmiały, nie­pewny sie­bie i ją­ka­jący się od dziecka – nie­chęt­nie oglą­dał karty, które miał w ręce, jego my­śli mo­men­tal­nie po­bie­gły ku star­szej córce, któ­rej po­zy­cja miała się zmie­nić: z dru­giej w ko­lejce do tronu na do­mnie­maną na­stęp­czy­nię, przy­szłą kró­lową ska­zaną na do­ży­wot­nie obo­wiązki i pu­bliczną sa­mot­ność.

Cho­ciaż ży­wił po­ważne wąt­pli­wo­ści wzglę­dem sie­bie i wła­snych kom­pe­ten­cji do ob­ję­cia tak waż­nej po­zy­cji w pań­stwie, po ci­chu po­dzi­wiał swoją star­szą córkę. Miała ona cha­rak­ter, bez­sporne za­lety, które – jak po­wie­dział po­ecie Osber­towi Si­twel­lowi – przy­po­mi­nały Ber­tiemu kró­lową Wik­to­rię. To nie­zwy­kła po­chwała, na­wet jak na ko­cha­ją­cego ro­dzica, który był – jak za­uwa­żył Der­mot Mor­rah, kró­lew­ski hi­sto­ryk i przy­ja­ciel no­wego króla – „nie­chętny ska­zy­wa­niu swo­ich có­rek na do­ży­wot­nią nie­usta­jącą służbę, bez na­dziei na eme­ry­turę, na­wet w póź­nej sta­ro­ści, co nie­od­łącz­nie wiąże się z tą naj­wyż­szą po­zy­cją ze wszyst­kich”[5].

Jego córka pod­cho­dziła do sprawy bar­dziej rze­czowo i prag­ma­tycz­nie. Kiedy stało się oczy­wi­ste, że książę Yorku wstąpi na tron, a jej uko­chany stryj Edward VIII uda się za gra­nicę, księż­niczka Mał­go­rzata spy­tała: „Czy to zna­czy, że zo­sta­niesz kró­lową?”. Jej star­sza sio­stra od­parła: „Tak, tak przy­pusz­czam”[6]. Po­tem wspo­mniała o tym tylko raz, kiedy oj­ciec przy­pad­kiem na­po­mknął, że bę­dzie się mu­siała na­uczyć jeź­dzić konno w dam­skim sio­dle, na wy­pa­dek gdyby – oby w da­le­kiej przy­szło­ści – mu­siała się po­ka­zać na ko­niu pod­czas do­rocz­nej Tro­oping the Co­lour, swo­jej ce­re­mo­nii uro­dzi­no­wej, na lon­dyń­skim placu de­fi­lad Horse Gu­ards Pa­rade.

Cho­ciaż nie­chęt­nie po­go­dziła się z tym, że zo­sta­nie kró­lową, to – zda­niem jej ku­zynki Mar­ga­ret Rho­des – są­dziła, że ten mo­ment jest jesz­cze „bar­dzo od­le­gły”[7]. Dla za­bez­pie­cze­nia do­dała do wie­czor­nego pa­cie­rza żar­liwe ży­cze­nie, że do­czeka się bra­ciszka, który z ra­cji płci prze­sko­czy Li­li­bet w ko­lejce do tronu i zo­sta­nie jego dzie­dzi­cem.

Mimo iż księż­niczka Elż­bieta za­sad­ni­czo z fleg­ma­tyczną obo­jęt­no­ścią mło­do­ści za­ak­cep­to­wała nowy sta­tus, jej oj­ciec za­re­ago­wał od­mien­nie. „Za­ła­mał się i roz­pła­kał jak dziecko”, kiedy jemu, kró­lo­wej Ma­rii i kró­lew­skiemu praw­ni­kowi Wal­te­rowi Monck­to­nowi przed­sta­wiono szkic aktu ab­dy­ka­cji[8]. W pią­tek 11 grud­nia 1936 roku – w roku trzech kró­lów – ogło­szono zrze­cze­nie się tronu przez mo­nar­chę, a były już władca po­je­chał do Wind­soru, żeby wy­gło­sić hi­sto­ryczne orę­dzie ra­diowe za­wie­ra­jące pa­miętne słowa: „Uzna­łem za nie­moż­liwe dźwi­ga­nie cięż­kiego brze­mie­nia od­po­wie­dzial­no­ści i wy­peł­nia­nie mo­ich kró­lew­skich obo­wiąz­ków tak, jak bym pra­gnął, bez po­mocy i wspar­cia ko­biety, którą ko­cham”. Po wy­chwa­le­niu wielu przy­wód­czych za­let nie­złom­nego młod­szego brata pod­kre­ślił, że „otrzy­mał on naj­wspa­nial­sze bło­go­sła­wień­stwo, któ­rym cie­szy się tak wielu z was, a które nie przy­pa­dło mnie w udziale – szczę­śliwy dom z żoną i dziećmi”[9].

Rze­czona ro­dzina była mniej szczę­śliwa. Nie­gdy­siej­szy książę Yorku, a obec­nie nowy król, opi­sy­wał ten dzie­jowy wy­pa­dek jako „ów strasz­liwy dzień”; jego żona, nowa kró­lowa, le­żała w łóżku, zmo­żona okrop­nym ata­kiem grypy. Mimo to na­stęp­nego dnia do­tąd igno­ro­wane, a te­raz klu­czowe po­sta­cie roz­gry­wa­ją­cego się dra­matu po­wi­tały swoją nową ży­ciową po­zy­cję z eks­cy­ta­cją po­mie­szaną z nie­chętną ak­cep­ta­cją. Wi­dok ko­perty za­adre­so­wa­nej do kró­lo­wej wzbu­rzył na­wet nie­zmą­cony zwy­kle spo­kój księż­niczki Elż­biety. „To te­raz ma­mu­sia, prawda?”, sko­men­to­wała, pod­czas gdy jej młod­sza sio­stra ubo­le­wała nad tym, że mu­szą się prze­pro­wa­dzić do pa­łacu Buc­kin­gham. „To już na za­wsze?”, py­tała. „Bo le­dwo na­uczy­łam się pi­sać «York»”[10].

W dniu pro­kla­ma­cji – 12 grud­nia 1936 roku – obie dziew­czynki uści­skały ojca, za­nim nowy król, w mun­du­rze ad­mi­rała, wy­ru­szył na ce­re­mo­nię. Gdy wy­szedł, Craw­fie wy­ja­śniła, że po po­wro­cie bę­dzie kró­lem Je­rzym VI i od tej pory dziew­czynki będą mu­siały dy­gać przed ro­dzi­cami – no­wym kró­lem i nową kró­lową. Za­wsze dy­gały przed swo­imi dziad­kami, kró­lem Je­rzym V i kró­lową Ma­rią, więc nie była to ja­kaś wielka zmiana.

O pierw­szej, kiedy oj­ciec wró­cił, obie dziew­czynki zło­żyły mu piękne ukłony, a za­cho­wa­nie có­rek uświa­do­miło mu jego nową po­zy­cję.

Craw­fie wspo­mi­nała: „Stał przez chwilę, po­ru­szony i za­sko­czony. Po­tem schy­lił się i cie­pło obie uca­ło­wał. Po tym zje­dli­śmy obiad i było bar­dzo we­soło”[11].

Tak jak oj­ciec, Elż­bieta zmie­niła się wtedy w żywy sym­bol mo­nar­chii – imię księż­niczki wspo­mi­nano w mo­dli­twach, jej za­ję­cia i psy stały się co­dzienną po­żywką dla bru­ko­wych ga­zet, a ży­cie prze­szło na wła­sność na­rodu. Stała się, tak jak Shir­ley Tem­ple, hol­ly­wo­odzka dzie­cięca gwiazda, naj­słyn­niej­szą twa­rzą świata, obiek­tem po­dziwu i ad­o­ra­cji.

Ży­cie baj­ko­wej księż­niczki w rze­czy­wi­sto­ści jed­nak mniej przy­po­mi­nało opo­wieść ro­dem z Di­sneya, a bar­dziej tę au­tor­stwa braci Grimm. Nowe ży­cie sióstr w pa­łacu Buc­kin­gham – roz­le­głym bu­dynku wy­peł­nio­nym echem, ze zło­wiesz­czymi cie­niami, bu­szu­ją­cymi my­szami, po­nu­rymi kom­na­tami i por­tre­tami, któ­rych oczy śle­dziły dzieci prze­my­ka­jące na pa­lusz­kach – było mie­sza­niną eks­cy­ta­cji, nudy i sa­mot­no­ści. W tym miej­scu urze­czy­wist­niały się dzie­cięce kosz­mary, tu pod­czas co­dzien­nych ob­cho­dów kró­lew­ski szczu­ro­łap i jego przy­bory sym­bo­li­zo­wały ma­ka­bryczną rze­czy­wi­stość ukrytą za po­zo­rami kró­lew­skiej świet­no­ści. Cho­ciaż Elż­bieta zo­stała wrzu­cona w cia­sny krąg zło­żony z sio­stry, gu­wer­nantki, po­ko­jówki i niani, z udrę­czo­nymi ro­dzi­cami gdzieś na dru­gim pla­nie, stała się obiek­tem fa­scy­na­cji mi­lio­nów.

Pod wie­loma wzglę­dami dla do­mnie­ma­nej dzie­dziczki nic się tak na­prawdę nie zmie­niło. Elż­bieta, z jej błysz­czą­cymi blond lo­kami, całe ży­cie była sym­bo­lem na­ro­do­wym. Uro­dzona w środę 21 kwiet­nia 1926 roku o dru­giej czter­dzie­ści nad ra­nem, za­le­d­wie parę dni przed tym, jak strajk po­wszechny spa­ra­li­żo­wał bry­tyj­ską go­spo­darkę, re­pre­zen­to­wała – w sa­mym środku kry­zysu – war­to­ści ro­dzinne, cią­głość i pa­trio­tyzm. Jej na­ro­dziny sta­no­wiły nie tylko mile wi­dzianą od­mianę od co­dzien­nej walki o utrzy­ma­nie się przy ży­ciu w po­wo­jen­nej Wiel­kiej Bry­ta­nii, drę­czo­nej de­ba­tami i nie­do­bo­rami, lecz także miały w so­bie coś śre­dnio­wiecz­nego, ta­jem­ni­czego i dość za­baw­nego.

Się­ga­jąca sie­dem­na­stego wieku kró­lew­ska tra­dy­cja wy­ma­gała, by przy na­ro­dzi­nach obecny był mi­ni­ster spraw we­wnętrz­nych, co miało za­po­biec prze­my­ce­niu do sy­pialni pod­rzutka. Zgod­nie ze zwy­cza­jem ów­cze­sny mi­ni­ster Wil­liam Joyn­son-Hicks, któ­rego wzbu­rzony umysł zaj­mo­wały kwe­stie po­ko­na­nia związ­ków za­wo­do­wych w nad­cho­dzą­cym kon­flik­cie, pod­czas po­rodu za­siadł w po­koju przy­le­głym do sy­pialni księż­nej w domu przy Bru­ton Street 17, lon­dyń­skiej sie­dzi­bie ro­dziny.

Gdy dziecko przy­szło na świat, sir Henry Sim­son, kró­lew­ski po­łoż­nik, dał Joyn­so­nowi-Hick­sowi ofi­cjalny do­ku­ment z naj­drob­niej­szymi de­ta­lami do­ty­czą­cymi na­ro­dzin „sil­nej, zdro­wej dziew­czynki”. Za­świad­cze­nie prze­ka­zano na­stęp­nie spe­cjal­nemu po­słań­cowi, który po­spie­szył do prze­wod­ni­czą­cego Taj­nej Rady, by ten wy­gło­sił ofi­cjalne oświad­cze­nie. Rów­no­cze­śnie mi­ni­ster spraw we­wnętrz­nych po­in­for­mo­wał bur­mi­strza Lon­dynu, który umie­ścił wia­do­mość na drzwiach swej ofi­cjal­nej sie­dziby, Man­sion Ho­use.

W ofi­cjal­nym ko­mu­ni­ka­cie, pod­pi­sa­nym przez Sim­sona i dok­tora Wal­tera Jag­gera, oso­bi­stego le­ka­rza księż­nej, stwier­dzono, że przed po­ło­giem „uda­nie wy­ko­rzy­stano pewną me­todę po­stę­po­wa­nia”, co w ba­ro­kowy spo­sób su­ge­ro­wało, że księż­niczka uro­dziła się w dro­dze ce­sar­skiego cię­cia[12]. Cho­ciaż śpiący no­wo­ro­dek był, na mocy Ustawy o suk­ce­sji z 1701 roku (Act of Set­tle­ment), trzeci w ko­lejce do tronu – po swoim ojcu i księ­ciu Wa­lii – i nie spo­dzie­wano się, by kie­dyś ob­jął pa­no­wa­nie, to ge­ne­alo­gia dziew­czynki ob­fi­to­wała w ele­menty kró­lew­skie, eg­zo­tyczne i po­spo­lite.

Choć pra­pra­babką Elż­biety była kró­lowa Wik­to­ria, to księż­niczka przez swoją babkę, kró­lową Ma­rię, była też spo­krew­niona z den­ty­stą Pau­lem Ju­liu­sem von Hüglem, prak­ty­ku­ją­cym w Bu­enos Aires. Ze strony ojca do­mi­no­wała krew eu­ro­pej­skich mo­nar­chów, szcze­gól­nie nie­miec­kich dy­na­stii: Sak­so­nia-Co­burg-Go­tha i ha­no­wer­skiej, ale in­try­gu­jące było rów­nież bry­tyj­skie dzie­dzic­two matki.

An­thony Wa­gner, wielki he­rold An­glii, za­uwa­żył, że wśród licz­nych ary­sto­kra­tycz­nych przod­ków Elż­biety znaj­do­wali się dwaj ksią­żęta, córka księ­cia, córka mar­kiza, trzech ear­lów, córka earla, je­den wi­ceh­ra­bia, je­den ba­ron i pół tu­zina szlachty ziem­skiej. W ro­do­wo­dzie przy­szłej kró­lo­wej wy­stę­po­wała nie tylko ary­sto­kra­cja, lecz także przed­sta­wi­ciele świata han­dlu i re­li­gii.

We­dług Wa­gnera drzewo ge­ne­alo­giczne dziecka obej­mo­wało dy­rek­tora Bry­tyj­skiej Kom­pa­nii Wschod­nio­in­dyj­skiej, pro­win­cjo­nal­nego ban­kiera, dwie córki bi­sku­pów, trzech du­chow­nych – jed­nego spo­krew­nio­nego z Geo­rge’em Wa­shing­to­nem, pierw­szym ame­ry­kań­skim pre­zy­den­tem – ir­landz­kiego ofi­cera i jego ir­landzką ko­chankę, lon­dyń­skiego wy­twórcę za­ba­wek i sto­łecz­nego hy­drau­lika, a także nie­ja­kiego Bry­ana Hodg­sona, wła­ści­ciela The Geo­rge, za­jazdu w Stam­ford w Lin­coln­shire.

Cho­ciaż w ro­do­wo­dzie zna­la­zło się miej­sce dla sze­ro­kich krę­gów spo­łecz­nych, imiona wy­brane przez ko­cha­ją­cych ro­dzi­ców księż­niczki – Elż­bieta Alek­san­dra Ma­ria – su­ge­ro­wały jej przy­szłe prze­zna­cze­nie. Inni się z tym zga­dzali. Na ła­mach „Da­ily Gra­phic” za­uwa­żono pro­ro­czo: „Moż­li­wość, że w ma­łym przy­by­szu na Bru­ton Street kryć się może przy­szła kró­lowa Wiel­kiej Bry­ta­nii (może na­wet druga i wspa­niała kró­lowa Elż­bieta), jest bar­dzo in­try­gu­jąca”[13].

Po­nie­waż jed­nak stryj Da­wid miał za­le­d­wie trzy­dzie­ści dwa lata i ocze­ki­wano, że ożeni się i spło­dzi dzie­dzica, praw­do­po­do­bień­stwo ta­kiego ob­rotu spraw wy­da­wało się nie­wiel­kie. Mimo to bez wąt­pie­nia kró­lew­skie dzie­cię zo­stało przy­tu­lone do łona na­rodu. Tłumy, które gro­ma­dziły się pod do­mem przy Bru­ton Street, wy­raź­nie do­wo­dziły, że było w Elż­bie­cie Alek­san­drze Ma­rii coś szcze­gól­nego – może od­bi­cie uwiel­bie­nia dla jej matki, która za­le­d­wie trzy lata po ślu­bie z Ber­tiem cie­szyła się du­żym sza­cun­kiem i sym­pa­tią. W au­to­ry­zo­wa­nej bio­gra­fii księż­nej au­torka lady Cyn­thia Asqu­ith przy­znała, że mu­siała się mocno po­sta­rać, żeby w cha­rak­te­rze księż­nej Yorku zna­leźć coś wię­cej niż tylko uro­czą do­sko­na­łość.

Pierw­sze zdję­cia po­ka­zy­wały księż­niczkę Elż­bietę jako prze­śliczne dziecko z błę­kit­nymi oczami, ide­alną ró­żo­wo­białą skórą i bu­rzą blond wło­sów. Albo – jak ujęła to kró­lowa Ma­ria, jedna z pierw­szych od­wie­dza­ją­cych – nowo na­ro­dzona dziew­czynka była „ko­cha­nym ma­leń­stwem o pięk­nej ce­rze i pięk­nych ja­snych wło­sach”[14].

Cho­ciaż jesz­cze nie mó­wiła, wy­pchnęła ro­dzi­ców ze spo­koj­nych, ustron­nych wód kró­lew­skiego ży­cia na pierw­sze strony ga­zet i cza­so­pism. Była księżną Dianą swo­ich cza­sów, każdy okruch in­for­ma­cji zmie­niał się w całą ucztę plo­tek i do­my­słów. Ga­zety za­sad­ni­czo od­po­wia­dały na po­wszechne za­po­trze­bo­wa­nie – w ciągu ty­go­dni od na­ro­dzin Elż­biety chod­nik przed lon­dyń­skim do­mem księż­niczki wy­peł­niało tylu ga­piów, że dziew­czynkę czę­sto prze­my­cano w wózku na co­dzienny spa­cer tyl­nym wyj­ściem.

29 maja, w dniu chrztu Elż­biety w pa­łacu Buc­kin­gham, tyle osób chciało zo­ba­czyć dziecko, że wiel­bi­ciele prze­rwali kor­don po­li­cyjny pod pa­ła­cem. Za­nim przy­wró­cono po­rzą­dek, nie­licz­nym szczę­ścia­rzom, któ­rzy oto­czyli sa­mo­chód Yor­ków, udało się zer­k­nąć na nie­mowlę. Jak póź­niej do­no­szono, dziew­czynka pła­kała przez całą ce­re­mo­nię pro­wa­dzoną przez ar­cy­bi­skupa Yorku.

Po kilku mie­sią­cach Yor­ko­wie prze­pro­wa­dzili się na Pic­ca­dilly 145, koło Hyde Parku, do trzy­pię­tro­wego bu­dynku wy­po­sa­żo­nego w salę ba­lową, elek­tryczną windę, bi­blio­tekę, ja­dal­nię na trzy­dzie­ści osób i z mniej wię­cej sie­dem­na­sto­oso­bo­wym per­so­ne­lem, w tym z in­ten­den­tem, dwoma lo­ka­jami, ka­mer­dy­ne­rem i trzema pie­lę­gniar­kami do opieki nad Elż­bietą. Mimo to w zbio­ro­wym na­pa­dzie krót­ko­wzrocz­no­ści re­por­te­rzy z upodo­ba­niem opi­sy­wali, jak Yor­ko­wie od­rzu­cili pompę i prze­pych, a za­miast tego wy­brali pro­ste ży­cie, szcze­gól­nie w kró­lew­skim po­koju dzie­cię­cym. W tym mi­nia­tu­ro­wym kró­le­stwie pa­no­wały schlud­ność, po­rzą­dek i roz­sądna ru­tyna. Pod­nio­sło się wiele gło­sów apro­baty, gdy ujaw­niono, że księż­niczka może się ba­wić tylko jedną za­bawką na­raz. Jak na iro­nię, kiedy ro­dzice w 1927 roku wró­cili z pół­rocz­nej po­dróży po Au­stra­lii, przy­wieźli trzy tony za­ba­wek dla ma­łej dziew­czynki, którą w me­diach na­zy­wano Betty.

Tym sa­mym do głosu do­szedł od­wieczny pa­ra­doks kró­lew­sko­ści – czy też na­szego po­strze­ga­nia kró­lew­sko­ści – zgod­nie z któ­rym ro­dzina kró­lew­ska jest po­strze­gana jako od­mienna od nas, ale rów­no­cze­śnie taka sama. Mała księż­niczka, nie­ma­jąca o tym po­ję­cia, spała głę­boko pod osłoną ma­gii i mitu, otu­lona ażu­ro­wym ko­cy­kiem, w który nie­ustan­nie wpla­tane były nowe nitki le­gendy i rze­czy­wi­sto­ści. Ten ko­cyk miał to­wa­rzy­szyć Elż­bie­cie przez całe ży­cie.

Gdy dziew­czynka, na­zy­wana „naj­sław­niej­szym nie­mow­lę­ciem świata”, na­uczyła się cho­dzić i mó­wić, po­ja­wiła się na okładce „Time’a” z ty­tu­łem KSIĘŻ­NICZKA LI­LI­BET – od­nie­sie­niem do tego, jak sama sie­bie na­zy­wała. Zna­la­zła się też na znacz­kach pocz­to­wych, pu­deł­kach cze­ko­la­dek, pusz­kach her­bat­ni­ków, ście­recz­kach, pa­miąt­ko­wych kub­kach i in­nych przed­mio­tach. Na jej cześć śpie­wano pio­senki, w mu­zeum Ma­dame Tus­saud usta­wiono fi­gurę księż­niczki na ku­cyku, Au­stra­lij­czycy zaś na­zwali jej imie­niem część An­tark­tydy. Je­dy­nym ry­wa­lem dziew­czynki na tym mo­rzu uwiel­bie­nia był stryj Da­wid, książę Wa­lii – mię­dzy­na­ro­dowy gwiaz­dor, któ­remu za ży­cia do­rów­ny­wał je­dy­nie Ru­dolph Va­len­tino, hol­ly­wo­odzki obiekt dam­skich wes­tchnień.

Matkę mar­twiła ta nie­zwy­kła uwaga, którą przy­cią­gała córka. Pod­czas wi­zyty w Edyn­burgu w maju 1929 roku pi­sała do kró­lo­wej Ma­rii: „Nie­mal prze­raża mnie, jak bar­dzo lu­dzie ją ko­chają. Przy­pusz­czam, że to do­bre, i mam na­dzieję, że ona okaże się tego warta, moje biedne ma­leń­stwo”[15].

Gdy mi­jały mie­siące i lata, za­częły się ry­so­wać kon­tury oso­bo­wo­ści księż­niczki, za­równo praw­dzi­wej, jak i wy­ima­gi­no­wa­nej. Czę­sto opi­sy­wana jako „che­ru­bi­nek” czy „anio­łek”, była przed­sta­wiana jako po­godna, do­brze wy­cho­wana dziew­czynka z nie­win­nym dow­ci­pem oraz uj­mu­ją­cym i czu­łym cha­rak­te­rem.

Kiedy ro­dzina kró­lew­ska ze­brała się w San­drin­gham na Boże Na­ro­dze­nie 1927 roku, na ła­mach „West­min­ster Ga­zette” opi­sano księż­niczkę jako „roz­ga­daną i ro­ze­śmianą oraz ob­sy­pu­jącą go­ści cu­kier­kami z nie­spo­dzianką, które da­wała jej matka”[16]. Na­wet Win­ston Chur­chill był pod wra­że­niem. Pod­czas wi­zyty w Bal­mo­ral we wrze­śniu 1928 roku na­pi­sał do swo­jej żony Clem­mie: „Ma aurę po­wagi i re­flek­syj­ność za­ska­ku­jącą u dziecka”[17].

Wkrótce za­częły krą­żyć opo­wie­ści o tym, jak nie­ustra­szona dziew­czynka po­skro­miła wy­bu­cho­wego dziadka, króla Je­rzego V, który sły­nął z sia­nia stra­chu w ser­cach swo­ich dzieci i wyż­szego per­so­nelu. Przy księż­niczce Elż­bie­cie męż­czy­zna był jed­nak ni­czym pla­ste­lina w rę­kach dziecka. Ar­cy­bi­skup Can­ter­bury wspo­mi­nał, że pew­nego razu mo­nar­cha od­gry­wał ko­nia opro­wa­dza­nego po po­koju przez „sta­jen­nego” i wnuczkę, która trzy­mała go za siwą brodę, gdy krą­żył na czwo­ra­kach.

„Uwiel­biał obu wnu­ków, sy­nów księż­nej Ma­rii”, opo­wia­dała hra­bina Air­lie, „ale Li­li­bet stała na pierw­szym miej­scu. Zwykł się z nią ba­wić – czego ni­gdy nie ro­bił z in­nymi dziećmi – i uwiel­biał, gdy była przy nim”[18]. Uczu­cie to umoc­nił praw­do­po­dob­nie fakt, że była ma­łym anioł­kiem nie­świa­do­mym swo­jego wdzięku i z żywą wy­obraź­nią, szcze­gól­nie w przy­padku koni. Gdy Elż­bieta miała za­le­d­wie cztery lata, ko­cha­jący dzia­dek po­da­ro­wał jej sze­tlandz­kiego kuca o imie­niu Peggy.

Fak­tycz­nie, zdol­ność wnuczki do wy­gła­dza­nia skło­po­ta­nego czoła mo­nar­chy – sta­no­wiąca echo śre­dnio­wiecz­nego po­glądu o lecz­ni­czym kró­lew­skim do­tyku – stała się te­ma­tem roz­mów na­rodu w lu­tym 1929 roku, kiedy król wy­je­chał do nad­mor­skiego ku­rortu Bo­gnor na po­łu­dnio­wym wy­brzeżu An­glii, by od­zy­skać siły po cho­ro­bie, która pra­wie go za­biła. Dwu­let­nia księż­niczka ba­wiła sta­rego władcę swoim szcze­bio­tem i po­wszech­nie do­ce­niano jej zba­wienną rolę w re­kon­wa­le­scen­cji króla. Uwiel­biał, gdy póź­niej na­zy­wała go Dziad­kiem An­glią i to, że za­wsze w jego to­wa­rzy­stwie była sku­piona, słu­chała pil­nie, kiedy wy­chwa­lał cnoty obo­wiązku, przy­zwo­ito­ści i cięż­kiej pracy.

Cią­gła obec­ność po­błaż­li­wych do­ro­słych stała się przy­czyną pew­nej przed­wcze­snej doj­rza­ło­ści. Kiedy Elż­bieta po­szła na spa­cer z Co­smo Lan­giem, ar­cy­bi­sku­pem Can­ter­bury, po ogro­dach San­drin­gham, po­pro­siła, by roz­mowa nie do­ty­czyła Boga. „Już wszystko o nim wiem”, po­wie­działa po­waż­nie dzie­wię­cio­latka[19].

Pierw­szą przy­ja­ciółkę spoza naj­bliż­szej ro­dziny kró­lew­skiej Elż­bieta zy­skała w Ha­mil­ton Gar­dens, gdzie zo­ba­czyła dziew­czynkę w swoim wieku. Była to So­nia Gra­ham-Hodg­son, córka kró­lew­skiego rent­ge­no­loga. „Czy przyj­dziesz się ze mną po­ba­wić?”, spy­tała smu­kła osóbka gło­si­kiem dźwięcz­nym jak dzwo­ne­czek. Przez go­dzinę grały w kry­kieta fran­cu­skiego pod czuj­nym okiem niań. Po­tem spo­ty­kały się nie­mal co­dzien­nie – aż do chwili, gdy Elż­bieta mu­siała się prze­pro­wa­dzić do pa­łacu Buc­kin­gham. Mimo to bar­dzo długo księż­niczka uwa­żała So­nię za swoją naj­lep­szą przy­ja­ciółkę. Za­de­dy­ko­wała jej na­wet swoją nie­ukoń­czoną po­wieść, The Happy Farm [Szczę­śliwa farma], pi­saną w wieku ośmiu lat. Tekst brzmi: „Soni, mo­jej ko­cha­nej ma­łej przy­ja­ciółce i mi­ło­śniczce koni”[20].

So­nia miała szczę­śliwe wspo­mnie­nia z tej wie­lo­let­niej przy­jaźni. „Była prze­mi­łym dziec­kiem i bar­dzo za­baw­nym. Za­wsze miała ogromne po­czu­cie hu­moru i żywą wy­obraź­nię”[21]. W więk­szo­ści za­baw wy­stę­po­wały ko­nie, ale cza­sami dziew­czynki wy­obra­żały so­bie, że za­pro­szono je na wielki bal, i po­waż­nie roz­wa­żały, co na sie­bie włożą. Przed II wojną świa­tową wspól­nie brały lek­cje tańca; po­tem Elż­bieta była ho­no­ro­wym go­ściem na dwu­dzie­stych pierw­szych uro­dzi­nach Soni. Mimo wy­nie­sie­nia Elż­biety na tron po­zo­stały w kon­tak­cie i wi­dy­wały się od czasu do czasu na ko­la­cjach albo her­bat­kach.

W ży­ciu Elż­biety po­ja­wiła się zu­peł­nie inna to­wa­rzyszka za­baw, kiedy 21 sierp­nia 1930 roku w zamku Gla­mis, na­wie­dzo­nym domu ro­dziny Stra­th­more’ów, po­ło­żo­nym na pół­noc od Dun­dee w Szko­cji, uro­dziła się jej sio­stra Mał­go­rzata Róża. Gdy upo­rano się z for­mal­no­ściami – John Ro­bert Cly­nes, nowy mi­ni­ster spraw we­wnętrz­nych, po­fa­ty­go­wał się na pół­noc, by po­twier­dzić świa­dec­two uro­dze­nia – sio­strzyczka zo­stała przed­sta­wiona Elż­bie­cie. Ta „za­chwy­ciła się” ade­kwat­nie do sy­tu­acji, szcze­gól­nie kiedy zro­zu­miała, że to nie do­sko­nała lalka, ale żywe, cho­ciaż głę­boko śpiące dziecko.

Ty­siące życz­li­wych, po czę­ści przy­by­łych z Glas­gow i zza po­łu­dnio­wej gra­nicy, przy­łą­czyło się do uro­czy­sto­ści w zamku Gla­mis, gdzie za­pło­nęły wiel­kie ogni­ska[22]. Po­dob­nie jak na­ro­dziny star­szej sio­stry kilka dni przed straj­kiem ge­ne­ral­nym, przyj­ście na świat Mał­go­rzaty stało się sło­necz­nym pro­mie­niem wśród ciem­nych chmur sy­tu­acji eko­no­micz­nej, które rzu­cały cień na pań­stwo od chwili kra­chu na gieł­dzie w paź­dzier­niku po­przed­niego roku.

Chwi­lowe po­czu­cie roz­cza­ro­wa­nia, że księżna po­wiła dziew­czynkę, a nie chłopca, po­now­nie uwy­pu­kliło kon­sty­tu­cyjną po­zy­cję Elż­biety. Do­szło do po­waż­nej dys­ku­sji nad pro­po­zy­cją, by po­dzie­lić ko­ronę mię­dzy sio­stry albo by młod­sza na­stą­piła po star­szej. Roz­wa­żano to tak za­wzię­cie, że król na­ka­zał for­malne zba­da­nie drę­czą­cej kwe­stii. Jak pod­po­wia­dał zdrowy roz­są­dek, ofi­cjal­nie uznano, że Elż­bieta ma pierw­szeń­stwo. Kon­sty­tu­cyjne sub­tel­no­ści w kwe­stii by­cia człon­kiem ro­dziny kró­lew­skiej po­ko­nały też księżną, gdy przy­szło do wy­boru imie­nia dla dru­giego dziecka. Mu­siała za­ak­cep­to­wać to, że osta­teczna de­cy­zja na­leży do dziad­ków dziew­czynki, króla Je­rzego i kró­lo­wej Ma­rii, a nie do niej i jej męża. Po­cząt­kowo Yor­ko­wie chcieli na­zwać córkę Anna Mał­go­rzata, gdyż księżna uwa­żała ze­sta­wie­nie Anna York za ładne. Te­ścio­wie się sprze­ci­wili i na­rzu­cili Mał­go­rzatę Różę, gdyż Mał­go­rzata była kró­lową Szko­cji i przod­ki­nią rodu. Król i kró­lowa wy­grali. To nie był ostatni raz, kiedy in­ge­ro­wali w wy­cho­wa­nie księż­ni­czek. Matka dziew­czy­nek za­ci­snęła zęby i za­jęła się no­wo­rod­kiem. Chęt­nie opi­sy­wała jego cha­rak­ter przy­ja­cio­łom i krew­nym. W li­ście do Co­smo Landa, ar­cy­bi­skupa Can­ter­bury, wspo­mniała: „Córka nu­mer dwa na­prawdę jest bar­dzo miła, z ra­do­ścią mogę po­wie­dzieć, że ma wiel­kie nie­bie­skie oczy i że­la­zną wolę, czyli wszel­kie ce­chy, któ­rych po­trze­buje dama! A do­póki może ukry­wać swoją wolę i wy­ko­rzy­sty­wać oczy, wszystko bę­dzie zna­ko­mi­cie”[23].

Na­ro­dziny Mał­go­rzaty Róży spra­wiły, że do kró­lew­skiego me­lo­dra­matu do­łą­czyła nowa ak­torka. Te­raz miły kwar­tet – „na­sza czwórka”, jak nie­ustan­nie po­wta­rzał książę – re­pre­zen­to­wał ogni­sko do­mowe i ro­dzinę. W epoce nie­pew­no­ści, ma­so­wego bez­ro­bo­cia i ubó­stwa byli ucie­le­śnie­niem ide­ału zwy­kłych, uczci­wych, bo­go­boj­nych lu­dzi, któ­rzy żyli skrom­nie i roz­sąd­nie. Mimo iż miesz­kali w ogrom­nym ele­ganc­kim domu przy Hyde Parku, wy­po­sa­żo­nym w salę ba­lową i elek­tryczną windę, po­pu­lar­ność za­wdzię­czali temu, że przed­kła­dali przy­tulne ży­cie ro­dzinne nad ka­wiar­niane sto­liki.

Ta spój­ność mię­dzy na­ro­dem a ro­dziną ujaw­niła się, kiedy miesz­kańcy Wa­lii, naj­bar­dziej przy­gnę­bia­ją­cego kró­le­stwa w mo­nar­chii, na szó­ste uro­dziny po­da­ro­wali księż­niczce Elż­bie­cie mi­nia­tu­rową chatkę zwaną Y Bwthyn Bach – Ma­łym Dom­kiem. Kryty strze­chą do­mek wiel­ko­ści dwóch trze­cich praw­dzi­wego, za­pro­jek­to­wany przez Ed­munda Wil­l­motta, był cu­dem wy­po­sa­żo­nym w elek­trycz­ność, bie­żącą wodę i spłu­ki­waną to­a­letę. Miał garnki i pa­tel­nie, książki Be­atrix Pot­ter, puszki z je­dze­niem, a na­wet ku­chenkę ga­zową – wszystko w od­po­wied­niej skali. Umiesz­czono go w Royal Lodge, no­wym, cho­ciaż pod­nisz­czo­nym domu Yor­ków w Wiel­kim Parku Wind­sor­skim.

Księż­niczka była za­chwy­cona pre­zen­tem – spę­dzała całe go­dziny na sprzą­ta­niu, za­mia­ta­niu, po­le­ro­wa­niu i „go­to­wa­niu”. Elż­bieta owi­jała sre­bra sto­łowe w ga­zety, żeby nie ma­to­wiały, a Mał­go­rzata naj­bar­dziej lu­biła bie­gać po scho­dach w górę i w dół, wy­cią­gać ko­rek z wanny i słu­chać, jak woda bul­go­cze w ru­rach. Fo­to­gra­fie – ofi­cjal­nie za­twier­dzone przez dwór – przed­sta­wia­jące dziew­czynki przed fron­to­wymi drzwiami domku albo ba­wiące się ze swo­imi uko­cha­nymi corgi w ogródku da­wały pu­blicz­no­ści wgląd w ich nie­winne ży­cie, co do­dat­kowo wzmac­niało po­ko­le­niowe więzi mię­dzy ro­dziną kró­lew­ską a jej pod­da­nymi. W swoim opi­sie chci­wej fa­scy­na­cji dwiema księż­nicz­kami Alan „Tommy” La­scel­les, oso­bi­sty se­kre­tarz króla, na­zwał je „pu­pil­kami świata”[24].

Po­czu­cie, że małe księż­niczki były w ja­kiś spo­sób cór­kami szer­szej na­ro­do­wej ro­dziny, na­si­liło się jesz­cze po au­to­ry­zo­wa­nej pu­bli­ka­cji w 1936 roku – kilka mie­sięcy przed ab­dy­ka­cją króla – ob­raz­ko­wej ksią­żeczki Our Prin­ces­ses and Their Dogs [Na­sze księż­niczki i ich psy]. Przed­sta­wiała ona osiem ro­dzin­nych psów, w tym dwa corgi, i ważne miej­sce, ja­kie te zwie­rzęta zaj­mo­wały w ży­ciu dziew­czy­nek. Książka była też sym­pa­tyczną ale­go­rią bli­skich związ­ków mię­dzy ro­dziną kró­lew­ską a jej lu­dem, sym­bo­li­zo­wała ści­słą więź – tę, która się na­pięła, ale nie ze­rwała, za­nim tam­ten rok do­biegł końca.

Cho­ciaż Do­okie i Lady Jane, corgi dziew­czy­nek, to­wa­rzy­szyły im stale, to w dzie­cię­cym kró­le­stwie Elż­biety rzą­dziły ko­nie – praw­dziwe, sztuczne i wy­obra­żone. Mimo iż corgi nie­od­łącz­nie zro­sły się z jej ży­ciem i pa­no­wa­niem, pierw­szą na­mięt­no­ścią Elż­biety stały się ko­nie, a za­czy­tany eg­zem­plarz Czar­nego Księ­cia, kla­sycz­nej opo­wie­ści Anny Se­well, spo­czy­wa­jący na noc­nym sto­liku, do­wo­dził tej mi­ło­ści. „Je­śli kie­dy­kol­wiek zo­stanę kró­lową, wpro­wa­dzę za­kaz jazdy kon­nej w nie­dziele. Ko­niom też na­leży się od­po­czy­nek”, ob­wie­ściła kie­dyś po­waż­nie[25]. Ko­nie sta­no­wiły treść ca­łego jej dzie­ciń­stwa: od opro­wa­dza­nia króla za brodę po po­koju, przez wy­ko­rzy­sty­wa­nie sznura pe­reł od Wo­ol­wor­tha jako wo­dzy, by po­wtó­rzyć tę za­bawę z lady Cyn­thią Asqu­ith, bio­grafką księż­nej, po od­gry­wa­nie w Bir­khall w Szko­cji z ku­zynką Mar­ga­ret Rho­des koni cyr­ko­wych – z „obo­wiąz­ko­wym rże­niem”[26]. Póź­niej­sze urazy, kiedy zo­stała zrzu­cona na drzewo albo – przy in­nej oka­zji – kop­nięta w szczękę, nie przy­tłu­miły jej en­tu­zja­zmu. W wieku pię­ciu lat wy­ru­szyła na po­lo­wa­nie w Pyt­chley, a oj­ciec Li­li­bet miał na­dzieję, że zo­sta­nie „po­ma­zana farbą”, je­śli coś ustrzeli. Nie ustrze­liła.

Gdy Ma­rion Craw­ford, nowa gu­wer­nantka, uro­dzona w Szko­cji, we­szła w paź­dzier­niku 1933 roku do sy­pialni księż­niczki w Royal Lodge, ich pierw­sza roz­mowa do­ty­czyła dwóch nie­zmien­nych za­in­te­re­so­wań w ży­ciu Elż­biety, czyli jej koni i ma­łej sio­strzyczki Mał­go­rzaty Róży. Po­zwo­lono jej nie kłaść się do późna, by mo­gła po­znać ko­bietę, którą po­tem na­zwie Craw­fie, sie­działa więc na drew­nia­nym łóżku i opro­wa­dzała wy­obra­żone ko­nie po parku. Jako wo­dzy uży­wała pa­sków od szla­fro­ków przy­wią­za­nych do wez­gło­wia. „Czy wi­działa pani Mał­go­rzatę?”, spy­tała księż­niczka. „Przy­pusz­czam, że śpi. Jest uro­cza, ale cza­sem nie­grzeczna. Czy ją też bę­dzie pani uczyć i czy bę­dzie się pani ba­wić z nami dwiema? Czy po­zwoli mi pani opro­wa­dzić się po ogro­dzie?”[27]

Przez kil­ka­na­ście lat Craw­fie, jako to­wa­rzyszka i na­uczy­cielka dziew­czy­nek, od­gry­wała rolę po­tul­nego ko­nia po­cią­go­wego, do­star­cza­ją­cego żyw­ność i inne to­wary z ca­łej oko­licy. Jak na­pi­sała Craw­fie: „Po­tem na­stą­piła naj­cu­dow­niej­sza roz­mowa – o po­go­dzie, ko­niach go­spo­da­rzy, ich psach, ku­rach, dzie­ciach i do­mow­ni­kach”[28].

Craw­fie szybko się zo­rien­to­wała, że za­in­te­re­so­wa­nie Elż­biety wszel­kimi koń­skimi spra­wami to wię­cej niż pa­sja – za­kra­wało ono na ob­se­sję, pierw­szą i do­zgonną mi­łość. Księż­niczka czę­sto wspo­mi­nała, że gdyby nie była tym, kim jest, miesz­ka­łaby na wsi z mnó­stwem koni i psów[29]. W in­nej wer­sji by­łaby far­merką z kro­wami, końmi i dziećmi[30].

Kiedy prze­pro­wa­dziła się do pa­łacu Buc­kin­gham, główną atrak­cję ty­go­dnia sta­no­wiła lek­cja jazdy z in­struk­to­rem Ho­race’em Smi­them. Elż­bieta mó­wiła kom­pe­tent­nie o otar­ciach, pod­cią­ga­niu po­pręgu i szczot­ko­wa­niu, a wskaź­ni­kiem jej za­in­te­re­so­wa­nia końmi była nie tylko tro­ska o nie, lecz rów­nież dba­łość o ich wa­runki ży­cia.

Księż­niczka chro­niła tak mniej wię­cej trzy­dzie­ści drew­nia­nych koni, które za­peł­niały po­kój dzie­cięcy na naj­wyż­szym pię­trze, że kiedy ro­dzina miała się prze­pro­wa­dzić do pa­łacu Buc­kin­gham, od­dała Bena, swo­jego ulu­bieńca, na prze­cho­wa­nie Soni. Od­zy­skała go dwa ty­go­dnie póź­niej, gdy po­zo­stałe ko­nie księż­niczki zo­stały wy­pa­ko­wane i usta­wione w sze­regu na ko­ry­ta­rzu przed jej po­ko­jem[31].

Jazda konna da­wała Elż­bie­cie szansę na by­cie sobą, spra­wo­wa­nie kon­troli w spo­łecz­nie ak­cep­to­wa­nych wa­run­kach. Duża część co­dzien­nej ru­tyny nie za­le­żała od księż­niczki: Bobo wy­bie­rała ubra­nia, Alah przy­go­to­wy­wała menu, Craw­fie or­ga­ni­zo­wała lek­cje, ro­dzice, dziad­ko­wie i męż­czyźni w gar­ni­tu­rach w pa­łacu Buc­kin­gham okre­ślali przy­szłość. Miała etap kil­ka­krot­nego bu­dze­nia się w nocy i spraw­dza­nia, czy jej buty i ubra­nia są zło­żone i przy­go­to­wane. To też była kon­trola, ale w in­nej for­mie.

Edu­ka­cja księż­niczki sta­no­wiła kla­syczny przy­kład sta­łej walki o serce i umysł do­mnie­ma­nej na­stęp­czyni tronu. Pod­czas gdy jej dzia­dek, król Je­rzy V, war­czał na Craw­fie: „Na li­tość bo­ską, niech pani na­uczy Mał­go­rzatę i Li­li­bet po­rząd­nie pi­sać, ni­czego wię­cej nie wy­ma­gam”[32], kró­lowa Ma­ria była bar­dziej za­an­ga­żo­wana. Spraw­dzała roz­kład lek­cji z Craw­fie – kró­lew­ska ma­triar­chini su­ge­ro­wała wię­cej czy­ta­nia Bi­blii i hi­sto­rii dy­na­stycz­nej. W więk­szość po­nie­dział­ków za­bie­rała dziew­czynki in­co­gnito na wy­cieczki edu­ka­cyjne do Kró­lew­skiej Men­nicy, To­wer, Banku An­glii oraz ga­le­rii sztuki. Te wi­zyty nie za­wsze szły zgod­nie z pla­nem. Pew­nego razu grupka krą­żyła po domu to­wa­ro­wym Har­rodsa, gdy cie­kaw­ski tłum ze­brał się, żeby zer­k­nąć na księż­niczki. Elż­bieta tak się pod­eks­cy­to­wała tym, że tak wielu lu­dzi chce ją uj­rzeć, iż babka, która nie za­mie­rzała po­zwo­lić, by dziew­czynce gwiaz­dor­stwo ude­rzyło do głowy, ła­god­nie skie­ro­wała ją do tyl­nego wyj­ścia.

To kró­lowa Ma­ria – przy­wód­czyni pa­ła­co­wego stron­nic­twa, po­więk­szo­nego o Owena Mor­she­ada, kró­lew­skiego bi­blio­te­ka­rza, i onie­śmie­la­jącą lady Cyn­thię Co­lville, naj­star­szą damę dworu kró­lo­wej – uwa­żała, że edu­ka­cja Elż­biety jest zbyt ko­bieca i za mało wy­ma­ga­jąca. W jej roz­kła­dzie za­jęć było mało wie­dzy o jej przy­szłej roli i obo­wiąz­kach. We­dług lady Cyn­thii „ża­den Bo­wes-Lyon ni­gdy nie dbał o kwe­stie umy­słu”. Der­mot Mor­rah, za­ufany kró­lew­ski kro­ni­karz, uwa­żał tę opi­nię za nieco zbyt su­rową, zwa­żyw­szy na fakt, że ro­dzina wy­dała trzy po­etki[33].

Matka księż­ni­czek miała inne od­czu­cia. Ona i książę nie przej­mo­wali się prze­sad­nie edu­ka­cją có­rek. Ostat­nią rze­czą, ja­kiej pra­gnęli – dla wła­snego do­bra – była para sa­wan­tek, dziew­cząt zbyt mą­drych. Jak za­uwa­żyła Craw­fie: „Chcieli dla nich przede wszyst­kim szczę­śli­wego dzie­ciń­stwa, z masą przy­jem­nych wspo­mnień ze­bra­nych na dni, które miały na­dejść, a póź­niej szczę­śli­wych mał­żeństw”[34]. Ze swej strony księżna Yorku wnio­sła za­bawy na świe­żym po­wie­trzu, nieco fran­cu­skiego i po­wierz­chowny nie­miecki. Jej ro­dzice – Claude Bo­wes-Lyon, earl Stra­th­more i Kin­ghorne, oraz Ce­ci­lia Ca­ven­dish-Ben­tinck – kształ­cili swoją naj­młod­szą córkę w domu, z gu­wer­nantką, a do pry­wat­nej dzien­nej szkoły w Lon­dy­nie po­słali ją w wieku ośmiu lat. Więk­szy na­cisk kła­dziono tam na ukła­da­nie kwia­tów, szy­cie, tań­cze­nie re­ela oraz re­cy­to­wa­nie po­ezji niż na na­ukę greki czy ła­ciny. Młoda Eli­za­beth Bo­wes-Lyon zo­stała na­uczona grzecz­no­ści, zaj­mo­wa­nia się go­śćmi, tego, gdzie ło­wić ło­so­sia czy kiedy zbie­rać mar­twe ptaki pod­czas po­lo­wa­nia, i ob­cho­dze­nia się ze strzelbą. Mimo to nie miała w so­bie nic z nie­uka. Kiedy wresz­cie po­szła do szkoły, w wieku za­le­d­wie trzy­na­stu lat z wy­róż­nie­niem zdała lo­kalne oks­fordz­kie eg­za­miny.

Moc­nymi stro­nami uczen­nicy były li­te­ra­tura i Bi­blia, nic więc dziw­nego, że księżna na­ci­skała na ucze­nie dziew­czy­nek hi­sto­rii bi­blij­nych co rano w swej sy­pialni. Li­czyły się uprzej­mość, grzecz­ność i war­to­ści chrze­ści­jań­skie – księżna wie­rzyła, że mocny cha­rak­ter, mo­ralny kom­pas i wraż­li­wość na po­trzeby in­nych są rów­nie ważne, je­śli nie waż­niej­sze, jak wy­siłki in­te­lek­tu­alne. W li­ście do męża wy­ło­żyła swoje za­strze­że­nia. Przy­po­mniała Ber­tiemu, że jego wła­sny oj­ciec za­tra­cił uczu­cia do dzieci, po­nie­waż krzy­czał na niego i jego braci.

Gdzieś po­środku tkwiła Ma­rion Craw­ford, siła na­jemna, wtedy za­le­d­wie dwu­dzie­sto­jed­no­let­nia. Cho­ciaż ukoń­czyła col­lege na­uczy­ciel­ski Mo­ray Ho­use w Edyn­burgu – przy­szłą Alma Ma­ter J.K. Row­ling, au­torki Harry’ego Pot­tera, oraz Chrisa Hoya, olim­pij­skiego zło­tego me­da­li­sty w ko­lar­stwie – nie miała do­świad­cze­nia w sub­tel­no­ściach pa­ła­co­wej po­li­tyki. Fak­tycz­nie Yor­ko­wie wy­brali Craw­fie wła­śnie dla­tego, że była dość młoda, aby en­tu­zja­stycz­nie włą­czyć się w dzie­cięce za­bawy.

Lek­cje, w tym ma­te­ma­tyka, geo­gra­fia, po­ezja – uwagę Elż­biety przy­cią­gało co­kol­wiek do­ty­czą­cego koni – i gra­ma­tyka an­giel­ska, od­by­wały się tylko rano, po­mię­dzy wpół do dzie­sią­tej a wpół do pierw­szej, z pół­go­dzinną prze­rwą na prze­ką­skę. Czę­sto rów­nież od­wo­ły­wano je z po­wodu wi­zyty u den­ty­sty, fry­zjera i kraw­co­wej, więc Craw­fie wy­czu­wała, że edu­ka­cja nie znaj­duje się wy­soko na li­ście prio­ry­te­tów księż­nej.

Matka dziew­czy­nek prze­ciw­sta­wiała się wszel­kim po­dej­mo­wa­nym przez Craw­fie pró­bom wy­dłu­że­nia dnia na­uki, bo wo­lała, żeby dzieci spę­dzały czas na dwo­rze. Książę czę­sto przy­łą­czał się do gry w klasy, cho­wa­nego i sar­dynki (czyli „cho­wa­nego na od­wrót”) w Ha­mil­ton Gar­dens na ty­łach domu. Gdy ro­dzice na­brali do niej za­ufa­nia, Craw­fie mo­gła za­bie­rać dzieci da­lej, or­ga­ni­zo­wać po­dróże me­trem, prze­jażdżki ło­dzią po Ta­mi­zie, a na­wet – po na­le­ga­niach Elż­biety – wy­cieczkę na gór­nym po­zio­mie pię­tro­wego au­to­busu. Dla gu­wer­nantki szybko stało się ja­sne, że dziew­czynki chcą do­świad­czać tego, co dla in­nych dzieci jest co­dzienną ru­tyną.

Księż­niczki, po­dob­nie jak So­nia Gra­ham-Hodg­son, przy­ja­ciółka Elż­biety, raz w ty­go­dniu miały lek­cję tańca z Mar­gu­erite Va­cani. Elż­bieta oka­zała się zna­ko­mita w tań­cach szkoc­kich. To jed­nak hol­ly­wo­odzcy tan­ce­rze Fred Asta­ire i Gin­ger Ro­gers wy­wo­łali szał. Elż­bieta uwiel­biała Cheek to Cheek, prze­bój z 1935 roku.

Po­bie­rały także lek­cje mu­zyki u Ma­bel Lan­der z dru­giej grupy wie­deń­skiej. Elż­bieta, cza­sem z akom­pa­nia­men­tem matki, śpie­wała an­giel­skie bal­lady, afro­ame­ry­kań­ski spi­ri­tu­als i szkoc­kie pie­śni – nie­ustan­nie naj­ulu­bień­szą była The Skye Boat Song. Kiedy Mał­go­rzata pod­ro­sła na tyle, by do­łą­czyć do za­jęć, jej umie­jęt­ność gra­nia me­lo­dii ze słu­chu zro­biła wra­że­nie na star­szej sio­strze. Lek­cje fran­cu­skiego, czę­sto pro­wa­dzone, gdy Craw­fie miała wolne, nie cie­szyły się spe­cjalną po­pu­lar­no­ścią. Pew­nego razu, za­pewne w pro­te­ście prze­ciwko mo­no­ton­nym me­to­dom na­ucza­nia, znu­dzona Elż­bieta chwy­ciła srebrny ka­ła­marz i wy­lała so­bie jego za­war­tość na blond loki. Ma­de­mo­iselle Lan­der, na­uczy­cielka fran­cu­skiego, do­stała ataku hi­ste­rii i inni mu­sieli po­sprzą­tać atra­men­towy ba­ła­gan.

Za­ję­cia z mu­zyki, tańca i ry­sunku, prze­ry­wane nie­kiedy lek­cjami fran­cu­skiego, szły bar­dzo do­brze, ale Craw­fie czuła, że dziew­czynki po­trze­bują uroz­ma­ice­nia i to­wa­rzy­stwa dzieci w swoim wieku. „W tam­tym cza­sie ży­ły­śmy w wieży z ko­ści sło­nio­wej, od­su­nięte od praw­dzi­wego świata”, wspo­mi­nała w swym pa­mięt­niku, The Lit­tle Prin­ces­ses [Małe księż­niczki][35].

Jed­nym z jej naj­bar­dziej sa­tys­fak­cjo­nu­ją­cych osią­gnięć było zor­ga­ni­zo­wa­nie w 1937 roku w pa­łacu Buc­kin­gham co­ty­go­dnio­wych spo­tkań star­szych i młod­szych skau­tek. Wresz­cie sio­stry miały kon­takt z ró­wie­śnicz­kami – trzy­dzie­stocz­te­ro­oso­bowa dru­żyna skła­dała się z dzieci pra­cow­ni­ków pa­łacu, przy­ja­ciół i dwo­rzan. Elż­bieta była za­stęp­czy­nią lady Pa­meli Mo­unt­bat­ten, star­szej ku­zynki, w za­stę­pie Zi­mo­rod­ków, pod­czas gdy Mał­go­rzata, za młoda na skautkę, na­le­żała do spe­cjal­nie utwo­rzo­nego za­stępu młod­szych dziew­czy­nek.

Za­bawy z ró­wie­śni­kami do­brze zro­biły dziew­czyn­kom po gwał­tow­nej zmia­nie, gdy na wio­snę prze­pro­wa­dziły się do swo­ich po­koi w pa­łacu Buc­kin­gham. Przy każ­dym wyj­ściu Elż­bie­cie to­wa­rzy­szył de­tek­tyw ob­da­rzony – ku ucie­sze dziew­czy­nek – zdol­no­ścią zni­ka­nia. Księż­niczka roz­ma­wiała te­raz ra­czej z kró­lem i kró­lową niż z ma­mu­sią i ta­tu­siem i spę­dzała wię­cej czasu na dy­ga­niu oraz od­bie­ra­niu ukło­nów niż przy Pic­ca­dilly 145. Na­wet menu w po­koju dzie­cię­cym wy­pi­sy­wano po fran­cu­sku – tak jak karty przed­kła­dane kró­lowi i kró­lo­wej. Wkrótce wie­czorne bi­twy na po­duszki i inne zwy­czajne sza­leń­stwa przy Pic­ca­dilly 145 stały się od­le­głym wspo­mnie­niem. Ro­dzice byli na to zbyt za­jęci.

Poza gry­wa­niem w krę­gle na dłu­gich pa­ła­co­wych ko­ry­ta­rzach by­cie księż­niczką w pa­łacu miało jesz­cze jedną za­letę. Dziew­czynki od­kryły, że je­śli wyjdą przed li­nię war­tow­ni­ków usta­wio­nych przed ich no­wym do­mem, będą oni mu­sieli za­pre­zen­to­wać broń. Wy­cho­dze­nie tam i z po­wro­tem przed war­tow­nika stało się nową za­bawą, któ­rej Elż­bieta ni­gdy nie miała dość.

Przy­jem­ność tę prze­bi­jała eks­cy­ta­cja z po­wodu ko­ro­na­cji wy­zna­czo­nej na maj 1937 roku. Kró­lowa Ma­ria wy­ko­rzy­stała wy­da­rze­nie jako oka­zję dy­dak­tyczną: ścią­gnęła do po­koju dzie­cię­cego pa­no­ramę ko­ro­na­cji Je­rzego IV z 1821 roku i za­częła wy­kła­dać księż­nicz­kom sym­bo­likę i zna­cze­nie ce­re­mo­niału. Pod ko­niec Elż­bieta stała się, we­dług Craw­fie, eks­pertką. Być może rów­nie atrak­cyjna jak te ry­tu­ały była per­spek­tywa wło­że­nia pierw­szych dłu­gich su­kien i lek­kich ko­ron za­pro­jek­to­wa­nych przez ojca księż­ni­czek. „Po­de­szły do mnie bar­dzo nie­pew­nie”, wspo­mi­nała Craw­fie, „nieco onie­śmie­lone wła­snym splen­do­rem i pierw­szymi dłu­gimi suk­niami”[36].

W po­ważny, mat­czyny spo­sób je­de­na­sto­let­nią Elż­bietę mar­twiło, jak pod­czas ko­ro­na­cji bę­dzie się za­cho­wy­wać jej sze­ścio­let­nia sio­stra. Pa­mię­tała, że kiedy sama była druhną na ślu­bie stryja, księ­cia Kentu, i księż­niczki Ma­riny Grec­kiej i Duń­skiej w opac­twie west­min­ster­skim w li­sto­pa­dzie 1934 roku, Mał­go­rzata mo­gła sie­dzieć ci­cho u boku matki. Kiedy jed­nak po­ja­wiła się jej star­sza sio­stra, kro­cząca nawą i trzy­ma­jąca tren panny mło­dej, Mał­go­rzata po­ma­chała do dziew­czynki, być może w psot­nej pró­bie ode­rwa­nia jej od po­waż­nych obo­wiąz­ków. Elż­bieta nie dała się roz­pro­szyć. Rzu­ciła sio­strze su­rowe spoj­rze­nie i po­trzą­snęła głową, aby znie­chę­cić Mał­go­rzatę do dal­szych fi­gli. Nie chciała, żeby po­wtó­rzyło się to pod­czas ko­ro­na­cji. Osta­tecz­nie z ra­do­ścią opo­wie­działa Craw­fie, że sio­stra za­cho­wy­wała się nie­na­gan­nie. Było to tym bar­dziej godne po­chwały, że obie dziew­czynki nie spały przez więk­szość nocy z po­wodu śpie­wów i roz­mów tłu­mów ocze­ku­ją­cych pod pa­ła­cem.

Księż­niczka Elż­bieta spi­sała swoje wspo­mnie­nia z tego hi­sto­rycz­nego dnia w ze­szy­cie w li­nię schlud­nie zwią­za­nym ró­żową wstą­żeczką, z po­ru­sza­ją­cym na­pi­sem czer­woną kredką na okładce. Brzmiał on: „Ko­ro­na­cja, 12 maja 1937. Ma­musi i Ta­cie na pa­miątkę ich Ko­ro­na­cji od Li­li­bet jej wła­sną ręką”[37].

Opi­sała, jak obu­dziła ją or­kie­stra Kró­lew­skiej Pie­choty Mor­skiej pod oknem sy­pialni. Po­tem, owi­nięta pu­chową koł­drą, Elż­bieta i Bobo Mac­Do­nald „przy­kuc­nęły przy oknie i spo­glą­dały w zimny, mgli­sty po­ra­nek”[38]. Po śnia­da­niu ubrały się i prze­cha­dzały w ca­łym splen­do­rze, za­nim od­wie­dziły ro­dzi­ców, któ­rzy szy­ko­wali się do wiel­kiego dnia.

Gdy zło­żyły im ży­cze­nia po­wo­dze­nia, księż­niczki i kró­lowa Ma­ria wsia­dły do prze­szklo­nej ka­rety, by „wy­trząść się” w dro­dze do opac­twa west­min­ster­skiego.

Księż­niczka była za­fa­scy­no­wana wy­szu­kaną cho­re­ogra­fią ko­ro­na­cji i ra­czej roz­cza­ro­wana tym, że babka nie pa­mię­tała zbyt wiele z wła­snej ce­re­mo­nii. W pew­nym mo­men­cie, kiedy zda­wało się, że mo­dły nie będą mieć końca, Elż­bieta zaj­rzała do pro­gramu i wska­zała słowo Fi­nis. Księż­niczkę po­łą­czyła wtedy z babką chwila kon­spi­ra­cyj­nego po­ro­zu­mie­nia.

Ko­ro­na­cja była żywą hi­sto­rią, bli­ską i oso­bi­stą, na do­da­tek su­ge­styw­nym i za­chwy­ca­ją­cym przed­sma­kiem na­stęp­nego etapu w kró­lew­skiej edu­ka­cji. Ten za­czął się od udziału Elż­biety w gar­den party w pa­łacu Buc­kin­gham, po czym na­stą­piły uro­czy­sto­ści kró­lew­skich uro­dzin i wresz­cie tra­dy­cyjna kró­lew­ska ce­re­mo­nia nada­nia Or­deru Pod­wiązki w ka­plicy Świę­tego Je­rzego w zamku Wind­sor. Po­nie­waż nie spo­dzie­wano się na­ro­dzin brata, wpro­wa­dza­nie Elż­biety w obo­wiązki przy­spie­szyło. Kiedy Jo­seph Ken­nedy, nowy am­ba­sa­dor ame­ry­kań­ski przy Dwo­rze Świę­tego Ja­kuba, przy­był do Lon­dynu w marcu 1938 roku, król po­sa­dził star­szą córkę u swego boku pod­czas obiadu wy­da­nego w Wind­so­rze. Żeby nie czuła się cał­ko­wi­cie od­su­nięta na bok, Mał­go­rzata do­łą­czyła do Ken­nedy’ego i reszty swo­jej ro­dziny w cza­sie spa­ceru po Frog­more Gar­dens. Przy in­nej oka­zji, tym ra­zem w trak­cie ofi­cjal­nej wi­zyty Al­berta Le­bruna, pre­zy­denta Fran­cji, w marcu 1939 roku, księż­niczka Elż­bieta to­wa­rzy­szyła ojcu i pre­zy­den­towi w dro­dze z pa­łacu Buc­kin­gham na dwo­rzec Vic­to­ria, z któ­rego od­jeż­dżała fran­cu­ska de­le­ga­cja.

Z nie­ja­kim opóź­nie­niem nowa kró­lowa za­uwa­żyła, że for­malna edu­ka­cja star­szej córki wy­maga roz­sze­rze­nia. Po dys­ku­sjach mię­dzy in­nymi z sir Ja­spe­rem Ri­dleyem, ban­kie­rem i człon­kiem Eton Col­lege, po­sta­no­wiono, że księż­niczka bę­dzie się uczyć hi­sto­rii kon­sty­tu­cyj­nej z Hen­rym Mar­te­nem, wi­ce­rek­to­rem Eton. Cho­ciaż Elż­bieta po­cząt­kowo z nie­po­ko­jem od­no­siła się do od­wie­dza­nia dwa razy w ty­go­dniu col­lege’u dla chłop­ców, wkrótce za­przy­jaź­niła się z ele­ganc­kim uczo­nym i cie­szyła się z tego po­waż­nego wstępu do po­li­tyki, hi­sto­rii oraz spraw bie­żą­cych. Fak­tycz­nie spek­takl po­li­tyczny roz­gry­wał się na jej oczach, kiedy ro­dzice po­ja­wili się na bal­ko­nie pa­łacu Buc­kin­gham we wrze­śniu 1938 roku wraz z pre­mie­rem Ne­ville’em Cham­ber­la­inem i jego żoną Anne, by świę­to­wać słynny układ mo­na­chij­ski, który ja­koby za­pew­nił „po­kój dla na­szych cza­sów” z na­zi­stow­skim przy­wódcą Adol­fem Hi­tle­rem.

Elż­bieta do­ra­stała. W wieku trzy­na­stu lat była, we­dług Craw­fie, „uro­czym dziec­kiem z naj­ślicz­niej­szymi wło­sami i cerą oraz wy­soką, smu­kłą po­sta­cią”[39]. Do­strze­gli to chłopcy w Eton. Je­śli któ­ryś z nich mu­siał wpaść do ga­bi­netu wi­ce­rek­tora albo za­uwa­żył księż­niczkę na ko­ry­ta­rzu, uprzej­mie uchy­lał czapki i ru­szał do swo­ich spraw. Dla dziew­czynki, na którą ga­piono się przez całe jej ży­cie, sta­no­wiło to od­świe­ża­jącą zmianę, cho­ciaż być może na­sto­latce oglą­da­ją­cej po raz pierw­szy w ży­ciu taką masę chłop­ców ich wy­razy grzecz­nej obo­jęt­no­ści były rów­nież nieco, no cóż, obo­jętne.

Poza ku­zy­nami Geo­rge’em i Ge­ral­dem La­scel­le­sami, sy­nami jej ciotki, księż­nej Ma­rii, Elż­bieta w dzie­ciń­stwie miała z chłop­cami nie­wiele do czy­nie­nia. Nie za­ska­kuje więc zbyt­nio, je­śli się zważy jej fa­scy­na­cję końmi, że pierw­szą sym­pa­tią przy­szłej kró­lo­wej był Owen, młody sta­jenny. Zda­niem księż­niczki był on kry­nicą wszel­kiej mą­dro­ści i nie mógł się my­lić – co bu­dziło pod­szyte iry­ta­cją roz­ba­wie­nie ro­dzi­ców, szcze­gól­nie ojca.

Re­la­cje ojca z córką były bar­dzo zna­czące. „Król jest z niej nie­zwy­kle dumny, a ona z ko­lei ma wro­dzone pra­gnie­nie, by ro­bić to, czego się od niej ocze­kuje”[40], za­uwa­żyła Craw­fie. Była to zło­żona re­la­cja pełna mi­ło­ści: król, pe­łen re­zerwy, nie­śmiały, po­dzi­wiał przed­wcze­sną doj­rza­łość Elż­biety i pró­bo­wał jed­no­cze­śnie ry­cer­sko chro­nić ją przed sa­motną przy­szło­ścią. Nie­kiedy zda­wało się, że chciał za­trzy­mać ze­gar, by córki dłu­żej po­były dziećmi, a nie stały się do­ra­sta­ją­cymi dziew­czyn­kami.

Je­śli cho­dzi o Elż­bietę, oj­ciec bu­dził w niej ma­cie­rzyń­skie in­stynkty, szcze­gól­nie kiedy cier­piał na je­den ze swo­ich „zgrzy­tów” – wy­bu­chów tem­pe­ra­mentu wy­wo­ły­wa­nych pełną fru­stra­cji nie­zdol­no­ścią do po­ra­dze­nia so­bie z upo­rczy­wym ją­ka­niem. Obie córki opa­no­wały umie­jęt­ność wy­pro­wa­dza­nia ojca z tych po­nu­rych na­stro­jów. Na­uczyły się rów­nież trzy­mać na dy­stans i po­zwa­lać matce, by się nim zaj­mo­wała.

La­tem 1939 roku, z wojną cza­jącą się na ho­ry­zon­cie, kró­lew­ska ro­dzina po­że­glo­wała na po­kła­dzie kró­lew­skiego jachtu „Vic­to­ria and Al­bert” do aka­de­mii ma­ry­narki w Dart­mo­uth w po­łu­dniowo-za­chod­niej An­glii.

To tam 22 lipca Elż­bieta po­znała mło­dego męż­czy­znę, który miał zmie­nić jej ży­cie. Omeny nie były po­myślne. Księż­niczki po prze­glą­dzie ka­de­tów osta­tecz­nie nie wzięły udziału w na­bo­żeń­stwie w ka­plicy, po­nie­waż – ze względu na to, że dwaj z przy­szłych żoł­nie­rzy prze­cho­dzili świnkę, która mo­gła wy­wo­łać bez­płod­ność – uznano, że dziew­czynki po­winny ra­czej spę­dzić czas w domu sir Fre­de­ricka Dal­rym­ple-Ha­mil­tona, ka­pi­tana aka­de­mii. Jego dwaj starsi sy­no­wie, sie­dem­na­sto­letni North i dzie­więt­na­sto­letni Chri­stian, zo­stali od­de­le­go­wani do za­ba­wia­nia go­ści. W po­ło­wie za­bawy na­krę­ca­nym po­cią­giem na pod­ło­dze po­koju dzie­cię­cego do tej czwórki do­łą­czył przy­stojny, choć bez­ce­re­mo­nialny chło­pak z prze­ni­kli­wymi nie­bie­skimi oczami, ostrymi ry­sami i wy­glą­dem wi­kinga. Był to książę grecki Fi­lip, sio­strze­niec kró­lew­skiego ad­iu­tanta lorda Lo­uisa Mo­unt­bat­tena, przy­po­mi­na­jący Ado­nisa. Książę, wów­czas osiem­na­sto­letni, wkrótce znu­dził się ko­lejką i za­pro­po­no­wał, by po­ska­kali przez siatkę na kor­cie te­ni­so­wym. Cho­ciaż Craw­fie uwa­żała Fi­lipa za „po­zera”, jej pod­opieczne miały inny po­gląd i po­dzi­wiały jego wy­so­kie skoki. Mimo iż Elż­bieta nie od­ry­wała od niego oczu, chło­pak nie zwra­cał na nią uwagi. Po pro­stu wy­ko­ny­wał swoje obo­wiązki, kiedy wuj Lo­uis ka­zał mu do­trzy­mać dziew­czę­tom to­wa­rzy­stwa. Dużo bar­dziej wo­lałby uczest­ni­czyć w głów­nej uro­czy­sto­ści, pod­czas któ­rej król do­ko­ny­wał prze­glądu przy­szłych ofi­ce­rów ma­ry­narki.

Gdy wuj Lo­uis, nie­po­prawny kró­lew­ski swat, ka­zał mu się za­przy­jaź­nić z Elż­bietą, Fi­lip zro­bił to bez prze­ko­na­nia. Na­stęp­nego dnia przy obie­dzie oka­zy­wał mło­dzień­czy en­tu­zjazm ra­czej wo­bec roz­bu­do­wa­nego menu, a nie zdaw­ko­wej kon­wer­sa­cji z kró­lew­ską to­wa­rzyszką. Głodny ka­det, przy­zwy­cza­jony do ma­ry­nar­skich ra­cji, bły­ska­wicz­nie po­chło­nął kilka ta­le­rzy kre­we­tek, ba­na­nowo-lo­dowy de­ser i wszystko, co zna­la­zło się w za­sięgu jego ręki. „Dla dziew­czy­nek chło­pak do­wol­nego typu za­wsze był dziw­nym stwo­rze­niem z in­nego świata”, za­no­to­wała Craw­fie, która dość kry­tycz­nie od­no­siła się do jego prze­sad­nej pew­no­ści sie­bie w to­wa­rzy­stwie. „Li­li­bet sie­działa za­ró­żo­wiona i bar­dzo jej się to po­do­bało. Dla Mał­go­rzaty każdy, kto mógł zjeść tyle kre­we­tek, był bo­ha­te­rem”[41].

Fak­tycz­nie przy­wo­dził na myśl dziwne, eg­zo­tyczne stwo­rze­nie. W końcu, po­mi­ja­jąc kró­lew­ską krew, po­cho­dze­nie i wy­cho­wa­nie Elż­biety i Fi­lipa nie mo­gły róż­nić się bar­dziej. On w mło­do­ści pro­wa­dził nie­zwy­kłe, nie­mal nie­wia­ry­godne ży­cie. Jego dzia­dek zo­stał za­mor­do­wany, oj­ciec uwię­ziony, matka, księżna Ali­cja, siłą umiesz­czona w za­kła­dzie dla psy­chicz­nie cho­rych. Fama gło­siła, że uro­dził się na stole ja­dal­nym w willi Mon Re­pos na grec­kiej wy­spie Korfu. Nie­długo po na­ro­dzi­nach książę (w skrzynce po po­ma­rań­czach słu­żą­cej mu za łó­żeczko) i reszta ro­dziny ucie­kli z wy­spy na po­kła­dzie an­giel­skiego nisz­czy­ciela, po tym, jak ojca Fi­lipa, księ­cia An­drzeja, ska­zano na do­ży­wotne wy­gna­nie – wy­rok śmierci wy­dany przez sąd woj­skowy zo­stał zła­go­dzony po in­ter­wen­cji Je­rzego V.

Od ósmego roku ży­cia Fi­lip pro­wa­dził wę­drowne ży­cie i rzadko wi­dy­wał ojca – który za­miesz­kał z ko­chanką w ma­łym apar­ta­men­cie w Monte Carlo – a jesz­cze rza­dziej matkę. W ciągu osiem­na­stu mie­sięcy wszyst­kie cztery sio­stry po­wy­cho­dziły za mąż i prze­nio­sły się do Nie­miec z ary­sto­kra­tycz­nymi mę­żami. Fi­lipa za­pi­sano do szkoły z in­ter­na­tem Cheam, po­tem książę uczył się w Sa­lem w Niem­czech, za­nim ukoń­czył edu­ka­cję w Gor­don­stoun w pół­noc­nej Szko­cji, nowo otwar­tej szkole pro­wa­dzo­nej przez Kurta Hahna, nie­miec­kiego Żyda, który uciekł ze swo­jego kraju.

Mimo wszyst­kich tych przejść Fi­lipa wspo­mi­nano jako we­so­łego, ener­gicz­nego chło­paka o wni­kli­wym umy­śle i ta­len­tach spor­to­wych. On sam nie roz­czu­lał się nad sobą: „Ro­dzina się roz­pa­dła”, po­wie­dział bio­gra­fowi Gy­le­sowi Bran­dre­thowi. „Matka za­cho­ro­wała, sio­stry wy­szły za mąż, oj­ciec prze­by­wał na po­łu­dniu Fran­cji. Mu­sia­łem so­bie z tym ra­dzić. Po pro­stu so­bie ra­dzić. Jak każdy”[42]. W Gor­don­stoun zo­stał pre­fek­tem, w Dart­mo­uth zdo­był kró­lew­ski kor­dzik dla naj­lep­szego ka­deta w swoim rocz­niku.

Z pew­no­ścią przy­cią­gnął uwagę księż­niczki i reszty kró­lew­skiego to­wa­rzy­stwa, gdy jacht „Vic­to­ria and Al­bert” po­woli pły­nął uj­ściem rzeki w to­wa­rzy­stwie flo­tylli ło­dzi wio­sło­wych, a pod­eks­cy­to­wani ka­deci urzą­dzali huczne po­że­gna­nie.

Gdy uj­ście się po­sze­rzyło, część chłop­ców na­dal po­dą­żała w ślad za jach­tem. Wresz­cie król – w oba­wie, że któ­ryś ka­det może wpaść w kło­poty – po­wie­dział ka­pi­ta­nowi, sir Du­dley­owi Nor­thowi, by ten ka­zał im się cof­nąć. Osta­tecz­nie ku brze­gowi skie­ro­wali się wszy­scy chłopcy poza jed­nym śmiał­kiem, który igno­ro­wał wszel­kie prośby. Był to Fi­lip, w któ­rego Li­li­bet in­ten­syw­nie wpa­try­wała się przez lor­netkę. Wresz­cie i młody książę zro­zu­miał, że ni­komu nie im­po­nuje jego bra­wura, i za­wró­cił do aka­de­mii.

Sześć ty­go­dni póź­niej Wielka Bry­ta­nia wy­po­wie­działa wojnę Niem­com. Wkrótce po­tem Fi­lip zo­stał mia­no­wany aspi­ran­tem i przy­dzie­lony na okręt HMS „Ra­mil­lies”. Dziew­czynki pierw­szy raz usły­szały o nie­uchron­nym kon­flik­cie, kiedy pa­stor dok­tor John Lamb wy­gło­sił emo­cjo­nalne ka­za­nie w Cra­thie Kirk koło Bal­mo­ral, gdzie aku­rat prze­by­wały. Po­wie­dział zgro­ma­dzo­nym, że po­kój się skoń­czył i Wielka Bry­ta­nia po­now­nie jest w sta­nie wojny.

Gdy wy­cho­dziły z na­bo­żeń­stwa, ner­wowe i pod­eks­cy­to­wane, Mał­go­rzata za­py­tała Craw­fie: „Kim jest ten Hi­tler, który wszystko psuje?”[43].

Wkrótce miały się do­wie­dzieć.

2

BOMBY NA DO­BRA­NOC

Wkrótce po tym, jak w maju 1940 roku Win­ston Chur­chill zo­stał wo­jen­nym pre­mie­rem, nad Wielką Bry­ta­nią zrzu­cono na spa­do­chro­nie na­zi­stow­skiego szpiega. Agent, uro­dzony w Ho­lan­dii i wy­stę­pu­jący jako Jan Wil­lem Ter Braak, miał ze sobą re­wol­wer, na­daj­nik ra­diowy, fał­szywe do­ku­menty oraz plik bank­no­tów. Otrzy­mał pro­sty roz­kaz: zna­leźć i za­bić Win­stona Chur­chilla. Przez ja­kiś czas miesz­kał z pew­nym mał­żeń­stwem w Cam­bridge, a po­tem – gdy pie­nią­dze za­częły się koń­czyć, a strach przed schwy­ta­niem rósł – wszedł do schronu prze­ciw­lot­ni­czego i się za­strze­lił[1]. Był to praw­do­po­dob­nie pierw­szy z co naj­mniej trzech spi­sków na ży­cie wo­jen­nego przy­wódcy. Spi­skowcy cza­sem za­bi­jali nie­wła­ściwy cel. Jak sam Chur­chill za­no­to­wał w swo­ich wo­jen­nych pa­mięt­ni­kach: „Bru­tal­no­ści Niem­ców od­po­wia­dała je­dy­nie głu­pota ich agen­tów”[2]. Pod­cho­dził do te­matu zbyt lek­ce­wa­żąco. Nie­miecka po­li­tyka za­bi­ja­nia lub chwy­ta­nia przy­wód­ców po­li­tycz­nych i ko­ro­no­wa­nych głów państw nie­mal od­nio­sła suk­ces. Je­rzy VI, kró­lowa, którą Hi­tler póź­niej opi­sał jako „naj­nie­bez­piecz­niej­szą ko­bietę w Eu­ro­pie”, i ich córki znaj­do­wali się wy­soko na li­ście po­szu­ki­wa­nych. Je­den z pla­nów za­kła­dał zrzu­ce­nie spa­do­chro­nia­rzy do ogrodu pa­łacu Buc­kin­gham i in­nych kró­lew­skich par­ków oraz trzy­ma­nie króla i jego ro­dziny pod „nie­miecką ochroną”.

Dok­to­rowi Ot­to­nowi Be­gu­sowi, twórcy tego planu, pra­wie udało się osa­czyć ho­len­der­ską kró­lową Wil­hel­minę w chwili nie­miec­kiego na­jazdu na Ho­lan­dię. Pod­czas gdy spa­do­chro­nia­rze lą­do­wali w kró­lew­skiej re­zy­den­cji w Ha­dze, Be­gus i jego ko­mando pro­wa­dzili ope­ra­cję de­san­tową, która po­skut­ko­wała roz­bi­ciem się kilku szy­bow­ców na po­bli­skim lot­ni­sku Val­ken­burg.

Wil­hel­mina o włos unik­nęła schwy­ta­nia. Po­rzu­ciła wszyst­kie oso­bi­ste rze­czy i tylko w tym, co miała na so­bie, ru­szyła do Hoek van Hol­land. Tam cze­kał bry­tyj­ski nisz­czy­ciel HMS „He­re­ward”, by za­brać kró­lową, jej ro­dzinę, re­zerwy złota i bry­lan­tów ho­len­der­skiego rządu oraz sam rząd. Ope­ra­cja o kryp­to­ni­mie „Har­poon Force” za­koń­czyła się suk­ce­sem, cho­ciaż w dro­dze do An­glii okręt za­ata­ko­wały stu­kasy. Osta­tecz­nie wy­czer­pana Wil­hel­mina bez­piecz­nie przy­była do pa­łacu Buc­kin­gham, gdzie opo­wie­działa o swych przej­ściach kró­lowi i kró­lo­wej.

Bel­gij­ski władca Le­opold III nie miał tyle szczę­ścia. 28 maja, nie­długo przed upad­kiem Fran­cji, wy­wo­łał kon­tro­wer­sje, po­nie­waż ska­pi­tu­lo­wał przed na­zi­stami po tym, jak wal­czące od­działy zo­stały oto­czone. Spę­dził resztę wojny uwię­ziony w swoim pa­łacu pod Bruk­selą i osta­tecz­nie wy­słano go do Au­strii.

W ca­łej Eu­ro­pie inne ko­ro­no­wane głowy ucie­kały przed nie­miec­kimi na­jeźdź­cami. Nor­we­ski król Ha­akon VII z sy­nem, księ­ciem Ola­fem, klu­czył ca­łymi ty­go­dniami, gdy ści­gał ich stu­oso­bowy od­dział na­zi­stow­skich spa­do­chro­nia­rzy. Po­dob­nie jak kró­lową Wil­hel­minę, i jego w końcu ura­to­wano – zmę­czony władca wraz z sy­nem wspięli się na po­kład bry­tyj­skiego cięż­kiego krą­żow­nika HMS „De­von­shire” i po­pły­nęli do An­glii. Kiedy 7 czerwca do­tarli do pa­łacu Buc­kin­gham, byli tak wy­koń­czeni po trau­ma­tycz­nej ucieczce, że za­snęli twardo na pod­ło­dze, a kró­lowa krą­żyła wo­kół nich na pa­lusz­kach, by nie za­kłó­cać ich od­po­czynku.

Da­lej na po­łu­dnie książę i księżna Wind­soru, któ­rzy prze­by­wali w neu­tral­nej Por­tu­ga­lii, o włos unik­nęli po­rwa­nia. W ra­mach ope­ra­cji „Willi” Hi­tler wy­słał swo­jego ar­cysz­piega Wal­tera Schel­len­berga do Li­zbony, aby tam po­kie­ro­wał grupą, która za­mie­rzała schwy­tać kró­lew­ską parę i prze­szmu­glo­wać ją przez gra­nicę do fran­ki­stow­skiej Hisz­pa­nii, przy­ja­znej na­zi­stom. W ostat­niej chwili Chur­chill wy­czuł spi­sek i spra­wił, że para we­szła na po­kład statku na Ba­hamy, gdzie eks­król nie­chęt­nie zo­stał gu­ber­na­to­rem.

Wielki plan Hi­tlera opie­rał się na prze­ko­na­niu, że je­śli za­in­sta­luje księ­cia jako ma­rio­net­ko­wego króla An­glii, która wkrótce zo­sta­nie pod­bita, albo prze­trzyma in­nych eu­ro­pej­skich mo­nar­chów jako za­kład­ni­ków, zy­ska za­leż­nych wład­ców lub za­gwa­ran­tuje so­bie po­słu­szeń­stwo ich pod­da­nych. Była to stra­te­gia stara jak wojna.

La­tem 1940 roku, gdy Wiel­kiej Bry­ta­nii gro­ziła klę­ska, jej siły eks­pe­dy­cyjne były od końca maja do po­czątku czerwca wiel­kim kosz­tem ewa­ku­owane ze skrwa­wio­nych plaż Dun­kierki, a Hi­tler krą­żył nad swoją ofiarą. Mniej wię­cej w sierp­niu 1940 roku, gdy zo­stał na­kre­ślony plan in­wa­zji o kryp­to­ni­mie „Lew Mor­ski”, Bo­gus – we­dług swo­jego póź­niej­szego ze­zna­nia[3] – otrzy­mał pi­semne in­struk­cje, by zgło­sić się do mi­sji spe­cjal­nej. Tym ra­zem jego ce­lem miała być bry­tyj­ska ro­dzina kró­lew­ska. Spe­cjalny od­dział spa­do­chro­nia­rzy, w tym we­te­rani ak­cji w Ho­lan­dii, szko­lił się do schwy­ta­nia króla, kró­lo­wej i ich có­rek. Ważne było prze­ję­cie kró­lew­skich za­kład­ni­ków żyw­cem. Spa­do­chro­nia­rzom udzie­lono wska­zó­wek, jak mają od­da­wać ho­nory i jak zwra­cać się do poj­ma­nych człon­ków mo­nar­szej ro­dziny.

W swoim pla­nie Hi­tler za­kła­dał, że je­śli atak po­wietrz­no­de­san­towy się po­wie­dzie, Wielka Bry­ta­nia zo­sta­nie zmu­szona do ka­pi­tu­la­cji. Plan spi­sano na straty do­piero po tym, jak Luft­waffe nie zdo­łała wy­grać bi­twy o An­glię. Na­wet wtedy jed­nak wi­zję nie­miec­kich spa­do­chro­nia­rzy lą­du­ją­cych w pa­łacu Buc­kin­gham, lon­dyń­skiej To­wer oraz in­nych kró­lew­skich re­zy­den­cjach ro­dzina kró­lew­ska i woj­skowy stra­te­dzy trak­to­wali bar­dzo po­waż­nie[4].

Kró­lowa, która bała się schwy­ta­nia, tre­no­wała strze­la­nie z pi­sto­letu w ogro­dach pa­łacu Buc­kin­gham. Jako ce­lów uży­wała szczu­rów wy­ku­rzo­nych ze zbom­bar­do­wa­nych kró­lew­skich przy­bu­dó­wek. Jej ku­zynka Mar­ga­ret Rho­des wspo­mi­nała póź­niej: „Przy­pusz­czam, słusz­nie, jak są­dzę, iż uwa­żała, że je­śli wy­lą­dują spa­do­chro­nia­rze i do­kądś ich za­biorą, przy­naj­mniej po­cią­gnie za sobą jed­nego czy dwóch”[5].

Król Je­rzy VI no­sił przy so­bie strzelbę i pi­sto­let, gdy po­dró­żo­wał, i oso­bi­ście nad­zo­ro­wał prze­nie­sie­nie bez­cen­nych klej­no­tów ko­ron­nych z To­wer do Wind­soru, gdzie owi­nięto je w watę, umiesz­czono w skó­rza­nych pu­dłach na ka­pe­lu­sze i ukryto w zam­ko­wych lo­chach.

W tamto lato, naj­bar­dziej brze­mienne w skutki od czasu za­gro­że­nia przez hisz­pań­ską ar­madę w 1588 roku, król i kró­lowa wy­czu­wali nie­uchronną zgubę, co ukry­wali za dziar­skimi uśmie­chami i pu­bliczną wy­lew­no­ścią.