Mniszkówna. Historia pisarki, która wzruszyła miliony serc ebook i audiobook

ROZ­DZIAŁ 1

Mistrz i dziew­czyna

War­szawa roku ty­siąc dzie­więć­set pią­tego tęt­niła ży­ciem. Przez Kra­kow­skie Przed­mie­ście su­nął tram­waj konny, praw­dziwa no­wość i do­wód po­stępu tech­niki. Dwa ko­nie cią­gnęły po że­la­znych szy­nach czer­wony wa­gon zdo­biony zło­tem. Stu­kały po bruku ko­pyta i tur­ko­tały koła do­ro­żek. Damy cien­kie w ta­lii jak osy spa­ce­ro­wały nie­spiesz­nie w to­wa­rzy­stwie dżen­tel­me­nów lub przy­zwo­itek. Kwiaty na ka­pe­lu­szach, dłu­gie suk­nie, ko­lo­rowe pe­le­rynki zdo­biły war­szaw­ską ulicę. Ja­kaś słu­żąca w chu­stce spie­szyła z ko­szy­kiem peł­nym owo­ców, biegł za nią chło­pak z na­rę­czem ga­zet, krzy­cząc: „»Ku­rier War­szaw­ski«, komu nowy »Ku­rier War­szaw­ski«?”.

Wszystko to ob­ser­wo­wała z okna Ho­telu Eu­ro­pej­skiego młoda osoba cie­kawa mia­sta, tu­tej­szego gwaru, no­wych bu­dyn­ków i oczy­wi­ście mody. Ukryta za fi­ranką, bo wy­glą­dać przez okno jaw­nie nie wy­pa­dało, ja­sno­włosa Halszka Chy­żyń­ska nie­cier­pli­wie przy­tu­py­wała ob­ca­sem. Była go­towa do wyj­ścia w ten no­wo­cze­sny świat, cze­kała na ojca. Za­pu­kał, po­dał jej ra­mię, po­pro­wa­dził do wiel­kiego mia­sta. Był dumny z damy u swego boku: wy­soka, ele­gancka w ciem­nej sukni, bar­dzo ładna, zwra­cali uwagę prze­chod­niów.

– He­lena, córka Mniszka! – za­żar­to­wał, a Halszka uśmiech­nęła się pierw­szy raz tego dnia.

Na ulicy za­trzy­mała się na chwilę i od­wró­ciła głowę, by po­pa­trzeć na bu­dy­nek, z któ­rego wy­szli. Ho­tel Eu­ro­pej­ski. O nim mó­wił stryj Jó­zef, że no­wo­cze­sny, naj­lep­szy, re­stau­ra­cja do­sko­nała i go­ście sławni, tu od lat za­trzy­my­wała się szlachta, kup­com zo­sta­wia­jąc no­wo­bo­gacki Bri­stol. Rze­czy­wi­ście ciastka u Lorse’a w ho­telu były wy­śmie­nite, o tym też stryj za­pew­niał ze zło­śli­wym bły­skiem w oku, bo wie­dział, że bra­ta­nica uwiel­bia słod­ko­ści, a do wą­tłych dam się nie za­li­cza.

Stryj Jó­zef! Czło­wiek ele­gancki i by­wały, a za­ra­zem le­karz ide­owiec. On to był przy­czyną, dla któ­rej po­słusz­nie szła z oj­cem Kra­kow­skim Przed­mie­ściem, serce jej ło­mo­tało i go­towa była roz­pła­kać się tu­taj, przy Ogro­dzie Sa­skim. Dzi­siaj rano nie dała rady jeść cia­stek. Nie znała wiel­kich miast, była ty­pową Po­lką ze szla­chec­kiego dworku i nie czuła się zbyt swo­bod­nie w War­sza­wie. Oczy­wi­ście, wy­nio­sła z domu od­po­wied­nie na­uki, które po­ma­gały w ta­kich chwi­lach, bo skrom­ność, pra­wość i po­boż­ność to cnoty, które wy­bro­nią damę z każ­dej opre­sji i każą pa­trzeć na oto­cze­nie pew­nie i z dumą, choć bez za­ro­zu­mial­stwa. War­to­ści mo­ralne były tym, co nie­sie nie­wia­stę ku chwale. No tak, ale nie była głu­pia i nikt jej nie wmówi, że ze­wnętrzna po­włoka po­zo­staje bez zna­cze­nia. Halszka miała wra­że­nie, że war­sza­wianki no­szą ka­pe­lu­sze z mniej­szym ron­dem i pió­rami, ona zaś we­dług mody za­ścian­ko­wej ma na gło­wie wiel­kie koło cięż­kie od ozdób, tak cięż­kie, że mu­siała pod­pie­rać się pa­ra­solką dla rów­no­wagi. I spód­nice pa­nie mają wy­raź­nie krót­sze, fal­bany koń­czą się nad kostką, od­kry­wają całe bu­ciki, pod­czas gdy ona za­miata chod­nik ogo­nem spód­nicy! Czyżby aż tak da­leko było z Sabni na Pod­la­siu do War­szawy? Halszka uwiel­biała te­mat stro­jów, cier­piała ogrom­nie, że jako młoda wdowa wciąż mu­siała no­sić czarne suk­nie. Gdzieżby w nich po­ka­zać kostkę, choćby i w czar­nej poń­czo­sze! W in­nych oko­licz­no­ściach chęt­nie zwie­dzi­łaby ma­ga­zyny mody i chci­wie pa­trzyła na ele­gantki. Nie tym ra­zem jed­nak. Szła jak na ścię­cie, po wy­rok.

– Da­leko to jesz­cze, papo? − za­py­tała na­gle. Prze­szli już Świę­to­krzy­ską, wcho­dzili w Kru­czą. – Może trzeba było na­jąć fia­kra...

– W taką piękną po­godę? − rzekł Mi­chał Mni­szek zdzi­wiony. − Tchorz­nicki, zie­mia­nin z Sabni. On nie miał żad­nych wiej­skich kom­plek­sów, prze­ciw­nie, nieco z góry pa­trzył na miesz­czu­chów i już po jed­nym dniu w mie­ście tę­sk­nił do swo­ich koni. – Toż to dwa kroki! Trzeba ko­rzy­stać z oka­zji, by zo­ba­czyć, jak mia­sto pięk­nie się roz­wija. Czy­ta­łem rano w „Ku­rie­rze”: „War­szawa trze­cim mia­stem Ce­sar­stwa Ro­syj­skiego!”. Ech – rzekł z ża­lem − po­winna być pierw­szym w Rze­czy­po­spo­li­tej. Zo­bacz, nowe ka­mie­nice wzdłuż Kru­czej i Wil­czej, świeżo po­bu­do­wane, pan Prus z żoną miesz­kają tu le­d­wie od dwóch lat. Pod nu­me­rem dwu­na­stym... I tu wła­śnie ma na nas cze­kać mój sławny brat... W świe­cie obyty! I jest!

Przed bramą do ka­mie­nicy przy Wil­czej 12 stał wy­soki je­go­mość w cy­lin­drze, ze zdo­bioną la­ską w dłoni, zer­kał na ze­ga­rek na łań­cuszku. I Mi­chał, i jego córka wes­tchnęli rów­no­cze­śnie. Oj­ciec z my­ślą, że brata w wiel­ko­miej­sko­ści ni­gdy nie do­goni, a córka z lę­kiem, bo jak stryj czeka, to i żadne siły wyż­sze nie po­mogą: wi­zyta się od­bę­dzie. Bała się jej, ale i pra­gnęła. Wiele od niej za­le­żało, mo­gły się speł­nić ma­rze­nia, ale i mógł na­stą­pić kres jej szczę­ścia. Bo oto ona, He­lena Chy­żyń­ska, wdowa po Wła­dy­sła­wie, matka dwóch có­rek, ko­bieta już dwu­dzie­sto­sied­mio­let­nia, zna­la­zła swój sens ży­cia. Owdo­wiaw­szy na da­le­kiej Li­twie, wró­ciła do Sabni, pod skrzy­dła ro­dzi­ców i ro­dzin­nego domu i po­sta­no­wiła speł­nić dziew­częce ma­rze­nie – na­resz­cie zo­stać pi­sarką! Po­czy­niła próbki, na­wet opu­bli­ko­wano jej opo­wia­da­nie w „Ku­rie­rze Pol­skim”, ni­czym to było jed­nak wo­bec mrzo­nek o praw­dzi­wych po­wie­ściach. Jedną pra­wie już na­pi­sała... Czy­tała ob­fite frag­menty pa­niom w domu, ale cóż z tego. Jak by to było cud­nie, gdyby prze­czy­tał ją ktoś prócz ro­dziny i gu­wer­nantki młod­szej sio­stry... Matka nie była za­chwy­cona po­my­słem, jej zda­niem po­win­no­ścią ko­biety w sy­tu­acji He­leny było po­grą­żyć się we wdo­wień­stwie, ewen­tu­al­nie wyjść za mąż po­wtór­nie. Ziuta, młod­sza sio­stra, zu­peł­nie się z tym nie zga­dzała. Wyjść znowu za mąż, ow­szem, ale Halszka nie­zbyt tę­sk­niła za mał­żeń­stwem, na wspo­mnie­nie Wła­dzia ru­mie­niła się tylko i mó­wiła sio­strze: „Nie spiesz się, nie ma do czego”. A istota wdo­wień­stwa? Cóż tej isto­cie, kim­kol­wiek była, prze­szka­dzało pi­sa­nie książki? Halszka tak bar­dzo prze­ży­wała swoją twór­czość, że stała się nie­moż­liwa. była draż­liwa, płacz­liwa, po ja­kiejś sce­nie z prze­szło­ści swo­ich bo­ha­te­rów opa­dła z sił i do­stała go­rączki... Wtedy jak zwy­kle za­wo­łano stryja Jó­zefa Mniszka-Tchorz­nic­kiego z War­szawy. Zna­lazł radę, a jakże! Ob­wie­ścił, że Halszka Chy­żyń­ska jest du­szą wraż­liwą, że nerwy jej trzeba oszczę­dzać i żadne me­dy­ka­menty tu nie po­mogą. Co in­nego wy­my­ślił, prze­cież przy­jaź­nił się ze zna­nym pi­sa­rzem! Nie ma bar­dziej po­wa­ża­nego niż pan Prus, z któ­rym koń­czyli szkoły, a te­raz wi­dzieli się czę­sto, ra­zem by­wali w sa­lo­nach li­te­rac­kich i na od­czy­tach, wy­mie­niali my­śli nad lampką wina. Stryj był kon­kretny: za­brał rę­ko­pisy, po­je­chał do War­szawy, a po­tem przy­słał list: ka­zał przy­jeż­dżać bra­ta­nicy na au­dien­cję u pi­sa­rza, pana Bo­le­sława. Matka wzru­szyła ra­mio­nami nie­za­do­wo­lona, Ziuta za­zdro­ściła, oj­ciec ka­zał szy­ko­wać wo­lanta na sta­cję ko­le­jową.

I tak oto zna­leźli się w War­sza­wie, na Wil­czej, przed ka­mie­nicą mi­strza. Stryj uśmie­chał się uspo­ka­ja­jąco i życz­li­wie, bo Halszkę za­wsze ko­chał. Uśmiech ją po­krze­pił, cho­ciaż stry­ja­szek rzekł, że jesz­cze nic nie wie, ale że pani Okta­wia jest jedną z naj­mil­szych ko­biet w War­sza­wie, więc nie ma co się de­ner­wo­wać...

Rze­czy­wi­ście, kiedy mała słu­żąca otwo­rzyła drzwi i ucie­kła do kuchni, wy­szła wi­tać go­ści drobna ciem­no­włosa ko­bieta, a za nią z ga­bi­netu wy­nu­rzył się pi­sarz. Otwo­rzył ra­miona, by uści­skać przy­ja­ciela i jego brata. Po­tem zaś przyj­rzał się przez lor­nion mło­dej oso­bie, która dy­gnęła nie­śmiało.

Ładna była, tylko bar­dzo blada, pew­nie ze stra­chu. Pani Okta­wia opie­kuń­czo wzięła ją pod ra­mię, pro­sząc na po­koje, i wszy­scy prze­szli do ga­bi­netu pi­sa­rza. Za­pa­dła ci­sza, tylko ze­gar sto­jący w ką­cie ty­kał nie­prze­rwa­nie i zda­niem Halszki zło­wiesz­czo.

– Moje dzie­cię! – po­wie­dział Prus. – Prze­czy­ta­łem! Zaj­mu­jące, zaj­mu­jące! Jest nerw w tym pi­sa­niu. Jest ob­raz barwny na­szego spo­łe­czeń­stwa. Ile pani ma lat? Prze­pra­szam, ale star­cowi wolno py­tać...

– Dwa­dzie­ścia sie­dem – przy­znała Halszka, ru­mie­niąc się.

– Wdowa od dwóch lat. I po­nad wszystko pra­gnie od­dać się pi­sar­stwu – oznaj­mił oj­ciec. – Co wię­cej, chce swoje opo­wie­ści wy­dać, żeby inni czy­tali...

– Ach, żeby cho­ciaż sto osób prze­czy­tało. – Halszka zło­żyła ręce. − Ale czy jest co im po­ka­zać?

– Ależ tak! − od­po­wie­dział mistrz. – Jak naj­bar­dziej. Wi­dać uczu­cie. Moja żona, moja Pani Wła­dza, która nie­rzadko i moją pi­sa­ninę po­pra­wia, też tak twier­dzi i czy­tała chęt­nie. To pierw­sza część, jak ro­zu­miem, dziecko. Okta­wia bar­dzo cie­kawa, co da­lej, a to już suk­ces. Wi­dać, że pióro nie­sie, moje dziecko, czyż nie?

– O mój Boże! − nie­mal krzyk­nęła Halszka. – Jak ru­mak, jak wierz­cho­wiec, któ­rego nie można okieł­znać. Za­nim się obej­rzę, tka opisy kwie­ci­ste...

– No, no, cza­sem jed­nak trzeba okieł­znać – mruk­nął pod no­sem Prus, a gło­śno za­wy­ro­ko­wał: – Pisz więc, pani He­lenko, pisz, bo masz ten dar! A oj­czu­lek śmiało może wy­ło­żyć na edy­cję. Te­raz naj­le­piej wy­dać wła­snym na­kła­dem, od razu do dru­karni, są wy­daw­nic­twa, ale te się znaj­dują mro­wiem, gdy jest już po­pu­lar­ność... Na po­czą­tek le­piej sa­mo­dziel­nie. Nie bał­bym się, cho­ciaż trudno prze­wi­dzieć ten współ­cze­sny ry­nek, nie bał­bym się!

Halszka rzu­ciła się, by uca­ło­wać ręce mi­strza, a po­tem białe dło­nie pani Okta­wii. Nie wy­rzu­cili więc do pieca, nie wy­śmiali, tylko każą da­lej pi­sać. Nie śmiała ma­rzyć o ta­kim szczę­ściu. Łzy same płyną po po­licz­kach... Ze­gar te­raz od­zy­wał się trium­fal­nie i wy­bił piątą, panna słu­żąca oznaj­miła her­batę w sa­lo­nie, za­pach­niało droż­dżo­wym cia­stem.

Pan Prus wstał i do­dał z po­wagą, a wy­glą­dał ze swoją siwą brodą i wznie­sioną ku su­fi­towi ręką jak ja­kiś pro­rok:

– En­tu­zjastka! A nie myśl, dzie­cię moje, że da­dzą ci spo­kój. Pi­sane ci łzy i go­rycz, po­dziw, ale i za­wiść ludzka. Cier­niowa droga przed tobą. Pi­sać bę­dziesz za­wsze, bo to twój mus i or­ga­niczna po­trzeba, ale cię zje­dzą i roz­go­ry­czą, kró­lewno moja. To cena sławy, wierz mi...

W tej chwili He­lena była go­towa ją za­pła­cić. A oj­ciec, któ­rego cze­kał wy­da­tek w bar­dziej kon­kret­nej wa­lu­cie, mniej był prze­ko­nany.

Mimo to wra­cali do ho­telu w do­brych na­stro­jach. Halszka go­towa była tań­czyć po tro­tu­arze, cho­ciaż oczy­wi­ście nie wy­pada, więc je­dy­nie uśmie­chała się pod no­sem. Walca z pi­ru­etem wy­ko­nała wo­kół stryja i ojca do­piero w apar­ta­men­tach. Zo­sta­wiła ich z cy­ga­rami w ba­wialni, sama po­bie­gła do sie­bie pa­ko­wać rze­czy, bo wy­jeż­dżali do domu z rana. Dom uko­chany: ro­dzinny dwór mo­drze­wiowy, gdzie cze­kały dwie có­reczki, sio­stra, matka, a wszyst­kie cie­kawe wy­niku eks­pe­dy­cji.

– Co my­ślisz? − za­py­tał brata Mi­chał. − Wy­dać tę jej książkę? Wy­da­tek dość spory, orien­to­wa­łem się, ale nie o to cho­dzi, stać mnie. Przede wszyst­kim dziwny. Ta­kiego in­te­resu, ja, hrecz­ko­siej, nie znam...

– Wy­daj – po­wie­dział Jó­zef spo­koj­nie. − Ja się do­łożę, je­śli trzeba. Wi­dać prze­cież, że to jej szczę­ście...

– Uczu­ciowa jest, ła­two wpada w eg­zal­ta­cję. Wdówka, co pi­sze ro­manse, bo ja wiem, czy to wy­pada...

Jó­zef uśmiech­nął się pod no­sem.

– A co tam wy­pada albo nie wy­pada wdo­wie! Mi­chaś, mamy dwu­dzie­sty wiek. Ry­zyko nie więk­sze niż psze­nica, też może ci na­wał­nica pole znisz­czyć. Po­pa­mię­taj moje słowa: za­ro­bisz jesz­cze na tym! Opo­wia­dają, że pani Ma­ria Ro­dzie­wi­czówna dwór w Hru­szo­wej po ojcu po­sta­wiła na nogi za pie­nią­dze ze swo­ich ksią­żek.

– Aha, i ga­dają, że dzi­waczka z niej, sur­dut nosi, cy­gara pali, włosy ma ścięte i jak męż­czy­zna wy­gląda. Tego bym nie ży­czył córce...

– Nie­do­cze­ka­nie. – Jó­zef śmiał się w głos. – Wąsy jej od pi­sa­nia nie uro­sną. Obie­cuję ci to jako le­karz! Sprawa w zu­peł­nie in­nej sfe­rze leży, so­kach ustroju, me­dy­cyna bada je do­piero. A jako męż­czy­zna po­wia­dam ci, że tak śliczna i de­li­katna ko­bieta jak Halszka ni­gdy chłopa przy­po­mi­nać nie bę­dzie... o nie!

Mi­chał Mni­szek-Tchorz­nicki nieco się ze­zło­ścił, nie poj­mo­wał, z czego tu się śmiać. Ale brat za­wsze był dla ro­dziny za­gadką. Or­dy­na­tor w Szpi­talu Prze­mie­nie­nia i kon­sy­liarz bie­doty na Po­wi­ślu. Miał za sobą po­byt na Kau­ka­zie, le­czył na fron­cie wojny tu­rec­kiej, wal­czył z epi­de­mią ty­fusu w Ro­sji, cho­lery w Ster­dyni jak sza­lony, bez snu, bez ba­cze­nia na zdro­wie. Nie prze­szka­dzało mu tu być lwem sa­lo­no­wym w War­sza­wie, le­ka­rzem te­atral­nym, który roz­ta­czał czułą opiekę nad ak­tor­kami i ro­man­so­wał z nie­jedną, for­tuny na nie tra­cąc. Żona Elż­bieta, uda­wała, że tego nie wie. Ba­lo­wał do pół­nocy, a po­tem je­chał dzieci wiej­skie le­czyć za darmo... Dwie w nim du­sze sie­działy: wiel­kiego spo­łecz­nika i bon vi­vanta. Jak to go­dził?

– Ni­gdy cie­bie nie zro­zu­miem, Jó­zek − po­wie­dział. – Wal­czysz o tę szcze­pionkę na ospę, o tę hi­gienę, co to nie wia­domo, co za dia­beł... nie­raz wi­dzia­łem, jak pa­da­łeś zmę­czony spać, po wy­pra­wach na wieś do pa­cjen­tów, po nocy w szpi­talu. A z dru­giej strony ga­dają, żeś ko­bie­ciarz, z ak­tor­kami do rana po­tra­fisz tań­co­wać, pić z ar­ty­stami.

– Wi­dzisz tu sprzecz­ność ja­kąś, za­cny bra­cie? – py­tał na­dal Jó­zef nie­zmie­szany. – Za­pew­niam cię, że szcze­pionki to przy­szłość. Wszyst­kie damy zna­jome po­szcze­pi­łem z czu­ło­ścią... czar­nej ospy u nas nie bę­dzie. Sen o świ­cie tak samo smaczny, czy w nocy tań­czy­łeś, czy le­czy­łeś... Och, wiem – rzekł szybko, wi­dząc zgor­sze­nie brata – od­mienne to moje ży­cie od spo­koj­nej eg­zy­sten­cji na fol­warku, wiem, Mi­chał. Ale ja nie je­stem z dłu­go­wiecz­nych, więc chcę ko­rzy­stać, póki czas... Dać coś światu, ale i wziąć, co lu­bię.

– Ot, sam wi­dzisz, ja­kie spo­kojne to ży­cie. – Mi­chał wes­tchnął. Jó­zef za­wsze go po­tra­fił roz­broić. Osta­tecz­nie to, że był sza­no­wa­nym le­ka­rzem i spo­łecz­ni­kiem, nie szko­dziło po­wo­dze­niu u dam, prze­ciw­nie, mo­gło po­ma­gać. I przy­stojny był, gał­gan, z tymi wą­sami i za­wsze pod­bi­tymi, ciem­nymi oczami. – Za­miast o zboża na siew, ja się będę mar­twił o sprze­daż ksią­żek. Ba­ga­tela! Jakby bi­blio­teka w Sab­niach nie wy­star­czyła, żeby my­śleć o pół­kach i wo­lu­mi­nach.

– O mi­ło­ści Halszka pi­sze, to ku­pią. Zaj­rza­łem, a wiesz, że sam cza­sem ba­zgrolę... Wielki pan ko­cha się w gu­wer­nantce, każdy bę­dzie wy­pa­try­wał oł­ta­rza w fi­nale, damy ze szcze­gólną chę­cią.

– A jak Elż­bieta za­pa­truje się na twoje pa­sje? – na­gle za­py­tał Mi­chał.

– Ni­gdy żon­ko­siem nie by­łem, Ela to wie – od­parł Jó­zef, ale jakby słońce zga­sło w jego gło­sie. − Je­den na dwóch braci pod pan­to­flem wy­star­czy. Ręce uca­łuj mo­jej bra­to­wej, Ma­rysi! I nie mę­dr­kuj, tylko wyj­muj ru­ble ze skar­pet na druk, ja z księ­ga­rzami w War­sza­wie sprawę ob­sta­luję, tylko z wy­dawcą wszystko trzeba prze­my­śleć. Jak tam ona na­zwała w końcu tę książkę?

– Trę­do­wata. − Młod­szy Mni­szek-Tchorz­nicki aż się wzdry­gnął, wy­ma­wia­jąc ten ty­tuł.

– Do­brze! Do­brze, u li­cha! Wra­że­nie robi od razu! Pa­trz­cie, pań­stwo, trę­do­wata... − za­wo­łał star­szy z uzna­niem. − Niby gu­wer­nantka? Stryja mo­gła wy­py­tać o ar­kana cho­roby, trądu już u nas nie ma.

– Ja tam nie wiem – rzekł brat. – Nie czy­ta­łem. Halszka co wie­czór na głos sceny pre­zen­tuje przy ko­minku i ko­biety de­ba­tują, co da­lej i czy do­brze. Już tam sły­sza­łem i kłót­nie, i szlo­cha­nie.

– No to niech do­koń­czy tę swoją po­wieść. Wy­damy, sprze­damy, uspo­koi się... Pi­sarkę mamy w ro­dzi­nie, a co? Moż­liwe, że jedna książka ją uspo­koi.

Mi­chał Mni­szek-Tchorz­nicki po­krę­cił głową z po­wąt­pie­wa­niem. Tu aku­rat brat się my­lił lub tylko go po­cie­szał. Tak czy ina­czej chciał już wró­cić na Pod­la­sie. Ho­tel Eu­ro­pej­ski był tak zna­ko­mity, ja­kim go re­kla­mo­wał Jó­zef, ale też pie­kiel­nie drogi.

– Bóg was zgoła opu­ścił – mru­czał pan Mi­chał, re­gu­lu­jąc ra­chu­nek na od­chodne. Ka­sjer tylko się ukło­nił.