Słownik Historyczno-Geograficzny Księstwa Łowickiego. Część II. Zeszyt 1 ebook

WYDAWNICTWA

ŁÓDZKIEGO TOWARZYSTWA NAUKOWEGO

Sprawozdania z Czynności i Posiedzeń

Bulletin de la Societe des Sciences et des Lettres de Łódź

Przegląd Nauk Historycznych i Społecznych

Przegląd Socjologiczny

Rozprawy Komisji Językowej

Biuletyn Peryglacjalny

Societatis Scientiarum Lodziensis Acta Chimica

Prace Polonistyczne

Zagadnienia Rodzajów Literackich

Odczyty

Prace Wydziału I

Językoznawstwa, Nauki o Literaturze i Filozofii

Prace Wydziału II

Nauk Historycznych i Społecznych

Prace Wydziału III

Nauk Matematyczno-Przyrodniczych

Prace Wydziału IV

Nauk Lekarskich

Prace z historii myśli społecznej

ŁÓDZKIE TOWARZYSTWO NAUKOWE

SOCIETAS SCIENTIARUM LODZIENSIS

WYDZIAŁ II SECTIO II

Nr 10

JAN WARĘŻAK

SŁOWNIK HISTORYCZNO-GEOGRAFICZNYKSIĘSTWA ŁOWICKIEGO

CZĘŚĆ II

Zeszyt 1

ANTONY — MAURZYCE

WROCŁAW — WARSZAWA — KRAKÓW

ZAKŁAD NARODOWY IM. OSSOLIŃSKICH —WYDAWNICTWO 1961

Adres Łódzkiego Towarzystwa NaukowegoŁÓDŹ, UL. H. SIENKIEWICZA 29

Redaktor Wydawnictwa Zygmunt Szkurłatowski

Wszelkie prawa zastrzeżone

Printed in Poland

Zakład Narodowy im. Ossolińskich — Wydawnictwo. Wrocław 1961. Wydanie I. Nakład 600+200 egz. Objętość ark. wyd. 19,40,-ark. druk. 15,63, ark. form. Al 20,79. Papier m. gł. kl. III, 70 g, 70x100 z fabryki pap. w Kluczach. Oddano do składania 13. I. 1961. Podpisano dodruku 18. IX. 1961. Druk ukończono w październiku 1961. Zam. nr 45/61. K-6

Drukarnia Uniwersytetu Jagiellońskiego — Kraków, Czapskich 4.

Cena zł 50.—

WSTĘP

Słownik historyczno-geograficzny «księstwa łowickiego» to zbiór wiadomości nie tylko z zakresu historii, ale także topografii, onomastyki, ekonomiki, lingwistyki, a nawet kultury tego terenu. Każdy zatem badacz naszej przeszłości znajdzie w tym małym wycinku dziejów Polski, jakim jest kasztelania, a później księstwo łowickie, wiele ciekawego i aktualnego materiału.

Geografa interesować może rozmieszczenie i położenie wsi, które dokonywało się bezsprzecznie pod kątem potrzeb kasztelanii, a następnie księstwa łowickiego; historyk zwróci uwagę na dzieje osad, które kształtowały ekonomikę wsi łowickiej w ciągu pięciu wieków. Wieś łowicka to wreszcie bogata ilustracja form wyzysku od feudalnej renty odrobkowej (pańszczyzna) z całym balastem dodatkowych świadczeń poprzez rentę pieniężną (czynsz) do kapitalistycznego wyzysku i nieodłącznej, a odpowiadającej mu walki klasowej. Historyka również interesować będzie, czy i w jakim stopniu wyzysk chłopa w dobrach prymasów Polski różnił się od wyzysku w dobrach królewskich i prywatnych. Językoznawca mając na uwadze fakt, że język związany jest bezpośrednio z działalnością produkcyjną człowieka we wszystkich bez wyjątku dziedzinach jego pracy, będzie mógł w oparciu o powstanie i rozwój dawnych nazw miejscowych określić niejednokrotnie rodzaj zajęcia i społeczną pozycję badanych osad.

Wieś łowicka i jej historia to historia wytwórców, dzieje chłopów, poddanych prymasa, i całego szeregu administratorów i dzierżawców. Chłopi to twórcy bogatej regionalnej kultury, która przytłoczona brzemieniem kultury pańskiej przez długie wieki pozostawała w cieniu z uszczerbkiem dla ogólnonarodowego dorobku kulturalnego. Na wsi łowickiej toczyła się nieustępliwa walka o byt codzienny, walka ze społecznym uciskiem, walka o prawo posiadania ziemi, którego chłop był pozbawiony.

Materiały rzucają jasny snop światła na ten właśnie odcinek historii chłopów, dają odpowiedź na wiele zagadnień i w wielu przypadkach wydobędą na światło dzienne szlachetne i postępowe tradycje naszej przeszłości.

Słownik geograficzno-historyczny księstwa łowickiego to właściwie uzupełnienie, a więc druga część pracy: Osadnictwo kasztelanii łowickiej wydanej w roku 1952. Początkowo pierwsza część pracy miała być zaopatrzona w indeks nazwisk, osób i nazw miejscowości w porządku alfabetycznym z uwzględnieniem chronologii występowania tych nazw. W wyniku jednak dyskusji, przeprowadzonej nad pierwszą częścią pracy, doszliśmy do przekonania, że tego rodzaju praca powinna być zaopatrzona w wyjaśnienia w formie osobnego słownika.

Przystępując do opracowywania «osobnego słownika» mającego wyjaśniać, a raczej uzupełniać rzeczoną pracę, ściśle mówiąc mapy dołączone do tej pracy, przekonaliśmy się, że przez określenie «osobny słownik» należy rozumieć słownik historyczno-geograficzny, a nie indeks czy skorowidz występujących w pracy nazw miejscowości. Za słownikiem geograficzno-historycznym przemawiało jeszcze to, że opracowanie takiego słownika wprawdzie znacznie powiększało drugą część pracy, ale wydobywało z zapomnienia olbrzymi materiał źródłowy, dotąd nie znany i nie wyzyskany. Jeżeli pierwotny słownik miał obejmować nazwy miejscowości wraz z ich wszelkimi zmianami, położenie geograficzne i topografię osad, charakter osad i ich chronologię, własność i ich rozległość w łanach, to słownik historyczno-geograficzny objął ponadto całokształt zagadnień wchodzących w zakres problematyki społeczno-gospodarczej.

Część pierwsza mówi o położeniu kasztelanii łowickiej późniejszego księstwa, o jej nazwie i granicach, o hydrografii, o osadnictwie, o charakterystyce nazw miejscowych i o stanie zalesienia; część zaś druga obejmuje materiał źródłowy, głównie gospodarczy i społeczny, nie omawiany w części pierwszej. Gdy część pierwsza ma charakter opisowy i jest wynikiem badań indywidualnych, to część druga ma mieć raczej charakter źródła, z którego mogą czerpać dane przyszli badacze rozwoju i położenia ekonomicznego wsi nie tylko na tym terenie, ale także dla badań znacznie szerszych, nie wykluczając nawet badań w skali ogólnokrajowej, głównie dla celów porównawczych.

Słownik historyczno-geograficzny księstwa łowickiego obejmuje okres od XIV stulecia do 1864 r., tj. do uwłaszczenia włościan w Królestwie Polskim. Można go było opracować według metody S. Kozierowskiego stosowanej w jego cennych pracach nad badaniami nazw topograficznych na obszarze dawnej zachodniej i środkowej Wielkopolski, względnie według metody zastosowanej przez Krakowską Komisję Atlasu Historycznego Polski PAU w Materiałach do słownika historyczno-geograficznego województwa krakowskiego w dobie sejmu czteroletniego, wydanych w roku 1939 jako uzupełnienie Mapy województwa krakowskiego z tego samego okresu. Mając do wyboru te dwie metody wybrano drugą, bliższą naszym badaniom nad historią księstwa łowickiego.

Zadaniem niniejszej pracy jest wydobycie i udostępnienie badaniom naukowym materiałów archiwalnych rozproszonych, często trudno dostępnych, a nawet już nie istniejących. Materiały przemawiają do czytelnika bezpośrednio, bo każdy dokument jest świadkiem i pełnym odbiciem zjawisk historycznych, jest odbiciem atmosfery i klimatu tych zjawisk.

Podstawą do opracowania słownika historyczno-geograficznego kasztelanii — późniejszego księstwa łowickiego — były zachowane notaty i wypisy z dokumentów archiwalnych, dziś już nie istniejących. Oryginalne bowiem akta zaginęły w czasie drugiej wojny światowej wraz z innymi zasobami dawnych naszych archiwów państwowych mających swoje siedziby w Warszawie: Archiwum Skarbowego, Archiwum Akt Dawnych, Archiwum Głównego Akt Dawnych, Biblioteki Narodowej, Biblioteki Krasińskich oraz Archiwum Konsystorskiego w Warszawie, Biblioteki Baworowskich we Lwowie, Archiwum Kapituły Gnieźnieńskiej i Biblioteki Jagiellońskiej w Krakowie.

Takie postawienie sprawy rozszerza niewątpliwie ramy słownika historyczno-geograficznego do ram materiałów do dziejów społeczno-gospodarczych księstwa. Nie ulega jednak wątpliwości, że takie rozszerzenie będzie korzystne dla nauki, a jednocześnie bardziej ekonomiczne niż opracowanie na nowo tego rodzaju materiałów. Pozostawienie zaś zachowanych notat i wypisów w zapomnieniu byłoby sprzeczne z postępem dzisiejszej nauki, dążącej do wydobycia z mroków przeszłości rozwoju społecznego i gospodarczego naszej wsi. W chwili gdy kraj nasz, a tym samym wieś nasza stoi na nowym etapie i zaczyna wykuwać lepszą przyszłość, nie można zapominać o przeszłości, o minionych drogach jej rozwoju; i dlatego wydaje się rzeczą korzystną takie rozszerzenie naszego Słownika. Materiały te jednak nawet w nowej swej formie nie będą wyczerpywały tematu, lecz staną się tylko skromnym uzupełnieniem zachowanych do dziś archiwaliów i w ten sposób powinny być wyzyskiwane.

Z zachowanych rękopisów archiwalnych i ze źródeł drukowanych w tej części pracy korzystano tylko w miarę koniecznej potrzeby, podając na ich podstawie niezbędne informacje; wszystkie inne informacje podano na podstawie wypisów dokonanych ze źródeł zaginionych w czasie ostatniej wojny. W materiałach przeto podano następujące elementy: nazwę wsi czy osiedla, dane topograficzne, geograficzne i historyczne, charakter osad, ich przynależność gospodarczą (partykularz, klucz, ekonomia) i administracyjną, czyli terytorialną (powiat, ziemia, parafia, własność królewska, kościelna, szlachecka), rozległość pól, obszar użytków rolnych i ich podział według użytkowników, stan majątkowy, stan gospodarczy ludności poddanej, liczbę łanów, gospodarstw, dymów, mieszkańców, rzemieślników, zagrodników, komorników, młynów, browarów, gorzelni, foluszów, pił i innych zakładów produkcyjnych, powinności i świadczenia w gotówce i w naturze, dziesięcinę, podatki koronne i na rzecz dworu, ilość, stan i rodzaj zabudowań, stan ilościowy i rodzaj inwentarza żywego oraz dane demograficzne, nieraz z podziałem według płci, wieku i zawodu. Przy folwarkach podano zasiewy i zbiory, rodzaj i ilość ogrodów, łąk, sadów warzywnych i owocowych, nieraz z podaniem liczby, gatunku i wieku drzew owocowych, rozmieszczenie zwierzyńców z wyszczególnieniem liczby i rodzaju hodowanych w nich zwierząt i ptactwa dzikiego itp.

Ponadto podano tu regulaminy pańszczyzny dla poszczególnych kluczów, reguły generalne i urządzenia powszechne dla wszystkich w księstwie stosowane, a wreszcie petycje i zaskarżenia niektórych gromad na zbyt uciążliwe świadczenia i pańszczyznę oraz zabór części gruntów chłopskich przez szlachtę sąsiednich wiosek prywatnych i na dzierżawców folwarków za grabież placów «ojczystych» gromadzkich, rozbiórkę oraz palenie chat i stodół wiejskich, wymioty zbóż, a nawet zabieranie inwentarza żywego. Wreszcie uwagi ogólne dotyczące każdej wsi z osobna. Uwagi te jednak podano ogólnie przy siedzibach kluczów i ekonomii, a nie powtarzano ich przy każdej wsi z osobna.

W pierwszej części pracy podano tytuły i sygnatury wyzyskanych źródeł oraz nazwy archiwów i bibliotek, z których zasobów gromadzono materiały. Uczyniono tak dlatego, żeby nie powtarzać tego w dalszych częściach pracy. W drugiej przeto części pracy źródła podajemy już tylko w formie skrótów, a nawet samych sygnatur, których znaczenie omówione jest w opisie źródeł w części pierwszej. W tej części pracy kładziemy duży nacisk na zaginione materiały archiwalne, z których zachowane wypisy pozwoliły na przygotowanie i opracowanie Słownika.

Z kolei podajemy krótką charakterystykę ciekawszych materiałów. Należą tu między innymi: Taryfy domów z lat 1554—1581 podające oprócz nazw wsi według ich przynależności do danej ziemi, powiatu i parafii, także charakter osad, ilość i rodzaj dymów miejskich i wiejskich, jatek rzeźniczych, dymów rzemieślniczych i fabrycznych, rybaków, tułających się za pracą oraz dymów ogrodniczych i komorniczych z uwzględnieniem ich rozległości w łanach1. Są to księgi poborów województwa rawskiego oznaczone numerami: 22, 49, 512, a przechowywane przed wojną w Archiwum Skarbowym w Warszawie.

Lustracje dymów w dobrach duchownych i królewskich z lat 1775—1777, przeprowadzone w całym kraju według wzorów dawnych, nie zostały uwzględnione w materiałach z uwagi na ich niekompletność i małą wiarygodność, choćby w porównaniu z podobnymi lustracjami z lat 1789 i 1790. Według taryfy z 1775 r. w księstwie łowickim było 3797 dymów, w tym 3155 wiejskich i 642 miejskie.

Wiadomości zebrane z taryf podymnego z r. 1789 uwzględniono w Słowniku ze względu na podział dymów z punktu gospodarczego, gdyż odróżniano w nich następujące rodzaje dymów: dwory i ich inne zabudowania, plebanie z innymi ich budowlami, klasztory, browary, karczmy, młyny, domy żydowskie, dymy wiejskie w chatach wiejskich grunta trzymających: a) w chałupach wiejskich o dwóch i więcej gospodarzach, b) o jednym gospodarzu; dymy w chatach i chałupach ogrodowych: a) chałupy z ogrodem, b) bez gruntu i ogrodu; w domach rzemieślniczych: a) dymy rzemieślnicze, b) dymy fabryczne, oraz sumę wszystkich dymów.

Spisy dymów sporządzone były według województw, powiatów, parafii i kluczów wraz z podaniem właściciela lub dzierżawcy czy posiadacza oraz nazwiska i stanowiska wykonującego spis, np. dla wsi Reczyc, Wrzecka, Zakulina i Kalenic spis podpisał ekonom klucza łyszkowickiego Feliks Rylski.

Komisja ziemi sochaczewskiej tak tłumaczy określenie «chałupa o dwóch lub więcej gospodarzach»: «Taki wyraz był rozumiany, jakoby chałupy albo raczej dymy nad dach wyprowadzone miały być tylko policzone i w tym sposobie wszystkie chałupy dwóch obejmujące gospodarzy w tabelach podano ... a takich w powiecie sochaczewskim było 168, które według brzmienia prawa nie za jeden, lecz za dwa dymy przy wstawianiu podatku rozumiane być powinne»3.

Spisy dymów z lat 1775 i 1789 prawdopodobnie nie były pełne, gdyż podana przez nie liczba dymów w stosunku do spisu z roku 1790 jest znacznie niższa. Np. w powiecie orłowskim woj. łęczyckiego, we wioskach należących do dóbr łowickich, liczba dymów jest niższa niż w roku 1790, a mianowicie:

Nazwy wsi

Lata

17754

17895

17906

przybyłe po 1789

17957

Bąków

49

72

73

3

51

Bogoria wieś

31

41

41

32

Bogoria wójtostwo

2

Wiskienica

23

33

29

19

Łaźniki

26

36

32

3

34

Łaźniki wójtostwo

10

Maurzyce

24

30

31

25

Zduny wieś

29

37

34

31

Zduny wójtostwo

4

Rząśno

11

19

19

Strugienice z wójto

stwem

31

32

32

1

31

Szczudłów

6

7

1

7

Świące

3

4

3

Otolice

9

13

12

Wierznowice

16

17

19

15

Jackowice Prym.

13

15

18

14

Jackowice Pijar/

11

12

12

Urzecze

31

37

39

28

Szymanowice

16

19

20

3

13

Razem |

329 |

400

439 |

11

| 315

Tak samo poważna różnica zachodzi między taryfą dymów z roku 1789 a 1790 na obszarze ziemi gostynińskiej pow. gąbińskiego. Przytaczamy tu kilka przykładów:

Nazwy wsi

Dymy

1789

1790

1795

1

Jeziorko |

24

28

Popów

50

70

Złaków Kościelny

75

84

55

Bednary

56

66 (14 d. plebania)

38

Podobne różnice występują w bardzo wielu innych wsiach. Wiele też wsi w obydwóch taryfach miało taką samą ilość dymów, np. Niespusza, Chąśno, Jackowice Pijarskie, Rząśno, Ziąbki itd.

W folwarku łowickim wraz z fabryką płócienną w roku 1789 liczono 21 dymów, gdy w 1790 r. sama tylko fabryka miała 23 dymy, a folwark 16 (dwór, 6 browarów, 5 karczem, 2 młyny, 2 chaty bez gruntu i ogrodu). Dawniej w browarze rachowano 1 dym, a teraz (1790 r.) podano istotną liczbę dymów znajdujących się na nich, a nie samą tylko ilość browarów i karczem. Podobnie liczono dymy w poszczególnych wsiach, czego dowodem były przytoczone wyżej przykłady. Tak samo liczono dymy w 1790 r. w folwarkach, browarach i karczmach we wszystkich innych wsiach. W niektórych wsiach łowickich różnice tłumaczą się tym, że w 1789 r. za jeden dym liczono nawet chałupy wiejskie o dwóch i więcej gospodarzach, gdy w roku 1790 dymy takie rachowano podwójnie. Zdarzało się nadto, że w niektórych dymach w 1789 r. był tylko jeden gospodarz, a w następnym roku było już dwóch na jednej roli, ale odbywający osobno powinności, i dlatego taką chałupę liczono również podwójnie, tj. za dwa dymy8.

Podobne różnice zachodzą we wszystkich wsiach położonych w ziemi sochaczewskiej, np. w Bobrownikach w r. 1789 było 31 dymów, w tym 29 wiejskich, a w 1790 r. w chatach wiejskich było 24 dymy, w wójtostwie 4, a nadto folwark, młyn, karczma miały po jednym dymie oraz 6 dymów wiejskich o dwóch gospodarzach.

Domaniewice w r. 1789 miały: folwark, 19 dymów wiejskich i 14 dymów plebańskich. W r. 1790 wś ta miała: dwór, karczmę, 16 dymów wiejskich, 4 dymy ogrodnicze bez gruntu i ogrodu i 2 takie dymy z ogrodem, tj. o 3 dymy więcej niż w poprzednim roku.

Jamno w 1789 r. liczyło dymów 27, w tym: dwór, browar, karczma, w chałupach wiejskich o 2 i więcej gospodarzach 13, o jednym gospodarzu 11, razem więc powinno być 40 dymów, a nie 27, jak podano w źródle. W roku następnym wieś ta liczyła 31 dymów, tj. dwór, karczma, kuźnia, w chałupach wiejskich o 2 gospodarzach jeden, o jednym gospodarzu 25 i jeden dym ogrodniczy z ogrodem.

Guźnia roku 1789 miała 16 dymów, w tym: 3 w chatach wiejskich o dwóch gospodarzach i 13 o jednym gospodarzu, gdy w roku następnym tylko 18 dymów (karczma, 2 dymy w chałupach wiejskich o 2 gospodarzach, 11 dymów o jednym gospodarzu i dwa w chałupach ogrodniczych bez gruntu i ogrodu).

Podobny stan wykazuje taryfa dla młyna i osady Gzinka, w której w 1789 r. miało być 5 dymów, tj. młyn, dwa dymy o 2 gospodarzach, jeden o jednym gospodarzu i jeden w chałupie ogrodowej z ogrodem, gdy w roku 1790 było również 5 dymów, tj. młyn, dwa dymy w chałupach wiejskich o jednym gospodarzu oraz dwa dymy w chatach ogrodniczych bez gruntu i ogrodu — razem 5 dymów a nie 7 z dwoma dymami o 2 gospodarzach.

Łyszkowice w r. 1789 posiadały 24 dymy, a więc dwór, browar, karczmę, młyn, 3 dymy w chałupach wiejskich o 2 gospodarzach, 16 o jednym gospodarzu i jeden dym rzemieślniczy, poza tym wójtostwo tej wsi miało 2 dymy, tj. dwór i chatę ogrodniczą bez gruntu — razem 29 dymów. W następnym zaś roku taryfa dla tej wsi wykazała: dla samej wsi 25 i dla wójtostwa 2 — razem 27 dymów. Dymów wiejskich o dwóch gospodarzach taryfa ta nie wykazała, gdy w poprzednim roku dymów takich miało być trzy.

Zielkowice w 1789 r. miały mieć 46 dymów, ale gdy 13 dymów o dwóch gospodarzach policzymy podwójnie, wówczas otrzymamy 59 dymów, gdy w roku 1790 wszystkich dymów było tylko 45.

Potworzyn w 1789 r. miał 6, a w następnym roku tylko 5 dymów (dwór i w chatach wiejskich), ponadto po roku 1789 dwóch rolników zajęło pusty grunt, ale jeszcze nie osiadło na nim. Przykładów takich jest znacznie więcej. Dowodzą one, że taryfa/z r. 1789 wykazała znacznie większą liczbę dymów niż taryfa z roku 1790, ale tylko wtedy, gdy dymy o dwóch gospodarzach policzono za dwa, a nie za jeden dym, tak jak to czyni ta taryfa. W poprzednich natomiast przykładach większą liczbę dymów wykazała taryfa z roku 1790, np. Dzierzgów, Bełchów, Bobrowniki, Kalenice (w r. 1789 dymów 27, a w następnym roku 32) itd.

Taryfa z roku 1789 dostarcza wiele cennych wiadomości gospodarczych i osadniczych, ale dane jej nie mają pełnej i równej wartości i w porównaniu z taryfą z następnego roku budzi pewne wątpliwości, choćby już z powodu wykazanej wyżej różnicy dymów.

Na potwierdzenie tego podajemy jeszcze zeznanie pisarza prowentowego dóbr klucza chruślińskiego z dnia 25 VIII 1789 r. Jana Jasińskiego, który po wykryciu w jego regestrach pomyłki zeznał pod przysięgą, że takich pomyłek było więcej i przyznał się dobrowolnie, iż nie tylko tabeli przedłożonej Komisji sam nie sporządził, ale nawet jej nie czytał. Komisja Szacunkowa w tym wypadku spostrzegła znaczne zmniejszenie intrat, przez co zmniejszał się również podatek na rzecz skarbu koronnego. Protokół tego zeznania podpisali: Kazimierz Walicki prezes Komisji Szacunkowej, Wincenty Ciechoński, i inni członkowie9.

Ponieważ w taryfach tych chodziło o podatek na rzecz skarbu koronnego, przeto wykazana intrata z dóbr prywatnych, kościelnych, a nawet królewskich w wielu przypadkach była niższa od rzeczywistego stanu. Wykazanie bowiem mniejszej ilości dymów leżało w interesie właścicieli i dzierżawców tych dóbr. Na obszarze dóbr łowickich zachodziła dość poważna różnica, bo 126 dymów (z tych w pow. orłowskim 24, w pow. sochaczewskim 48 i w pow. gostynińskim 54 dymy, tj. prawie 4%), bez dymów leżących w ziemi rawskiej, dla której brak materiałów porównawczych. Tym się tłumaczy, że Sejm 1790 r. zalecił sporządzenie nowej lustracji dymów.

Lustracje sporządzały miejscowe komisje ziemskie, a podpisali je członkowie komisji i zeznający, tj. właściciel, dzierżawca lub czasowy posiadacz danych dóbr. Taryfę zaś dymów miasta Łowicza w r. 1789 sporządzali radni miejscy Łukasz Tuszyński i Szymon Przezdziecki po zaprzysiężeniu ich przed Komisją Ziemską Sochaczewską10.

Niezależnie od ilości dymów komisje ziemskie sporządziły w r. 1789 spis ludności. Posiadamy odpisy takich spisów z czterech komisji ziemskich: gostynińskiej, sochaczewskiej, rawskiej i powiatu orłowskiego, a więc dla wszystkich dóbr łowickich. Spis ludności sporządzony był w formie tabel, tak jak taryfy dymów. Tabele te były podpisane przez dziedziców względnie posesorów poszczególnych wsi i były umieszczone zaraz po taryfach dymów11. Tak na przykład «Taryfa ludności ziemi gostynińskiej pow. gąbińskiego w dobrach księstwa łowickiego, z osobnych dla każdego miasteczka i wsi tabel w komisji ziemskiej ziemi gostynińskiej razem z tabelami dymów według prawa złożonych, a przez dziedziców, posesorów na tychże tabelach podpisanych, zaprzysiężonych dnia 28 IX 1789 r., przy końcu komisji ułożona»12.

Spis ludności uwzględnia następujące dane: zawód, płeć i wiek, gdy chodzi o dzieci; wykazuje bowiem mężczyzn i białogłowy, i ich dzieci, tj. synów do 15 lat, powyżej 15 lat i córki. Stan zaś zawodowy podaje z wyróżnieniem następujących grup: gospodarze-rolnicy, czynszownicy i chałupnicy, komornicy, fabrykanci, rzemieślnicy, karczmarze i szynkarze, czeladź i służący, luźni za robotą bawiący się i żebracy; ponadto w niektórych spisach uwzględniono «karczmarze Żydzi» i «Żydzi», np. tabele dymów i ludności ziemi rawskiej. Spisy ludności były ułożone tak samo, jak taryfy dymów i dotyczyły tych samych wsi, osad i ich atynencji.

Spis ten obejmuje tylko ludność wiejską, a pomija zupełnie szlachtę i duchowieństwo. Brak też danych o ruchu ludności i o wyznaniach. Są to więc braki poważne. Nie znaczy to jednak, aby spisy nie miały znaczenia dla statystyki historycznej i dla badań nad ludnością.

Niestety nie posiadamy żadnych danych dotyczących spisu ludności z r. 1790 i nie jesteśmy w stanie przeprowadzić porównania tych dwóch spisów. Zachowane zaś notatki dokonane z innych źródeł mówią tylko o ilości gospodarzy-rolników z podaniem ich imion i nazwisk. Ale nawet ilościowy stan ludności obliczony na podstawie tych źródeł nie może być porównywany ze spisem z r. 1789. Nie można też tego spisu porównywać z danymi pochodzącymi z lat 1820 i 1822, choćby z uwagi na 30 lat różnicy w czasie i że spisy z r. 1820 rozróżniały tylko płeć, wiek i służbę, również według płci, nie podając zatrudnienia, a spisy z r. 1822 ograniczały się tylko do podania ogólnej liczby osób w poszczególnych wsiach.

Wprawdzie wartość spisu z r. 1789 w porównaniu ze znanymi nam spisami z innych lat dla badanego terenu musi być oceniana dodatnio, nie tak jednak wysoko, jakby się tego należało spodziewać, mimo wszystko, z uwagi na brak spisu ludności z następnego roku, uwzględniamy go w materiałach, gdyż uważamy go za jeden możliwie pełny spis ludności z końca XVIII stulecia. Ma on jeszcze te wady, że dla niektórych wsi ludność podana była sumarycznie dla całej parafii lub klucza, np. klucze skierniewicki i michowicki oraz parafia Słupia, względnie dwóch wsi razem, jak Przybyszyce i Modła. To bynajmniej nie umniejsza jego wartości dla statystyki historycznej, tym bardziej, że sumaryczne wykazywanie ludności dla kilku wsi miało miejsce tylko w podanych przykładach ziemi rawskiej. Ludność wsi łowickich, leżących na obszarze pozostałych ziem i powiatów, podana jest oddzielnie dla każdej wsi.

Z kolei wspominamy tu jeszcze o zupełnie nie znanych i nie wyzyskanych dziesięciu księgach noszących tytuł: «Akt podania księstwa łowickiego». Księgi te podają pełny spis wsi, folwarków, młynów i drobnych realności, jak: cegielnie, karczmy, browary, gorzelnie, osady, wójtostwa, borowiny itp. według ekonomii. Każda księga składała się z dwóch części: opisowej i statystycznej. Części opisowej nie mamy skopiowanej, lecz tylko ważniejsze dane zbyt odbiegające od wiadomości podanych w szczegółowym inwentarzu arcyb. Ostrowskiego z r. 1785, gdy część statystyczną mamy odpisaną w całości. W księgach tych uwzględniono następujące dane dla każdej ekonomii z osobna, a w ekonomiach dla każdej wsi: a) Grunty wiejskie w morgach magdeburskich i nowopolskich z rozróżnieniem użytków rolnych (grunt orny, łąki, pastwiska, ogrody, nieużytki, las, bagna, wody użyteczne) oraz różne remizy (resztówki) i grunt razem dla całej wsi. b) Stan posiadania włościan; ilość gospodarstw z rozróżnieniem ich rodzaju, jak: rolnik, półrolnik, ćwierćrolnik, ogrodnik, komornik, kolonista, chałupnik, rzemieślnik, karczmarz, młynarz oraz ludność ogółem, c) Inwentarz żywy chłopski (konie, woły, krowy, jałowizna, owce, pnie pszczół), dalej zabudowania (z podaniem chat, stodół, obór, spichrzów, chlewów, z uwzględnieniem stanu tych budynków: dobry, średni, zły, wysokość asekuracji budynków w Towarzystwie Ogniowym) oraz powierzchnia gruntu użytecznego będącego w posiadaniu chłopów, d) Powinności włościan z podaniem obszaru, z jakiego pobierano te powinności w kwartach i zagonach, przy czym podano, ile zagonów i morgów miała kwarta względnie włóka, e) Czynsz z gruntów od dawna czystych, z zarośli po upływie lat wolnych, za lenung, flisowe i wiecowe w gotówce; pańszczyzna do naddzierżawcy (do gruntu), ilość dni sprzężajnych i pieszych na tydzień i na rok, stróża, gwałty, szarwark, tłoki, drwa godne, dni za fury, fury pod wywóz zboża, inaczej za «wiślaną drogę» oraz pańszczyzna, czyli tzw. usługa stawowa, a nieraz też pańszczyzna do wójtostwa, f) Ciężary gruntowe, a więc podatki, tj. podymne, szarwark, kontyngens liwerunkowy, dziesięcina dla duchownych w gotówce i w zbożu, składka na nauczyciela w gotówce i zbożu oraz składka na transport włóczęgów, g) Daniny w naturze zbożem z podaniem ilości i gatunków zboża, siemienia lnu i konopi w garncach, kapłonów, kur, jaj, mat, snopków wykręcanych w kopach i sztukach oraz przędzy w łokciach. Niemniej szczegółowo podane są podatki i ciężary z młynów, wójtostw i innych mniejszych realności oraz z folwarków. Przy folwarkach podano obszar w morgach z rozróżnieniem użytków rolnych; podatki opłacane przez folwarki, zasiewy folwarczne w korcach, zbiory zaś w kopach. Inwentarza żywego i martwego folwarki łowickie nie posiadały.

Były to księgi dużego formatu, foliały obejmujące w dziesięciu tomach 2430 kart zapisanych bardzo starannie. Zasadnicze znaczenie tych ksiąg jest takie jak inwentarzy i odegrały taką samą rolę przy akcie podania dóbr łowickich na rzecz w. ks. Konstantego. Były one jednak bardziej staranne i bardziej szczegółowe niż najlepszy inwentarz dóbr stołowych z roku 178513. Znajdowały się one w Archiwum Skarbowym w dziale operatów dóbr rządowych po nrem 1663.

Zaginiony w czasie ostatniej wojny inwentarz dóbr łowickich z roku 1785 uważamy za najbardziej cenny ze wszystkich znanych inwentarzy z XVIII w. Podawał on nazwy wsi, osad, wójtostw, folwarków, młynów, karczem, browarów, gorzelni, cegielni i innych mniejszych realności według kluczów. Uwzględniał też obszar poszczególnych wsi we włókach, kwartach i zagonach oraz podawał z ilu zagonów składała się włóka. Dalej podawał podział włók według użytkowników: do roboty dworskiej, w najem wielki, do plebanii, na wójta (sołtysa), radzkiego, włodarza, karczmarza, gajowego, karbowego, bartnika i oganiacza bez powinności, na czynsz, na wygon, na składowe, puste i w zaroślach, zabrane na folwark, puste wcielone w folwark na stałe, dla młynarza, dla dozorcy stawów oraz dla parobków i młodzieży, np. w Łyszkowicach po wymiarze pól w 1782 roku. Ludność i stan posiadania z rozróżnieniem gospodarzy i ich żon, synów, córek oraz osób razem. Zabudowania, a więc: domy i stodoły; inwentarz żywy chłopski, tj. woły, konie i krowy. Powinności: w tej rubryce podano obszar, z jakiego uiszczano te powinności z całej wsi i jednej włóki; czynsz w gotówce, a dalej świadczenia w naturze, jak: od kur, kapłonów, jaj, snopków wykręcanych, mat, siemienia w garncach, przędzy w łokciach; dalej stacyjne, serowe, gomółkowe, wieprzowe, stróżne, porębne i z ogrodów, a wreszcie najem wielki w gotówce razem z całej wsi i z jednej włóki.

Dziesięcina i inne daniny zbożowe dziesięcina wytyczna z łanów kmiecych i sołtysich, kolęda po jednym korcu z domu, dziesięcina w zbożu od kmieci i wójtostw, meszne w zbożu, wiecowe sędziemu w gotówce i w owsie, owies piecowy, gajowy i placowy oraz sepowe: owies, żyto, pszenica i jęczmień z całych gromad. Podatki w gotówce: subsidium charitativum na rok, podymne na ratę i flisowe na rok z całych gromad.

Inwentarz ten podaje nadto nazwy młynów według kluczów, ich stan, rodzaj, ilość kół i roczne świadczenia młynarzy wraz z czynszem. Podaje też austerie, karczmy, zajazdy, browary i gorzelnie, ich stan, położenie, czyim kosztem były wystawiane i do którego należały folwarku (bliższa charakterystyka tego inwentarza podana jest w części pierwszej s. 22—24). Podajemy go w materiałach w skrócie «216», gdyż pod tym numerem był przechowywany w Archiwum Skarbowym jako aneks do akt Prokuratorii Generalnej.

Wspomnieć tu jeszcze należy o teczce zatytułowanej «Akta Głównej Administracji księstwa łowickiego tyczące się donacji wcielenia 5 ekonomii do księstwa łowickiego», znajdującej się przed wojną w Archiwum Skarbowym, a oznaczonej numerem 1151, w której między innymi podano ludność według płci na dzień 8 lipca 1829 r., a ekonomii Kompina na 31 sierpnia t. r. Dane te wyzyskano celem uzupełnienia wiadomości o demografii.

Porównywanie ilościowego stanu ludności z inwentarza z roku 1785 ze spisem z r. 1789 nie daje pożądanego wyniku, bo inwentarz podaje ludność wiejską rolniczą (kmiecą) wraz z żonami i dziećmi, a nie uwzględnia innych zawodów żyjących na wsi.

Ludność wielu wsi w r. 1789 była znacznie wyższa niż w r. 1785, choć w czasie między tymi dwoma datami zachodzi różnica zaledwie czterech lat. Na przykład ludność Czatolina w r. 1789 była przeszło o 100% wyższa niż w r. 1785, Małszyc o 43%, Świeryża o 44%, Urzecza o 43%, Bobrownik o 40%, Placencji i Sierznik o 34%, Zdun o 35%, Łaguszewa o 13%, Goleńska o 10%, a tylko w Klewkowie ilościowy stan ludności dla tych dwóch dat był równy. Dowodzi to, że porównywanie stanu ilościowego ludności w tym przykładzie nie może prowadzić do uzasadnionych wniosków.

Bardzo cenne źródło do geografii historycznej stanowią opisy parafii zebrane drogą ankiety przez proboszczów i administratorów parafii w latach 1783— 178414. Opisy te były sporządzone z inicjatywy ks. M. Poniatowskiego, ówczesnego arcybiskupa gnieźnieńskiego. Opisy stwierdzają przynależność parafii do diecezji, archidiakonatu i dekanatu, położenie geograficzne parafii, powiat i województwo oraz nazwy wsi należących do parafii i ich położenie w stosunku do kościoła parafialnego, przynależność tych wsi administracyjną i gospodarczą oraz imię i nazwisko właściciela, posiadacza, dzierżawcy wsi. Opisy podają, czy dany kościół jest murowany, czy drewniany, wyliczając sąsiednie kościoły parafialne, ich odległość i położenie od opisywanego kościoła, nieraz z bardzo ciekawym bliższym określeniem, np.: «kościół w Złakowie za błotami leży na północ, do którego latem prostej drogi nie ma, lecz trzeba objeżdżać na mosty królewskie w parafii sołkowskiej będące i liczy się mil dwie mierne, zimą zaś na prost trzy ćwierci mili, należy do dekanatu łowickiego»15.

Dalej opisy podają najbliższe znaczniejsze miasteczka i miasta, ich odległość i przynależność. Opisane też są tu drogi do tych miast prowadzące, ich stan, rodzaj i odległość określana czasem jazdy latem, zimą oraz jesienią i wiosną.

Następny punkt opisów mówi o rzekach, strugach, bagnach, błotach, jeziorach, stawach, groblach i mostach, podając ich nazwy i położenie w granicach poszczególnych wsi. Przy rzekach podany jest ich bieg i nazwy osad, przez które przepływają.

Opisane są też bory, lasy, zarośla, znaczniejsze góry z określeniem ich położenia, obszaru, drzewostanu, a czasem nawet wieku drzew. Niekiedy w opisach lasów podano stan ilościowy i rodzaj dzikiej zwierzyny żyjącej w ówczesnych borach i lasach.

Punkt ósmy opisuje drogi partykularne i trakty publiczne przechodzące przez dane parafie z określeniem charakteru i rodzaju tych dróg, ich kierunku, stanu i odległości z określeniem najbliższego krajobrazu. Opisane też są mosty położone nad rzekami przecinającymi i drogę.

Wreszcie w punkcie ostatnim (9) opisane są granice powiatowe, ziemskie, wojewódzkie i kościelne. Czasem, np. w opisie parafii Zduny, granice te były opisane w punkcie 5, przy opisie rzek, z uwagi na to, że rzeka była tam granicą województwa.

W Archiwum Konsystorza Warszawskiego pod nrem 231 przechowywany był spis generalny wszystkich dóbr stołu arcybiskupstwa gnieźnieńskiego podanych do hipoteki w 1796 r. W woluminie tym znajdowały się kopie najważniejszych przywilejów dotyczących dóbr stołowych, np. bulla papieża Honoriusza zatwierdzająca przywilej Leszka Krakowskiego, Konrada Mazowieckiego, Władysława Kaliskiego i Kazimierza Opolczyka z roku 1240, króla Zygmunta z 1548 r., który na prośbę arcyb. Dzierzgowskiego zatwierdził przywileje dawniejsze króla Kazimierza z r. 1463 i ks. Ziemowita z 1359 r. Z kolei podaje wszystkie wioski i osady z uwzględnieniem dat występowania ich i nadania na rzecz kapituły oraz ewentualnego powrotu ich do stołu arcybiskupiego względnie nadania na rzecz funduszu kościelnego. Uwzględnia ponadto zmiany nazw poszczególnych wsi, osad i młynów, których powstania z innych źródeł nie można było określić bliżej ani oznaczyć ich przynależności administracyjnej i gospodarczej. Ponieważ i ten dokument dziś nie istnieje, przeto na jego podstawie podaliśmy wszystkie ciekawsze wiadomości przyczyniające się do wyjaśnienia nazw wielu wsi i osad oraz ich przynależności gospodarczej16.

Materiały uwzględnione w Słowniku zostały opracowane i przedstawione w porządku alfabetycznym według nazw miejscowości, a w poszczególnych osadach chronologicznie, czyni to wrażenie kroniki każdej wsi łowickiej do połowy XIX w. Na pierwszym miejscu podajemy zawsze pełną dzisiejszą nazwę danej osady i inne ciekawsze wiadomości oraz skrót źródła, z którego wiadomość zaczerpnięto. Przy dalszych wiadomościach danej osady na pierwszy plan wysunięto datę (rok) i skrót źródła, a następnie treść przekazu źródłowego dotyczącego danej miejscowości czy osady. Przy nazwach siedzib ośrodków administracyjnych i gospodarczych oraz parafialnych podano nazwy osad należących do danej gminy, ekonomii, klucza czy parafii. W razie gdy w danych tych z różnych lat nie zachodziły zmiany, nazwy takie podano tylko raz z zaznaczeniem okresu, którego dotyczą.

Przekazy źródłowe często przytaczano bądź w całości, bądź w wyciągach. W całości przepisywano materiał statystyczny z taryf podymnego i pogłównego, w wyciągach zaś z inwentarzy, z lustracji i z opisów parafialnych oraz z aktu podania księstwa łowickiego, z tym że z okresu pierwszej i drugiej donacji dóbr łowickich na rzecz w. ks. Konstantego ograniczono się do podania tylko wypisów z tabel statystycznych, pominięto zaś część opisową dlatego tylko, że nie dokonano odpisów tej części. Nie znaczy to, że nie uznawano znaczenia wartości tych opisów, lecz dlatego, że w pierwszym rzędzie kładziono nacisk na ekonomiczne położenie włościan, odkładając kwestię budownictwa folwarcznego i wiejskiego oraz opisu pałacu prymasowskiego w Warszawie na plan dalszy.

Opisy parafialne podano również tylko w wyciągach, gdyż w trakcie gromadzenia źródeł kładziono główny nacisk na położenie geograficzne i topograficzne poszczególnych wsi, na opis rzek, bagien, błot, lasów i zarośli, nie przywiązywano zaś znaczenia do całości opisów parafialnych. Z wyzyskanych opisów parafialnych sporządzono odpisy tylko dla dwóch parafii, tj. Skierniewic i Zdun, jako ciekawsze wzory opisów miasta i wsi. Obecnie, ponieważ oryginały tych opisów zaginęły, kopie ich podajemy w całości w formie przykładu, jak były wykonane takie opisy i jakie zawierały wiadomości dla geografii historycznej. Kopii opisu parafii m. Łowicza nie sporządzono, ponieważ odpowiedniego tomu opisów nie zdołano wyzyskać przed wybuchem drugiej wojny światowej.

W celu ograniczenia objętości wydawnictwa wzorem innych słowników wprowadzono szereg daleko idących skrótów. W tym też celu uproszczono zapis liczb złożonych z dwu wartości, rozdzielając kropką jednostki mniejsze od większych w systemach niedziesiętnych, np. 15.25 kóp oznacza 15 kóp 25 snopów, 3.12 zł oznacza 3 zł 12 gr, 14.131 mg oznacza 14 morgów 131 prętów itp., zostawiając stosowanie przecinka w systemie dziesiętnym.

Całość edycji uzupełni słowniczek wyrazów mniej znanych, wykazy miar, wag, pieniędzy itp.

SKRÓTY ŹRÓDEŁ DRUKOWANYCH WYSTĘPUJĄCE W SŁOWNIKU17

Lvg. — Visitationes bonorum archiepiscopatus necnon Capituli Gnaesnensis saeculi XVI, wyd. B. Ulanowski, Kraków 1920.

KDW — Kodeks dyplomatyczny Wielkopolski, t. I—V, Poznań 1877, 1878.

Łaski — Liber beneficiorum Łaskiego, t. I—II, Gniezno 1880, 1881.

Paw. — Źródła dziejowe, Polska XVI wieku pod względem geograficzno-statystycztym... przez Adolfa Pawińskiego, Warszawa 1883.

Tab. 1827 — Tabele miast, wsi i osad.

MP — Mapa woj. rawskiego Perthéesa.

SKRÓTY NAZW ARCHIWÓW, Z KTÓRYCH KORZYSTANO I SYGNATUR

AS

AAD

— Archiwum Skarbowe w Warszawie.

— Archiwum Akt Dawnych w Warszawie.

AG

— Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie.

AKG

— Archiwum Kapituły Gnieźnieńskiej w Gnieźnie.

AK

— Archiwum Konsystorza w Warszawie.

AŁ

— Archiwum m. Łowicza.

AKŁ

— Archiwum Kapituły Łowickiej.

ARCHIWUM KAPITUŁY GNIEŹNIEŃSKIEJ

4I b —Liber privilegiorum saeculi XV, k. 115.

4I d — Liber privilegiorum Archiepiscopatui Gnesnensi servientium, s. 404.

4IIa —Liber privilegiorum ab anno 1459 asque ad annum 1585 conscriptus...,k. 688.

4IIb —Liber privilegiorum, in Capitulis Generalibus Gnes. ab anno 1586 ad annum

1604, k. 244.

4IIc —Liber privilegiorum...ab anno 1605 ad annum 1646, k. 3+495.

4IId — Liber privilegiorum ...ab anno 1647 ad annum 1786, k. 2+|733.

4IIe — Liber privilegiorum ... ab anno 1780 ad annum 1823, k. 179.

4IIf — Ingrosatio privilegiorum advocatialium et emethonalium, k. 364.

6Ao — Inwentarium universorum bonorum Archiepiscopatus Gnesnensis revisione venerabilis... Joannis Kokaleski ... anno 1548, s. 772+10 s. indeks.

6Ai — Inwentarium omnium et singulorum proventuum et aedificaciorum Archiepiscopatus ... per ... Jacobum Prądzewski... 1592 conscriptum, k. 422.

6Ak — Compendium inwentariorum Archiepiscopatus Gnesnensis... in anno 1685 ... conscriptum, s. 402.

6Al — Inwentarz księstwa łowickiego post fata ... Teodora Potockiego, arcybiskupa...

spisany in anno 1739, s. 239.

6Ao — Inwentarium Ducatus Loviciensis per me T. G. de Siemieniec Siemieński... conscriptum anno 1777, k. 6 + s. 440.

6Au — Inwentarium Ducatus Loviciensis... per me A. M. a Boguslawice Sierakowski ... conscriptum anno 1767, s. 472.

6At — Inwentarium Ducatus Loviciensis ... per me losephum Gembarth ... conscriptum anno 1795, k. 140 + 3nlb.

AK 231 — Archiwum Konsystorza Warszawskiego.

Descriptio generalis omnium bonorum mensae Archiepiscopalis Gnesnensis in ordine demandatae hypothecae eorundem confecta 1796. Na grzbiecie oprawy napis: «Ad hypothecam bonorum Archiep. ...», folio.

ARCHIWUM SKARBOWE W WARSZAWIE (PRZED WOJNĄ)

216 — Inwentarium Ducatus Loviciensis ... per ... Siemieński ... conscriptum

anno 1785.

Ks. 22 —Akta poborowe za lata 1530—1589 ziemi gostyńskiej, k. 519, Dział I.

Ks. 48 — Księga poborów woj. rawskiego ziemi sochaczewskiej z lat 1496—1582,

k. 566+8 nlb, Dz. 1.

Ks. 49 — Księga poborów woj. rawskiego z lat 1504—1596, k. 712.

Ks. 51 — Księga poborów ... różnych województw ... k. 281—284.

Ks. 93 — Protokół ofiary oraz tabele dymów i ludności ziemi ... i powiatu...

Dz. XLVII.

Ks. 94 — Jw., Dz. XLVII.

Ks. 95 A i B — Jw., Dz. XLVII.

Ks. 97 A i B — Jw.

Lustracje dymów w dobrach duchownych i królewskich z lat 1775—1790, księgi: 73, 74, 75, 77, 78, 79 i 80, Dz. XLVIII.

Ks. la — Podanie urzędowe ekonomii Łowicz ... w. ks. Konstantemu ... 1821 roku sporządzone, k. 291 (zob. część I, s. 32).

Z działu operatów urządzenia dóbr rządowych «Akt podania księstwa łowickiego», ksiąg X formatu folio, nr 1663.

Ks. I — Akt podania księstwa łowickiego, k. 180.

Ks. II — Akt podania ekonomii Łowicz i Łyszkowice, k. 550.

Ks. III — Akt podania ekonomii Skierniewice, k. 333.

Ks. IV — Akt podania ekonomii Głuchów, k. 277.

Ks. V — Akt podania ekonomii Jeziorko, k. 302.

Ks. VI — Akt podania ekonomii Bąków, k. 277.

Ks. VII — Akt podania ekonomii Kompina, k. 188.

Ks. VIII — Granice księstwa łowickiego, k. 442.

Ks. IX — Fundusze duchowne, k. 462.

Ks. X — Lasy, k. 99 (zob. część 1, s. 31).

AS. Kom. Likw. — Komisja Likwidacyjna uwłaszczenia dóbr księstwa z 1864.

AS, Akta tycz, się urządzenia ... włościan ks., łowić., t. III.

[SŁOWNIK]

Antony — os. szlach. w 1793 r. leżała tuż za wsią Patoki przy drodze do Kozłowa (MP). Później nie znana.

Arkadia — wś, gm. Nieborów, kl. Kompina, par. Bednary, pow. łowicki, dawniej gąbiński. Wś leży nad rz. Skierniewką-Łupią. Do 1780 r. wś ta nosiła nazwę Łupia i była własnością kap. łowickiej. W 1777 r. prym. Antoni Ostrowski, na skutek zabiegów ks. Heleny Radziwiłłowej, oddał swoją wś Płaskocin kap., otrzymując w zamian Łupię. W następnym roku Łupią przeszła w posiadanie kaszt, wileńskiej Heleny Radziwiłłowej.

W miejsce wsi Łupii prym, nabył od Konstancji Grotowskiej, sędziny ziemskiej rawskiej, 2 wioski: Jasień i Zacywilki koło Kołacina, za sumę 2000 zł. Wioski te leżały już poza granicami dóbr łowickich.

Kap. gnieźn. 20 X 1780 r. (AS, 216, k. 281), zatwierdziła zamianę wsi, która została dokonana pomiędzy prym, i kap. łow., natomiast akt kupna i sprzedaży między prym. Ostrowskim a ks. Radziwiłłem został zatwierdzony 15 XI 1780 r. w grodzie warsz. (AK, 186 i 231), a w 1782 r. kontrakt ten akceptował nuncjusz papieski Jan Andrzej Archetti (Wegner, Arkadia, s. 17—18). Tak więc dla kaprysu księżnej poruszono kap., prym., a nawet nuncjusza, aby woli ambitnej kobiety stało się zadość.

Wś Łupia obejmowała 41/2 ł. gruntu km. Na jej terenie nabywczym założyła w r. 1778 park angielski romantyczno-sentymentalny, urozmaicony fantastycznymi atrakcjami celowo budowanych ruin w stylach różnych epok. Księżna, nie licząc się z kosztami, sprowadziła do swej os. starożytne posągi z Włoch i Grecji, planowo rozmieszczała pawilony, wytknęła labirynt ścieżek, skierowała do parku wody rz. Łupi, urządziła sztuczne wyspy na stawach i wzniosła świątynię Diany, zdobną słynnym plafonem Norblina (M. Szymański, Podłowickie rezydencje, Nieborów i Arkadia, Warszawa 1936, s. 23).

Arkadia jest wyrazem nowatorskiego ducha klasycznego z drugiej połowy XVIII w. Ma dziś dość poważną literaturę, a wśród niej cenniejsze opracowania to: J. Wegnera, Arkadia, Warszawa 1948, s. 71 + 38 ilustracji; M. Szymańskiego, Podłowickie rezydencje. Nieborów i Arkadia, Warszawa 1936, s. 35, oraz Katalog zabytków sztuki w Polsce, II, s. 107—112.

Baranów — folw., kl. Łyszkowice, par. Domaniewice, z. i pow. sochaczewski, dziś łowicki. Część gruntów wsi Czatolin wyrudowano i założono folw. jeszcze przed 1531 r. Pole to obejmowało 59.39 mg miary nowop.

W inw. Wydżgi z 1685 r. występuje folw. Baranowo i staw zarybiony tej nazwy. Statki ratajskie folw. obejmowały: 3 płużyce, 3 radia oraz tyleż lemieszy, krojów i radlić (6Ak; AK, 231). Folw. i staw występują w inw. z r. 1739 (6A1) i w 1778 r. W tym roku folw. wydzierżawił na 9 lat niejaki Piotr Moczarski (AS, 216, k. 299—301). W r. 1785 do folw. należał brow. i mł. we wsi Wrzecko postawiony kosztem młynarza. Mł. ten na mocy przywileju prym. A. Ostrowskiego nadano wieczystym prawem Tomaszowi Żabczyńskiemu, po którego śmierci mł. przeszedł w posiadanie jego syna Franciszka wraz z łąką i rolami należącymi od dawna do mł., za co do folw. Baranów młynarz płacił rocznie 400zł. Do tego folw. należało 6 małych ogr. Łąki folw. dawały około 30 wozów siana.

Folw. ten wysiewał w 1785 r. w kor.: żyta 581/4, pszenicy 41/2, jęczmienia 211/2, owsa 75, grochu l1/4, prosa 3/4, tatarki 41/4. Owczarnia liczyła 180 owiec (AS, 216, k. 299—301).

W 1. 1789 (AS, ks. 95 A, s. 161—178) i 1790 folw. liczył 2 dm„ tj. dw. i brow. (AS, ks. 77).

W r. 1829 obszar folw. wynosił 696.108 mg miary magd., czyli 317.205 mg miary nowop., w tym zab. 1.221, ogr. owocowy 0.247, ogr. warz. 3.76, rola orna 200.27, łąki czyste 20.130, zarośla 1.012, pastw. 83.067, wody nieużyteczne 2.125, nieużytki 4.170 mg oraz łąki w Sierakowicach (AS, Akt podania, ks. II).

Bąków — wś, gm. i par. Bąków, kl. Zduny, pow. Orłów, woj. łęczyckie. Wś osadzona na prawie średzkim w r. 1345 wraz z wioskami: «Gyszicze i Slonevo» (Lvg. 54—56). W 1. 1357 i 1358 «Bancowo» (KDW, III, nr 1354 i 1380). Wś liczyła wówczas 38 ł.; w tym 36 os., 2 puste dla dw., soł. miał 41/2 i 2 pleb. Łąka «Ławiczna». Mł. «Kruczay», naprawa grobli przy mł. należała do chłopów. We wsi 4 karcz. (Lvg. 54—56). W r. 1548 wś miała 37 ł. os., 1/4 ł. wolnego, 2 kliny (pola), soł. 4 ł. We wsi nadal 4 karcz. (6Ae).

W r. 1592 inw. podaje 2 wioski: Bąków Górny i Bąków Dolny (6Ai). W 1685 r. rozległość wsi wynosiła 42 wł. i 2 kw. (w 16 zag.), w tym: włod. na posługę dw. 2 kw., gaj. na posługę dw. 2 zag., 2 karcz, na szynk 2 kw., do pleb. 2 wł., w najem os. 3 wł. 1 kw. 2 zag., do rob. dw. 7 wł. 1 kw., na dw. zasianych 3 wł., przyłogiem leżało 25 wł. 3 kw. Wś liczyła 54 osiadłości podd., którzy posiadali: 14 koni, 40 wołów, 40 krów. Powinności: czynsz z wł. 3.10 zł; najem wielki 18 zł z wł.; wieczne w gotówce 16 gr. Daniny w naturze: po 22 kury, po 200 jaj, po 8 łok. przędzy z wł., po 2 kopy sn. wykręcanych, po 8 fur drew, po 1 gar. siem. In., po 8 kor. pszenicy sep. i tyleż owsa, owsa gaj. z d. po 2 kor., owsa wiecznego z całej wsi 4 kor. Robocizna pańsz., jak inne wioski tego kl. (6Ak).

W 1739 r. rozległość wsi wynosiła 471/2 wł., soł. 10 zag., pleb. 4 wł., pustych 36 wł., do rob. dw. 3 wł., w najem 3 wł., włod. 6 zag., karcz. 8 zag. We wsi było 24 d. os. i 25 pustych. Wś liczyła: koni 18, wołów 45, krów 47 (6A1).

W r. 1767 rozległość całej wsi była taka sama, jak w 1739 r. Zmienił się jednak znacznie rozkład gruntów, a w szczególności: 3 wł. 1 kw. obrócono na folw., 31/2 wł. wójt, zasiano na składowe, 41/2 wł. do rob. dw., 31/2 wł. w najem wielki, włod. 1 kw., karcz. 2 kw., gaj. 1 kw., pleb. 2 wł. i do rob. 2 wł., przyłogiem (pusto) leżało 28 wł. 1 kw. Obszar inw. ten podał łącznie dla obu osad, a ilość dm. i gosp. oraz stan inw. żywego z wyszczególnieniem dla każdej wioski:

Nazwa posiadłości |

Domy

Gosp.

Stodoły

Konie

Woły

Krowy

Bąków

12+3 spal.

20

16

13

33

25

Bąków Górny

6

8

3

1

6

7

5

Bąków Dolny

15

16

14

9

33

17

Wójtostwo

1

12

111

9

13

Probostwo

5

10

5 1

4

3

(6 An)

Razem

39 + 3

66

49

41

89

47

Inw. księstwa łow. z r. 1768 rozległość całej wsi dzielił następująco: na dw. oddane 1/4 wł., do rob. dw. 41/2 wł., w najem wielki 63/4 wł., kość. 4 wł., wolna 1 wł., pustych 291/2 wł.; chat we wsi 43, a gosp. 52 i luźnych 24. Inw. żywy: wołów 90, koni 57, krów 75. Folw. B. miał 35 szt. bydła rogatego (III E 37, nr 587, k. 57).

Na płd. i na zach. od wsi na gruntach tej wioski znajdowały się zarośla chrustu o nie podanej rozległości (O.84).

W 1779 r. po pomiarze rozdział wł. był następujący: w Bąkowie Górnym obsiane 111/4 wł., puste 43/4 wł., prób. 1 wł., dw. obsiewał 43/4 wł.; w Bąkowie Dolnym wś obsiewała 123/4 wł., prób. 1 wł., folw. 2 wł., pusto leżało 53/4 wł. (AS, 216, k. 129). W rpisie pod tekstem znajduje się notatka pisana inną ręką: «Cała wś Bąków posiada 43 wł., czyli kw. 172; z tych obsiewa: dw. kw. 24, prób. 8 kw., właśc. prób. 8 kw., włość, zamk. 132 kw. — razem 172 kw.» (AS, 216, k. 129). Najbardziej dokładny inw. dóbr łow. prym. Ostrowskiego z r. 1785 zarejestrował w Bąkowie 50 gosp., w tym 44 wś i 6 wójt. Rozległość ogólna wsi nie uległa zmianie, wynosiła 47 wł., a we wł. było 16 zag. Rozkład jednak gruntów był inny niż w dawniejszych inw. Do rob. dw. 41/2 wł., w najem 31/2 wł., na składowe 3 wł., 1 kw. wójt., bez powinności 291/2 wł., ze wsi i z wójt, na stałe wcielono do folw. 1 wł. i 1 kw., kość. 4 wł., w tym 2 do pleb. i 2 do rob., na posługi dw. 1 wł., tj. włod., karb., karcz., gaj. po 1 kw. Chłopi mieli w posiadaniu 671/2 kw. Chłopi użytkowali 1 wł. 3 kw. roli. Gosp. włókowych nie było we wsi wcale. 8 osadników było bezrolnych. Powinności wsi: z 91/2 wł. czynsz 30.25 zł (po 3.10 zł z wł.), stacyjne, serowe, gomółkowe 2.15 zł, kur 22 z wł. — razem 2471/2, po 2 kapł. — razem 221/2, po 3 kopy jaj — razem 33 kopy 45 szt., mat 30, sn. po 2 kopy — razem 221/2 kopy, po gar. In. siem. — razem 111/2 gar., po 8 łok. przędzy — razem 90 łok., gęsi, kto chowa, za gr jedną dać powinien. Najem wielki po 60 zł z wł., czyli z 31/2 wł. zł 210, z 4 karcz. 24 gr oraz z 31/2 wł. wójt. 200 zł czynszu. Dzies. wytyczna ze wsi należała do dw., wiecowe sędziemu po 8 kor. owsa z wł., sep. owsa 31 kor., pszenicy sep. 31 kor., gaj. 92 kor., mesznego po 3 kor. owsa i tyleż żyta. Według nowego zarządzenia dawać mieli łącznie: 128 kor. owsa sep. i 72 kor. pszenicy, i 16 kor. żyta, a meszne jak dawniej. Pod. wynosiły z całej wsi: subsid. charit. na rok 640 zł, podym. na ratę 122.15 zł, lenung na ratę 60 zł i flisowe 6 zł na rok. Tytułem czynszu z 6 wł. po 120 zł — razem 750 zł. Ludność wsi: gosp. 50 (w tym 1 kawaler i 3 wdowców), żon 45, syn. 53, córek 45 — razem 193 osoby. Bezdzietnych było 4 rodziny. Najliczniejsza rodzina liczyła 6 dzieci. D. mieszkalnych 43, stod. 31. Inw. żywy: wołów 83, koni 22, krów 63.

Bąków Górny — ma 213/4 wł., z tego 111/4 wł. obsiewa wś, do pańsz. 6 wł., do pańsz. dla prób. 2 wł., na czynsz 21/2 wł., radzki 1 kw., karcz. 1 kw., gaj. 1 kw., pusto leży 43/4 wł., folw. obsiewa 43/4 wł., prób. 1 wł.

Bąków Dolny — wś, liczy 211/4 wł., w tym: prób. 1 wł., folw. 2, wś 121/2 wł.» tj. do pańsz. 8 wł., a 33/4 wł. na czynsz. Radzki, karcz, i włod. po 1 kw., a reszta 53/4 wł. leży pusto (AS, 216, k. 130). Powinności: czynsz 401.15 zł, pańsz. sprzęż. dni 949, pieszej 1612. Daniny w naturze: pszenicy 36 kor., owsa 67 kor., kapł. 113/4, kur 86, jaj 960. Pod.: podym. 262.15 zł, szar. 276 zł, kont. 295.26 zł, składka ogniowa 128.12 zł. Składka na transport 18 zł. Dzies. 6.3 kor. żyta, a meszne po 18 kor. żyta i owsa. Obszar wsi 173/4 wł.

«W r. 1779 zniesiono jako uciążliwe niektóre świadczenia: wydawanie drew godnych, gdyż nie mają swego lasu, oddawanie gęsi groszowych (tj. za dostarczoną dla dw. gęś chłop otrzymywał 1 grosz), wychodzenie za najem do odrobienia folw. za zapłatą po 6 gr za dzień, wykręcanie snopków, oddawanie lnu, konopi, siemienia itp., są zniesione, a tylko te odbywać mają, jakie nakazuje ustalenie z 1779 r.» (AS, 216, k. 129). «Wprowadzono natomiast nowe świadczenia: stróża do folw., paść trzodę kolejno, tzn. zajmować dw. inw. na paszę, odpędzać go do dw. i rachowany oddawać, a w zimie oprzątać. Rowy, gdzie potrzeba, kopać, drogi w granicy swojej naprawiać, groblę mł. urzyckiego reperować, a także przęsło u mostu pod zamkiem łowickim utrzymywać koniecznie. Drogę do Warszawy liczono za 4 dni robocze. Wyorywać na pańskim powinni 20x10 pr.» (AS, 216, k. 131). «Ponieważ podd. do upodobania wzięli sobie grunta i na nim się obowiązali rządzić, nie będą przeto siać po innych wsiach, ani też na ich polu nikt bez opowiedzenia się i pozwolenia dw., więcej sobie nie będą przywłaszczać gruntu, nawet gromadzkiego, chyba za pomnożeniem danin, czynszów i pańsz. Każdy gosp. posiadający rolę ma obowiązek od zwierzchności na siebie włożony, aby swoją rolę aż do granicy miał wychędożoną z krzaków i póty takiemu nie da się więcej roli, aż tę dobrze doprawi i wychędoży» (AS, 216, k. 131).

W r. 1780 utworzono wójt, nadane na 40 lat małż. Bethe. Nadanie to nastąpiło na skutek fałszywych zeznań, wójt, było tu z dawna lokowane na 10 wł. Tymczasem, jak wynika z inwentarzy i rewizji, lokowane ono było na 4 wł. i 2 kw., a później było zniesione. Kanon do skarbu prym, wynosił 15 zł rocznie, a na budowę kość, metropolitalnego gnieźn. 20 zł z tego wójt. (AS, 216, k. 132).

W r. 1789 Bąków Górny i Dolny wraz z wójt, liczył 72 dm. wiej. i 340 mk., a to:

Ludność

Męż.

Kob.

Synów

Cór

Razem

do 15

od 15

Gospodarze rolni

65

62

21

56

54

258

Komornicy

5

18

7

9

15

54

Rzemieślnicy

2

2

1

3

1

9

Czeladź i służba

6

4

—

1

2

13

Szynkarze

—

1

—

—

— 1

1

Żebracy

3

2

—

—

—

5

Razem 1

81

89

29 1

69

721

340

(AS, 47, ks. 101).

Rok później Bąków Górny liczył 32 dm. wiej., Bąków Dolny 30, pleb. 8, a wójt. 3 — razem 76 dm. wiej. (AS, 51, nr 165).

Akt nadania dóbr łowickich ks. Konstantemu podał dla 1828 r. następujący stan: Bąków Górny: gosp. rolnych 45, mk. 327. Chat db. 17, śr. 11, złych 17. Stod. db. 6, śr. 10, złych 24. Obór db. 11, śr. 9, złych 16. Spichrz 1 db. i 1 zły, chlew 1 zły. Inw. żywy: koni 34, wołów 106, krów 83, jałow. 30, owiec 107, świń 67. Rozległość wsi 16 wł. Powinności: czynsz 351.15 zł, pańsz. dni sprzęż. 871, pieszych 1440. Daniny w naturze: pszenicy 36 kor., owsa kor. 67, kapł. 113/4, kur 86, jaj 960. Pod.: podym. 322.15 zł, szar. 274 zł, kont. liw. 355.2 zł, składka ogniowa 117.91/2 zł. Dzies.: żyta 8.5 kor., meszne 18 kor. żyta i tyleż owsa, składki na transport włóczęgów 18.12 zł (AS, ks. VI, k. 79—88).

Bąków Dolny: gosp. rolnych 48, dusz 316. Zab. wiej.: chat db. 26, śr. 7, złych 15. Stod. db. 10, śr. 7, złych 28. Obór db. 14, śr. 4, złych 20. Spichrz 1 db. Chlew db. 1 i 1 zły. Bud. ubezpieczone były na sumę 19375 zł. Inw. żywy wiej.: koni 41, wołów 116, krów 71, jałow. 62, owiec 65, świń 62. Wś liczyła 173/4 wł. Czynsz w gotówce 401.15 zł. Pańsz.: dni sprzęż. 949, pieszych 1612. Świadczenia w naturze: pszenicy 36 kor., owsa 67 kor., kapł. 113/4, kur 86, jaj 960. Ciężary gruntowe: podym. 262.15 zł, szar. 276 zł, kont. liw. 295.26 zł, składka ogniowa 128.12 zł, składka na transport włóczęgów 18.12 zł. Dzies.: żyta 6 kor., meszne 18 kor. żyta i 18 kor. owsa (AS, ks. VI, k. 89—92). Wykaz zaś z 1829 r. podaje dla Bąkowa Górnego męż. 155 i 159 kob. — razem 314 mk. Bąkowa Dolnego męż. 169 i 156 kob. — razem 325 mk. (Akta Gł. Adm. ks. łow., nr 1151).

W r. 1864 Bąków Górny liczył 52 gosp. i 1042.252 mg, a w szczególności: pi. i ogr. 35.100, rola orna 930.008, zarośla («łuhy») 50.0, pastw. 27.144, nieużytki 62.135. Wynagrodzenie 917 rb. 817/10 kp.; 3 chłopów miało poniżej 5 mg, 25 po 40.109 mg. Bąków Dolny: rola orna 834.36, łuhy 57.153, pastw. 261.0, nieużytki 33.16, razem 1185.205 mg. Wynagrodzenie 931 rb. 822/5 kop.

W Bąkowie Dolnym zachowała się dawna chata drewniana konstrukcji zrębowej z węgłami, ustawiona kalenicowo, z kominem butelkowym i czterospadowym dachem oraz druga podobna chałupa z połowy XIX w. W Bąkowie Górnym podobna chałupa z połowy XIX w. z dachem czterospadowym. Wnętrze tej chałupy przerobione.

Folw. w Bąkowie istniał prawdopodobnie już w połowie XIV w., bo już w 1357 i 1358 r. 2 puste wł. chłopskie zabrał dw. (KDW, III, nr 1380). Być też może, że wł. te zabrano dla dw. w Zdunach, gdzie była siedziba kl., do którego należał Bąków.

Dokładne wiadomości o folw. Bąków podał dopiero inw. z r. 1685, a mianowicie: «budynek folwarczny z sienią, izbą i komorą stary. W ścianach i poszyciu potrzebuje naprawy, okno jedno w drewno, drugie gliną zalepione, piec prosty, stary. Obora przy tym budynku z przegrodami na świnie, cielęta i bydło. W ścianach i poszyciu potrzebuje naprawy. Przy niej studnia, za drogą śpichlerz pod starym poszyciem, tuż przy nim stod. o 2 bojow., ściany w strychulce gliną lepione, poszycie stare. Zbiór folw. w kop.: żyta 71.30, pszenicy 9.30, jęczmienia 30.20, owsa 40.30, grochu 11. Wysiew w kor. na 1686 r.: żyta 38.2 kor., pszenicy 2 kor. Inw. żywy folw.: krów 39, cieląt 5, świń 19, kur 36, kurcząt 93, kapł. 6, gęsi starych 10, młodych 23, indyków starych 10 i młodych 10» (6Ak, k. 33).

W r. 1785 folw. ten pozostawał w dzierż. 9-letniej Seweryna Trzcińskiego, żupnika sochaczewskiego od r. 1778. «Dworek nowo pobudowany z drzewa rżniętego i heblowanego, w izbach podłogi, komin murowany». «Browar z chałupy gromadzkiej przykupionej reformowany. Sień przy nim przystawiona z dylów łupanych, podłoga dla roszczenia słodu oraz pułap z tarcic».

Folw. miał 3 ogr. liczące 50 zag. roli oraz 8 łąk dających 33 wozy siana.

Dzierżawca odebrał i obowiązany był oddać następujące zasiewy w kor. miary warsz. po 32 gar.18żyta 38, pszenicy 6, jęczmienia 32, owsa 22, grochu 1, tatarki 1l/4, prosa 11/4; z 8 łąk zbierał 33 wozy siana (AS, 216, k. 126).

«W końcu wsi z przyjazdu od Łowicza krynica nowo dobyta, kamieniem na mech sadzonym obmurowana, nad tą zabudowanie z drzewa, wierzchem gontami pobitym, do tej drzwi pojedyncze z wrzeciądzem i skoblami dwiema do zamykania na kłódkę» (AS, 216, k. 168).

Folw. Bąków Górny w 1821 r. obejmował 517.157 mg miary magd., w tym: grunt orny 397.4, łąki 37.117, pastw. 50.70, ogr. 4.104, nieużytki 15.162 oraz 13 mg pastw, wspólnego; a Bąków Dolny: grunt orny 194.174, łąki 14.22, pastw. 51.147, nieużytki 5.71, razem 165.114, ogółem 782.271, gdy źródło podało 784.151. Obszar zaś wójt, wynosił 242.114 mg miary magd.

Do tego folw. należało 1820 dni sprzęż. i 3052 dni pieszych pańsz. Pod.: podym. 22.15 zł i tyleż wójt., czyli razem 45 zł, szar. 12 zł, kont. 651.18 zł, składka ogniowa 602.12 zł. Dzies.: 2.15 kor. żyta i 227.15 zł gotówką.

Folw. ten zasiewał w korć, i gar.: pszenicy 30, żyta 82, jęczmienia 28.8, owsa 96.20, grochu 3.18, tatarki 6, prosa 0.16, rzepaku 0.12 i 20 kor. kartofli na ugorze (AS, ks. VI, k. 72). Folw. miał nowo postawioną karcz., pobierał opłaty z 4 karcz, po 6 gr.

W r. 1826 rząd wydzierżawił ten folw. Ignacemu Zakrzewskiemu na 6 lat od 1826 do 1832 r. Dzierżawa objęła następujące użytki: folw. Bąków 2404.19 zł, wójt. Bąków 975.17 zł, prop. w Bąkowie Dolnym 651.26 zł, prop. w Bąkowie Górnym 1138.15 zł, prestanda oprócz czynszu z wsi Bąków Dolny i Górny 4192.15 zł. Dla zaokrąglenia dodano 28 gr. Razem 9364 złp. Z sumy tej potrącono 674.19 zł, ponieważ o tyle mniej policzono inne podatki i ciężary gruntowe, przeto suma dzierżawna wynosi 8689.11 zł płatne w 3 ratach po 2341 zł, a czwarta 1666.11 zł (AS, ks. VI, k. 68—71). Dzies. z folw. należała do prób, w Bąkowie, która w r. 1820 została zamieniona na pieniężną 285.9 zł (AS, ks. IX, k. 368).

Ek. Bąków — powstała z dawnego kl. zduńskiego po konfiskacie dóbr kość. W r. 1828 w składek. wchodziły wś: Zduny, Szymanowice, Świeryż, Wierznowice, Bąków Górny i Dolny, Wiskienica, Łaźniki wś i wójt.,Bogoria, Urzyce, Jackowice Pijarskie i Prymasowskie, Rząśno, Strugienice, Maurzyce, Świące i Złaków Borowy.

Do naddzierżawy ek. Bąków wchodziły nast. użytki: 1. Grunta folw.: Zduny, Wierznowice, Maurzyce i Strugienice. 2. Pańsz. ze wsi zarabiających do tych folw., tj. Zdun, Szymanowie, Świeryża, Maurzyc, Świąc, Wierznowic i Strugienic. 3. Daniny i osepy z wyżej wymienionych wsi. 4. Prop. w tych 7 wsi oraz w Jackowicach Prymasowskich i wyszynk nadzwyczajny w Zdunach. 5. Rybołówstwo na Bzurze w 9 toniach. Naddzierżawę w latach 1826—1832 trzymała S. Wędrychowska, która była obowiązana płacić: 1. Z folw. Zduny 3684.61/2 zł. 2. Z prop.: a) Zduny 1537.17, b) z wyszynku nadzwyczajnego 152.15, c) z wyszynku w Jackowicach Pijarskich 220.121/2, d) z wyszynku w Szymanowicach 396.16, e) z wyszynku w Świeryżu 666.10, f) z wyszynku w Maurzycach 613.22, g) z wyszynku w Strugienicach 614.29, h) z wyszynku w Świącach 54.4 zł. 3. Z wsi wyłącznie czynszowych: a) ze wsi Zduny 1946.7, b) ze wsi Szymanowie 1326.8, c) ze wsi Świeryża 2472.1, d) za 60 dni pieszych z Maurzyc 24.0, za 140 dni pieszych ze Strugienic 56.0 zł. 4. Z rybołówstwa dzikiego 72.0 zł. 5. Dla zaokrąglenia sumy 1.2. Razem 13 888 zł. Odjąć od tej sumy na utrzymanie aktuariusza i posługacza 1200 zł. Suma naddzierżawna netto wynosiła 12 688 zł płatna w 3 ratach po 3472 zł, a rata czwarta 2212 zł. Podatki ponosiła naddzierżawczyni. Bonifikowano jej tylko składkę ogniową (AS, ks. VI, k. 1—10).

Par. Bąków: od XVI w. do 1832 r. obejmowała te same wś: Bąków Górny i Dolny, Bogoria, Rząśno, Wiskienica, oraz wś szlacheckie: Dąbrowa Góra i Ostoja. W r. 1784 Ostoja była pusta, a w spisie z 1832 w ogóle pominięta. W latach 1784 i 1832 wystąpiły 2 wś: Bogoria Dolna i Górna, gdy dawniej była to 1 wś. Par. należała do dek. kutnowskiego. Kość. par. erygowany był w 1433 r. Pierwotny kość, był gotycki zbudowany chyba w okresie erekcji par. w 1433 r. Obecny neogotycki trójnawowy murowany z wieżą wzniesiono w 1679 r.. Kapliczka przydrożna Św. Jana Nepomucena.

Na uposażenie par. wchodziły grunta z robocizną, dzies., meszne i procenty od kapitałów. Według erekcji z r. 1433 grunta należące do kość, wynosiły 2 wł., według zaś pomiaru z 1804 r. 106.168 mg. Robocizna odbywana przez 7 włość. Bąkowa Górnego z 2 wł., czyli 8 kw. roli, wynosiła dni sprzęż. 208, pieszych 352 rocznie (AS, ks. IX, k. 368). Dzies. w gotówce należała: z folw. wójt, w Bogorii wytyczna, a w 1820 r. zamieniona na 285.9 zł, z folw. w Bąkowie 227.15, z folw. Wiskienice kompozyta 72.0, z wsi prywatnej Dębowa Góra 30.0, razem 614.24 zł. W zbożu: z folw. Bąków z ról wójt, żyta 2.15 kor., ze wś Bąków Górny żyta 8.15 kor., ze wś Bąków Dolny żyta 6.3 kor., razem 16.23 kor. Meszne w kor. miary warsz.: 1) ze wś Bąków Górny żyta 18, owsa 18 i 2) ze wś Bąków Dolny żyta 18, owsa 18, razem żyta 36, owsa 36. Procenty: od sumy 4000 zł zahipotekowanej na dobrach Kiełczewie w pow. piotrkowskim, woj. kaliskim po 31/2% — 140 zł, od 4000 zł na Dębowej Górze po 5% — 200 zł, od 2000 zł na wsi Zarębowie w pow. orłowskim po 5% — 100 zł, razem 440 zł. Prócz tych należało się jeszcze kość, w Bąkowie 5% od 2000 zł kapitału zapisanego przez Wilhelma Obersztona, kustosza łowickiego. Suma ta w większej części była zabezpieczona na dobrach Trzcianna w obwodzie rawskim. Z powodu sporów o dzies. właściciel wsi wstrzymuje się od opłaty należnego procentu od kapitału (AS, ks. IX, k. 369). Pod. płacone przez prób.: podym. 60 zł, kont. 57 zł, subsid. charit. 48.11 zł, ofiara 168.24 zł.

Droga do Łowicza na terenie tej par. była «prosta, miejscami kamienista, miejscami piaszczysta, a gdy rozciecz nastąpi, błotnista». Bagien, rzek, stawów ani borów i lasów na terenie par. nie było. «W Bąkowie Dolnym na płd. i zach. zarośla chrustami, w Bogorii, w Rząśnie na płd. i płn. pole znacznie zarosłe chrustami, w Wiskienicach idąc od Bąkowa są też zarośla krzaków» (0.84, ХЫ1І/2, k. 352—354. Opisy par. dek. kutnowskiego).

Bednary — wś par., gm. i ki. Kompina, pow. Gąbin, z. gostynińskiej, dziś pow. Łowicz, nad rz. Bzurą. Arcyb. Jarosław Skotnicki w 1357 r. przeniósł wś z prawa polskiego na prawo średzkie. Soł. otrzymał 3 Ł, które mógł sobie wybrać pod warunkiem zasiedlenia 20 ł. ziemi. Dawna nazwa wś «Bednari» (Lvg., 77—78; KDW, III, nr 1404). W r. 1512 we wsi było ł. os. 191/2, soł. miał 9 Ł, tj. po 3 w każdym polu, d. 8, karcz. 4, ogr. 1i pusty. Pleb. miał 31/2 ł. i 3 ogr. Na 3 1. osadził rolników, a resztę uprawiał sam. W granicach wsi chłopi użytkowali na pastwisko pole «Narth», które arcyb. Jan Łaski w 1519 r. polecił zaorać i oddać na czynsz. Obszar wsi w XVI w. źródła pisane, głównie ks. poborowe określają następująco:

Posiadacz

Lata i źródło, z którego czerpano dane

1548

1552

1563

1564

1567

1573

1580

6Ae, k. 131

ks. 48, k. 268— 271

ks. 48, k. 327

ks. 48, k. 356

ks. 48, k. 466

ks. 48), k. 530

ks. 49, k. 536— 539

Łanów kmiecych

191/4

—

1972

1972

1974

151

19

Łanów plebana

3

—

3

3

3

3

3

Łanów sołtysa

3

3

3

3

3

2

2

Rolników

—

56 3

—

—

—

—

—

Zagrodników bez

ziemi

13

—

5

15

12

4

6

Komorników

—

—

6

2

5

2

8

Karczmarzy

4

5

5

4

2

2

—

Rybaków

—

—

—

1

6

2

—

Rzemieślników

—

—

6

6

—

—

2

Rzeźników

—

—

—

—

1

1

1

1 41/2 puste.

2 Łany sołtysa obrócone na folwark.

3 W tym 6 plebana mających po 2 kwarty roli.

Inw. z 1685 r. podaje: wł. os. 191/2, do kość, bednarsk. 11/2 wł., legowane 3 kw., do tegoż robocizny 2 wł. Na posługę dw.: włod. 2 kw., karcz, na szynk 2 kw., oganiacz 1 kw., w najem 4 wł., do rob. dw. 9 wł., pusta 1 wł. Wś liczyła 40 podd., którzy posiadali 24 konie, 86 wołów, 88 krów. Czynsz z wł. wynosił po 27 gr; najem wielki po 18.12 zł. Pańsz. 6 dni (6Ak, k. 51).

W I. 1739 i 1767 rozległość wsi była taka sama (191/2ł.). Spadła liczba d. os. z 28 do 27, ale ilość roli pustej zmniejszyła się z 12 wł. 12 zag. do 93/4 wł. 11/2 zag. W 1739 r. występował mł. o 1 kole, dający 20 kor. żyta i karmiący 1 tucznika (6A1 i 6Au).

W 1768 r. widzimy we wsi 30 chałup i 34 gosp., którzy posiadali już 56 koni, 98 wołów i 62 krowy, gdy w 1738 r. 5 koni, 53 woły, 51 krów. Rozkład pól: do rob. dw. 3 wł. 2 kw. 2 zag., włod. i karcz. 21/2 kw., pleb. 21/4 wł., pustych 111/4 wł. Świadczenia: czynsz zł 18 z wł., z 21/3 wł. razem 120 zł. Daniny w naturze: kur 121, kapł. 11, jaj 18 kóp 20 szt., owiec gaj. 821/2 kor., wiecowy 41/2 kor. i 5 zł. Robocizna: wywóz do Wisły 50 kor., dni sprzęż. 22, pieszych 30, gwałty 120, szar. 870 dni. Pod.: hiberna 323 zł, pogłówne 246 zł, lenung 88 zł, flisowe 8 zł (III E 37).

Pewną poprawę w stanie gosp. wsi podał inw. z 1785 r. (AS, 216). Ludność wsi: gosp. wiej. 43 i 8 soł., razem 51 (w tym 6 kawalerów i 7 wdowców), żon 38, syn, 57, cór 63, razem 209 osób (2 rodziny bezdzietne i 2 po 6 osób). D. 52, stod. 40. W osiadłości chłopów było 66 kw. roli. Do rob. dw. 3 wł. 10 zag., w najem 2 wł., na składowe (puste) 113/4 wł., kość. 2 wł. 2 zag., włod. 12 zag. Powinności: czynsz w gotówce 687 zł 6y2 gL w naturze: kur 96, kapł. 24, jaj 24 kopy (z 8 wł.). Owies gaj. 821/2 kor., dawniej dawano sep. 80 kor., czyli po 10 kor. z ł., owies wiecowy 41/2 kor. i 3 zł. Inw. żywy: wołów 98, koni 56, krów 62 (AS, 216, k. 103 n).

Ilość dm. we wsi w 1. 1789 i 1790 (AS, XLV1I, ks. 97, s. 260—265; XLV1II, ks. 80, s. 147—160):

Rodzaj posiadłości

1789 r.

1790 r.

razem

wieś

prób.

razem

Dwór

1

1

—

1

Plebania

1

—

1

1

Browar

2

1

1

2

Karczma

2

1

1

2

Młyn

1

1

—

1

Chat wiejskich o 2 gosp.

—

6

4

101

Chat wiejskich o 1 gosp.

48

36

3

39

Rzemieślników

1

—

—

—

Razem

56

52

14

66 gosp.

1 Po 2 gospodarzy, czyli razem 20 gospodarstw w 10 domach.

Ludność dla roku 1789 (AS, XLVII, ks. 97, s. 273—274):

Posiadłość

Mężczyzn

Kobiet

Razem

Gosp. roln.

48

47

95

Komorników

6

13

19

Czeladzi

20

12

32

Synów do lat 15

66

—

66

Synów od lat 15

8

—

8

Cór

—

69

69

Razem

148

141

289

Wś w 1790 r. była w posesji arend. Dionizego Łączyńskiego, kpt. wojsk koronnych. Była ona ujęta przez komisję pow. gąbińskiego oraz pow. sochaczewskiego. Niewątpliwie chodzi tu o jedną i tę samą wś, względnie o część tej wsi należącej już do innego powiatu.

W r. 1828 wś należy do ek. Kompina, zarabia do miejscowego folw. a) cz. zamk.: b) cz. prób.; a) 58 gosp., 3 wspólników, b) 7 gosp., chałupnik, młynarz, prób., dzierż, folw. (karczmarz); osób 445, najmniej 3, najwięcej 10 osób w gosp., folw. 15 osób. Obszar: sol., włod., karcz., połowy 42/3 kw., włość, zamk. użytkują 605/6 kw., prób. 9 kw.

Posiadłość

Powiat Gąbin AS, XLVIII, ks. 80, k. 147—180

Powiat Sochaczew AS, XLVIII, ks. 77, s. 176-178

wieś

prob.

razem

wieś

prob.

razem

Plebania

1

1

1

1

Dwór

1

—

1

1

—

1

Browar

1

1

2

1

1

2

Karczma

1

1

2

1

1

2

Młyn

1

—

1

1

—

1

Chat o 2 gosp.

6

4

10

—

—

—

Chat o 1 gosp.

36

3

39

35

7

42

Chat bez gruntu

i ogrodu

—

—

—

2

—

2

Razem

52

14

66

41

10

51

Wykaz z 8 XII 1829 r. podaje 234 męż., kob. 217, razem 451 mk. (AS, 1151). We wsi ml. wodny. Inw.: koni 74, wołów 133, krów 121, jałow. 104, owiec 144, świń 116. Zab.: chat db. 18, śr. 28, złych 17. Stod. db. 15, śr. 28, złych 91/2. Obór db. 10, śr. 29, złych 16. Powinności: gotówką 687.15 zł, dni sprzęż. 1248, pieszych 1664, gwałtów żniwnych 96, szar. 640, wywóz do Wisły 162/3 dnia sprzęż. oraz naprawa dróg, mostów itp. Pańsz. stawowej 48 dni sprzęż. i 48 dni pieszych. Danina w naturze: żyta 125 kor., kapł. 24, kur 96, jaj 1440; podym. 330 zł, szar. 298 zł, kont. 707.17 zł, dzies. żyta 65.25 kor., część prób. kont. 174.221/2 zł, składka na transport włóczęgów cała wś 25 zł (AS, ks. VII, k. 150).

Tabela z 1827 r. podaje 63 d. i 349 mk.

Tabela uwłaszczeniowa z 1864 r.: 60 siedlisk — ogrody 64.223, rola orna 651.124, zarośla 80.242, pastw. 233.253 — razem 1030.242 oraz nieużytki wspólne 39.209. We wsi było 3 gosp. liczące 10—15 mg i 57 gosp. 20—30 mg. Najmniejsze gosp. 12.243, najbogatsze 25.186 mg (nr 33, III, k. 110— 127).

W Bednarach znajduje się chata zbudowana około 1840 r., drewniana, z dachem dwuspadowym, pod słomą. Nad ścianami szczytowymi duże okapy.

Bednary folw.: w 1580 r. ł. soł. obrócone na folw. (ks. 49, k. 536—539). W 1592 r. Bednary folw. miał 68 szt. bydła (6Ai), w 1685 r. 58 szt. bydła, 25 świń, 52 kury, 16 gęsi, 14 indyków. Wysiew oziminy: żyta 120 kor., pszenicy 12 kor.; zbiór w kopach: żyta 136, pszenicy 35, jarki 4, jęczmienia 85, grochu 10, rzepiku 10. «Dwór — bud. gosp. nad rz. nie ogrodzony, z sienią, izbą, komorą, porządny, z kojcami w sieni i izbie dla cieląt zagrodzonymi, piec prosty, 2 okna niedobre, jedno gliną zalepione. Obora w kwadrat z wołownią, stodoła była wielka o 2 bojowiskach, teraz tylko trzecia część zostaje przy jednym rogu i bojowisku, bo przed kilku laty część wicher obalił, teraz w tym roku drugą część z poszyciem, ścianami i sochami wywrócił. Spichrz stary o dolnym i górnym sypaniu, pod starym poszyciem, z dobrym zawarciem. Ogrody pogrodzone żerdziami» (6Ak).

Folw. bednarski w 1785 r. był w posesji Jana Łączyńskiego, star, gostynińskiego, w kl. kompińskim. «Dom bez podłogi, obory, spichlerz, browar z drzewa. Ozd. w wiązanek, z pruska gliną lepiony, tarcicami pokryty, do niego 2 drzwi, jedne na dole, drugie na górę, schody i skrzynia z bali rżniętych, w środku gliną wylepiana, w niej organki z cegły murowane» (AS, 216, k. 104—105).

Folw. Bednary w 1821 r. obejmował powierzchni w mg i pr.: grunt orny 717.101, łąki 99.67, pastw. 7.50, ogr. 12.174, zab. 2.32, razem 838.124 mg miary magd., czyli 382.233 polskiej. Zasiewy folw. w kor. i gar.: pszenicy 17, żyta 64.24, jęczmienia 39.4, owsa 58.16, grochu 3, prosa 0.8, rzepaku 0.4 i jeden wymiar kartofli. Do tego folw. należała pańsz. 12642/3 dnia sprzęż. i 2400 dni pieszych. Pod.: podym. 15, szar. 16, kont. 413.5, składka ogniowa 239.21, składka na transport włóczęgów 1.6 zł (AS, ks. VII, k. 136—147).

Par. Bednary dek. łowickiego w 1. 1521 i 1832 obejmowała te same wś: Bednary, Sierzchów, Kęszyce, Janowice, Mysłaków i Łupią, dziś Arkadia (Łaski, II, s. 268—269; AS, ks. IX, k. 447). Była tu szkoła par. Uposażenie prób, stanowiły: 3 wł. ziemi, 3 łąki, 4 ogr. i prop. Erekcja kość. par. miała miejsce około 1330 r., później w 1425. W poł. XIX w. przebudowany. Dziś stoi tu kość, murowany, zbudowany w 1893 r. przez Konstantego Wojciechowskiego (AS, ks. IX, k. 447).

Grunty składały się dawniej z wł. w siedlisku ku Nieborowi w 2 polach, z wł. ku Sypieniowi w 3 polach i z wł. ku Kęszycom w 7 miejscach. Wszystkie te grunta wraz z rolami kmieci prób, zajmowały 9 kw., a według pomiaru w 1830 r. wynosiły 274.84 mg miary nowop. Prócz tego miał wspólne pastw, z grom, wynoszące 132.282 mg, na prób, więc przypadało 15.24 mg, razem przeto prób, miał 289.108 mg.

Przy podziale gruntów w 1830 r. wydzielono prób, inne: a) 8 gosp. z gruntów wiej. o 243.266 mg, b) siedzibę proboszczowską 8.0 mg, c) na pastw, dla prób, w ogólnej masie pastw. 25.060 mg, czyli o 12.82 mg mniej, ale za to zwolniono włość, prób, od daniny zbożowej (sep) 16.18 kor. owsa.

Dzies. dawniej wytyczne, a teraz (1832 r.) z folw. Bednary żyta 32.283/4 kor., z folw. Skowroda w gotówce 215.20 gr, ze wsi Skowroda w gotówce 131.3 zł i od swoich włość, żyta 7.12 kor. (AS, ks. IX, k. 448).

Użytek z prop. od czasów pruskich przyłączono do dom. kl. Bednary z obowiązkiem płacenia prób. 300 zł rocznie. Dzierż, ta po 1820 r. przeszła na rzecz adm. księstwa.

Lokata kapitału 500 zł na dobrach Krosnowej Woli w obw. rawskim przynosiła po 4%, rocznie zł 20. Kwotę tę wypłacał Bank Polski (AS, ks. IX, k. 449).