Wykluczeni ebook

Wykluczeni nie są „wyzyskiwani”, ale są odrzuceni, są „niepotrzebnymi resztkami”.

papież Franciszek, adhortacja apostolska Evangelii Gaudium

Podklasa uwidacznia i drastycznie unaocznia przerażającą możliwość, z której wolelibyśmy nie zdawać sobie sprawy: co przydarzyło się im, może – jeśli nie będziemy wystarczająco usilnie starać się utrzymać na powierzchni – przydarzyć się każdemu z nas.

Zygmunt Bauman, Straty uboczne

Trzy czwarte świata jest beznadziejnie biedne i w końcu przyjdzie po te nasze bogactwa [...]. To sobie można tak mówić: „jebać biedę”, ale to trochę samobójcze jest.

Andrzej Stasiuk w wywiadzie dla gazeta.pl

A teraz jestem jeszcze jedną duszą, która chodzi na wolności w białej skórze, nosi jakieś włókno ukradzionych dóbr: bawełnę lub diament, a przynajmniej wolność, dostatek. Niektórzy z nas wiedzą, jak doszliśmy do fortuny, a niektórzy nie wiedzą, ale i tak wszyscy ją nosimy.

Barbara Kingsolver, Biblia jadowitego drzewa

[...] zachodni humanizm się zaciął. Jak postrzegać Innego? Czy to zwierzę, czy człowiek? Identyczne pytanie zadawał sobie Robinson na temat Piętaszka. Jesteśmy w tej samej sytuacji: jak zdefiniować uchodźcę? Jeśli to zwierzę – trzeba je odgrodzić albo zabić. Jeśli człowiek – przesunąć się i zrobić mu trochę miejsca.

Kamel Daoud, algierski pisarz, autor Sprawy Meursaulta

Chcemy, żeby początkiem i końcem ludobójstwa był nazizm. Tak jest najwygodniej.

Sven Lindqvist, szwedzki pisarz i reporter, autor Wytępić całe to bydło

(kręgi wykluczenia)

Przez dwadzieścia ostatnich lat odbywałem reporterskie podróże do krajów Południa. Na mapie dłuższych wypraw i krótszych wypadów znajdowały się przede wszystkim kraje Ameryki Łacińskiej, rzadziej Afryki i Bliskiego Wschodu, a ostatnio również jeden z krajów południowo-wschodniej Azji. Opowieści, które przywoziłem z odległych zakątków, zazwyczaj miały za bohaterów reformatorów społecznych, naprawiaczy świata, społecznych marzycieli, byłych i obecnych bojowników, niegdyś z bronią, dziś uzbrojonych w idee i pragnienie zmiany; najczęściej – zwykłych ludzi, po których przetaczał się walec Historii.

Niemal zawsze moją uwagę zwracali przegrani, poniewierani, wydziedziczeni, niekoniecznie tylko z dóbr materialnych. Ludzie bez głosu, bez reprezentacji, bezsilni, którzy rzadko, czasem od święta, bywają bohaterami codziennych newsów.

Wielu z nich zamieszkuje wielkomiejskie slumsy lub obszary podobne w swym ubóstwie do slumsów – na wsi lub w przestrzeni, dla której trudno znaleźć nazwę, bo to ani miasto, ani wieś; na terytoriach okupowanych, w obozach lub osadach dla uchodźców, koczowiskach. Żyją za nędzne grosze i – jak to ujął jeden z moich rozmówców w Brazylii – „z powietrza i łaski Boga”, na obrzeżach świata dostatku. Dosłownie i symbolicznie. Są sąsiadami uprzywilejowanych, czasem żyją tuż obok nich, lecz nie mają dostępu do zdobyczy cywilizacyjnych, z których korzystają ci urodzeni po lepszej stronie życia. Nie chodzi o telefon komórkowy, telewizor, odtwarzacz DVD – te zazwyczaj, choć nie zawsze, są w zasięgu ich skromnych dochodów.

Nie chodzili do szkoły bądź uczyli się krótko. Niektórzy od dziecka pracowali. Albo nie robili nic. To ludzie, którzy mają ograniczony dostęp do lekarza lub nie mają go wcale; podobnie – do formalnego rynku pracy, ubezpieczeń. Niekiedy to migranci – wędrujący z kraju do kraju albo tylko jednego regionu swojego kraju do innego, bo wygnała ich nędza, wojna czy innego rodzaju konflikty. Połamani w środku, wyuczeni bierności. Ludzie, których historie tu opowiadam, są znacznie bardziej niż wielkomiejscy prekariusze naszego czasu – często przecież wykształceni, nieraz o wysokich kwalifikacjach – narażeni na eksploatację ze strony silniejszych i represje władzy. Represje dotykają ich czasem z powodu popełnionego przestępstwa, a często tylko dlatego, że są ubodzy, bezbronni albo szukają szczęścia tam, gdzie im nie wolno.

To wykluczeni. Współczesna refleksja nazywa ich najczęściej homo sacer – ludźmi przeklętymi, a źródłem określenia jest dawne prawo rzymskie. Przeklętych homo sacer wolno było każdemu zabić bez konsekwencji. Nie posiadali praw, ich życie nie przedstawiało żadnej wartości. Nie można ich było nawet złożyć bogom w ofierze. Ludzie – nieludzie.

W opowieściach z Południa wykluczonymi nazywam mężczyzn, kobiety i dzieci, którzy żyją w biedzie, bez perspektyw, nieraz w przedsionkach otchłani, wyzutych z praw – politycznych, obywatelskich albo ekonomicznych, a czasem wszystkich naraz. Stan wykluczenia, o czym przekonałem się w trakcie wielu podróży, ma wiele kręgów, różne wymiary i przyczyny. Spotkałem również i takich ludzi, którzy żyją na niezłym poziomie materialnym, bynajmniej nie w slumsach, lecz są wykluczeni z powodu przynależności etnicznej, orientacji seksualnej, wyznawanej wiary. Albo płci.

Kręgi wykluczenia niekiedy na siebie zachodzą. Kobiety w Ciudad Juárez są mordowane dlatego, że są kobietami, i dlatego, że są biedne. Palestyńczycy z terytoriów okupowanych, niezależnie od materialnego statusu poszczególnych jednostek i rodzin, są zamykani w enklawach, a Rohingjowie z Mjanmy (dawniej Birmy) – w gettach i obozach dla uchodźców z powodu tożsamości etnicznej, a także nędzy, która sprawia, że są bezbronni. Ktoś może powiedzieć, że niektóre grupy, wspólnoty, społeczności nie są pozbawione wszelkich praw i dóbr, a „jedynie” dyskryminowane. Rzecz w tym, że granice między dyskryminacją a wykluczeniem nie są ostre. To stany współzależne, niekiedy tożsame. Nie ma wykluczenia bez dyskryminacji. Każda dyskryminacja stanowi wykluczenie z jakiejś części praw, które przysługują innym.

Wykluczeni są niemal zawsze obiektem umizgów ze strony politycznych kacyków i manipulatorów – mięsem armatnim, wyborczym, kartą przetargową.

Są wykluczeni bierni – ci mają spuszczone głowy. Nie potrafią powiedzieć „nie”, nawet nie wyobrażają sobie, że mogliby zdobyć się na sprzeciw. Pozwalają się oszukiwać, godzą ze swoim losem, poddają. Inni rzucają losowi wyzwanie: ciężko pracują, nawet jeśli to wysiłek beznadziejny. Jeszcze inni proszą o pomoc, odrobinę solidarności. Albo żądają uznania należnych im praw.

Niektórzy schodzą na drogę występku, zakładają uliczny gang albo armię wyzwolenia, ruch polityczny, wywołują rebelię. O tych nikt nie powie „potulni”.

Szczególnie zasmucające są przypadki, kiedy jedni wykluczeni wykluczają innych – jeszcze słabszych od siebie.

Gdy udawało mi się zbliżyć do nich, namówić do rozmów, czasem zwierzeń, spędzić wspólnie trochę czasu, mogłem szkicować ich sylwetki w zbliżeniach i półzbliżeniach – by przywołać język planu filmowego. Czasem podejście zbyt blisko było z różnych powodów zbyt trudne, niemożliwe bądź redukowało zanadto pejzaż wkoło, przesłaniając innych ludzi i kontekst. Wówczas spoglądałem z większego dystansu – próbowałem opowiadać historie zbiorowości, ujęte w planach dalekim i ogólnym. Albo panoramicznie.

Niektóre sytuacje i konteksty, których byłem świadkiem, uległy mniejszym bądź większym przeobrażeniom, mają dalszy ciąg – rzeczywistość płynie, nie da się jej zatrzymać. Podobnie jest z losami spotkanych w trakcie podróży, a potem opisanych tu ludzi.

Początkowo chciałem napisać, że wykluczeni, których spotkałem w trakcie wielu podróży, są bohaterami zebranych w tej książce opowieści. Po namyśle skłaniam się ku stwierdzeniu, że są właściwie ich autorami, którzy – niekiedy świadomie, a częściej nieświadomie – wykorzystali dostępne medium, jakim był spotkany na drodze reporter.

Już w trakcie pracy nad tą książką ruszyła ku Europie wielka wędrówka ludów z Bliskiego Wschodu, Azji, Afryki – uchodźców wojennych, ludzi wyzyskiwanych, wykluczanych, naznaczonych różnymi nieszczęściami, które popychają ich do opuszczenia domu i szukania lepszego życia, nowej szansy. Nie spodziewałem się, że sprawy, które poruszam w zebranych tu opowieściach, nabiorą tak niesłychanej dynamiki i tak szybko staną się bliskie naszemu bezpiecznemu i relatywnie beztroskiemu światu.

Wykluczeni załomotali do bram naszej twierdzy. Zapragnęli wejść do naszego raju.

...za którymi nikt nie zatęskni

Soacha – Bogota, 2011

Pierwszy zniknął Alex Arenas, 2 stycznia 2008 roku. Jeszcze w grudniu, dzień przed Wigilią, po fajrancie wyznał kumplom z budowy, że złapał świetną fuchę i wybiera się w podróż, a potem ich do siebie ściągnie. Cecilii, starszej siostrze, powiedział, że zamierza przywieźć trochę forsy dla ich schorowanej mamy. Był jej jedynym żywicielem. Siostrze też pomagał, bo jej mąż jest poważnie chory, bez pracy. Cecilia mówi, że był ich ostoją. Miał trzydzieści trzy lata.

Jaime Castillo powiedział bratu, że wkrótce wyjedzie do pracy na roli, dostał wreszcie dobrą propozycję. Był ulicznym sprzedawcą mydła i powidła, zarabiał grosze. Namawiał, żeby brat jechał z nim, ale ten nie chciał. Jaime nie wracał do sprawy. 10 sierpnia ślad po nim zaginął. Miał czterdzieści dwa lata.

Diego Tamayo, dwadzieścia pięć lat, zostawił mamie karteczkę na lodówce: „Uważaj na siebie, wracam w poniedziałek”. Dopisek: „Opiekuj się królikiem”. Diego kochał zwierzaki i marzył o weterynarii – ale gdzie jemu, chłopakowi z Soacha, myśleć o studiach? Imał się każdej roboty: pomalować komuś dom, przewieźć ciężarówkę cegieł. W sobotę 23 sierpnia mama chciała zabrać go na urodziny kuzynki, ale powiedział, że woli zostać w domu. Poszła sama. Gdy Diego wychodził o drugiej w nocy, uciął sobie pogawędkę z dozorcą bloku. Powiedział, że jedzie daleko, ale z kim, nie może zdradzić, tajemnica.

Andrés Palacio wspominał matce o możliwej podróży za kilka dni – że niby jacyś przyjaciele zapraszają go na wybrzeże. Ty lepiej uważaj, powiedziała mu na to, nie mamy na wybrzeżu żadnych przyjaciół. I że jak go zobaczy, że szwenda się z obcymi, to zadzwoni na policję. Może partyzanci albo inni bandyci?

Obawy matki nie były urojone. Soacha, nędzne przedmieście Bogoty, gdzie żyje kilkaset tysięcy ludzi, to skupisko wszystkich nieszczęść Kolumbii. Można rzec: stolica beznadziei. Nędza, napady, złodziejstwo, miejsce rekrutacji do nielegalnych partyzantek, band. Spora część ludzi to wygnańcy z interioru – ofiary długoletniego konfliktu zbrojnego. Mnóstwo uzależnionych od alkoholu i narkotyków. Zagłębie najtańszej siły roboczej. Przemoc domowa wobec kobiet i dzieci.

Matka Andrésa Palacia była czujna, bo przed laty jedna z politycznych band zabiła jej starszego syna. Ale jak upilnować dwudziestodwuletniego chłopaka? Andrés zniknął 23 sierpnia, tego samego dnia, co Diego Tamayo. Dowiedziała się później od kolegów syna, że opowiadał im o wyjeździe za pracą. Mówili, że za zarobione pieniądze miał kupić dla niej dom.

23 sierpnia, bez słowa, zniknął również inny młody mężczyzna – Víctor Gómez.

Wszyscy oni – i jeszcze jedenastu innych z Soacha i trzech z pobliskiego slumsu Ciudad Bolívar, którzy zniknęli między styczniem a sierpniem 2008 roku – nie znali się nawzajem.

Do Fernanda Escobara, lokalnego ombudsmana – w Kolumbii wiele gmin ma swojego rzecznika praw obywatelskich – zaczęły docierać sygnały o mężczyznach, którzy przepadli bez wieści. Od maja 2008 roku do jego biura przychodziły matki, siostry, bracia tych, którzy zniknęli. Instruował ich, że informacje ze zdjęciami należy zanieść do biura poszukiwań osób zaginionych.

Na spotkaniach władz lokalnych, policji i przedstawicieli wojska Fernando Escobar zaczął sygnalizować, że w Soacha dzieje się coś niepokojącego. Sądził, że młodych mężczyzn porwali lub zwerbowali partyzanci z FARC (Fuerzas Armadas Revolucionarias Colombianas) – najstarszej w Kolumbii, czerwonej niegdyś partyzantki. Albo paramilitarni – prywatne oddziały latyfundystów i handlarzy kokainą. Ale politycy i wojskowi odebrali sygnał ombudsmana o zaginionych jako krytykę: że niby nic nie robią, że w gminie panuje bałagan i groza. Odpowiedzieli mu krzykiem: „Zajmij się swoimi sprawami, nie politykowaniem!”.

Ombudsman nie miał w ręku konkretów, jedynie doniesienia rodzin trzech zaginionych plus własne domysły. Postanowił rozpytywać dalej – i czekać. Któregoś dnia w barze opowiedział znajomemu o trzech mężczyznach, którzy zaginęli jednego dnia, owego 23 sierpnia. Ten z kolei, niespodziewanie, zrewanżował się opowieścią o sześciu innych, zaginionych nieco wcześniej. Wskazał też nazwiska i adresy ich rodzin. W Soacha, podobnie jak w całej Kolumbii, zaginionych często nie zgłasza się żadnym władzom, więc ombudsman nie był tym zaskoczony. Zdziwiony był czym innym: ich dużą liczbą w krótkim czasie, na jednym przedmieściu.

Przełom nastąpił w ostatnich dniach sierpnia. Ktoś z rodziny zadzwonił do matki Diega Tamayo i powiedział, że jej syn prawdopodobnie zginął w potyczce wojska z partyzantami, w odległym regionie Kolumbii, w miejscowości Ocaña, ponad sześćset kilometrów na północny zachód od Bogoty. Taka informacja pojawiła się w internetowym wydaniu jednej z lokalnych gazet. W wiadomości zawarta była sugestia, że Diego zginął, ponieważ należał do partyzantki.

1 września, dokładnie tydzień po zniknięciu syna, matka Diega dostała potwierdzenie wiadomości o jego śmierci. Ciało znaleziono w zakładzie Medycyny Sądowej (Medicina Legal) właśnie w Ocañi.

Medycyna Sądowa ma oddziały w całym kraju i prowadzi rejestr zmarłych w nienaturalnych okolicznościach – ofiar wypadków, napadów, konfliktu zbrojnego. Pobiera się ich DNA, odciski linii papilarnych, robi fotografie. Jeśli ofiara ma dokumenty, zawiadamia się rodzinę. Jeśli dokumentów nie posiada, grzebie się ciało jako N.N. Dzięki systemowi porównywania danych z Medycyny Sądowej i informacji biur poszukiwania osób zaginionych często udaje się, nawet po długim czasie, ustalić tożsamość anonimowych ofiar.

Matka Diega dowiedziała się, że tego samego dnia co jej syn zniknęło z Soacha dwóch innych chłopców: Víctor Gómez i Andrés Palacio. Matka tego ostatniego poszła do ombudsmana, który pomógł jej potwierdzić hiobowe wieści. Te rozchodziły się szybko i bliscy pozostałych zaginionych w styczniu, lutym i kolejnych miesiącach zaczęli sprawdzać, czy o ich synach i braciach wypłynęła gdzieś jakakolwiek wiadomość – choćby przypuszczenie, poszlaka, ślad. Mauricio Castillo znalazł w ten sposób informację o zamordowanym bracie Jaime. Do niektórych dzwonili sami pracownicy zakładu Medycyny Sądowej, którzy zaczęli porównywać zdjęcia zaginionych z fotografiami zwłok w swoim archiwum. Wyszło im, że niektórzy z zaginionych są uderzająco podobni do ofiar.

Ciała osiemnastu zaginionych z Soacha i Ciudad Bolívar – z wyjątkiem Aleksa Arenasa, którego ciało „wypłynęło” w innym regionie Kolumbii – znalazły się w zbiorowych mogiłach w Ocaña. Większość pochowano jako N.N. Informacje o wszystkich zabitych zgłaszali do lokalnego zakładu Medycyny Sądowej wojskowi z 15. Lotnej Brygady – jako poległych w potyczkach z nimi partyzantów.

W środkach masowego przekazu zrobił się szum. Dlaczego ciała wszystkich znikających w różnym czasie z Soacha odnajdowano kilkanaście godzin drogi na północ, w tym samym miejscu?

Ombudsman, który początkowo przyjął do wiadomości, że mężczyźni dali się zwerbować partyzantom – w Kolumbii to żadna sensacja – zaczął wątpić, czy tak rzeczywiście było. Wątpliwości wzbudziło zestawienie dat ich zniknięć z datami, w których wojsko informowało Medycynę Sądową o ich śmierci w potyczkach zbrojnych.

Diego Tamayo, Andrés Palacio i Víctor Gómez zniknęli 23 sierpnia – zostali zabici 25 sierpnia. Jaime Castillo zniknął 10 sierpnia – zabity 12 sierpnia. Podobnie było z innymi. Elkin Verano zniknął 13 stycznia – zabity 15 stycznia. Jaime Valencia i Daniel Martínez zniknęli 6 lutego – zabito ich 8 lutego. Z jednym wyjątkiem wszyscy ginęli w ciągu czterdziestu ośmiu godzin od zniknięcia z domu. Droga na północ, ponad sześćset kilometrów z Soacha do Ocañi, to co najmniej kilkanaście godzin jazdy po drogach kiepskiej jakości. A gdzie czas na szkolenie partyzanckie? Obsługę broni, naukę strzelania?

Gdy w telewizji i gazetach zaczęło huczeć o sprawie, głos zabrał prezydent Álvaro Uribe: „Ci chłopcy nie pojechali, żeby zbierać kawę. Pojechali łamać prawo”.

Wtórował mu minister obrony Juan Manuel Santos, który zapewniał widzów, słuchaczy i czytelników, że młodzi mężczyźni z Soacha i Ciudad Bolívar należeli do nielegalnych grup zbrojnych i zginęli w potyczkach z wojskiem. Na koniec dodał: „Dowództwo armii i ministerstwo nie tolerują łamania praw człowieka”.

To ostatnie zdanie dało do myślenia pewnemu znanemu w Kolumbii działaczowi praw człowieka. Przecież mężczyźni z Soacha zginęli w walce zbrojnej – jako partyzanci. Co takiego minister Santos wiedział o ich zniknięciach i śmierci, że przez nikogo niepytany pospiesznie zapewnił, że nie było łamania praw człowieka?

Śledztwo prokuratury wykazało, że wojskowi z udziałem cywilnych pośredników oferowali młodym mężczyznom z dzielnic nędzy rzekomo dobrze płatną pracę w innym regionie kraju, a następnie zabijali ich i przedstawiali jako pokonanych w walce partyzantów. Na mocy przyjętej przez rząd instrukcji numer 29 z 17 listopada 2005 roku za pojmanie lub zabicie członków nielegalnych grup zbrojnych oficerowie i żołnierze mieli dostawać specjalne premie. Ile płacono za zabitego i jak dzielono pieniądze, nikt z całą pewnością nie wie. Wojsko pilnowało tajemnicy. Według poszlak od ośmiuset do tysiąca pięciuset dolarów. Żołnierze wykazujący się sukcesami w likwidowaniu partyzantów dostawali dodatkowe urlopy. Niektórzy szybciej awansowali.

W Soacha miejscem werbunku ofiar był bar Los Costeños, do którego mężczyźni przychodzą zapijać smutki. Dwóch werbujących znano w okolicy, mniej więcej od roku. Za zwerbowanego nieszczęśnika dostawali podobno dwieście tysięcy kolumbijskich peso, to jest około stu dolarów.

Werbowanych wieziono samochodem lub busem do Ocaña. Tam zatrzymywali się w domu oficera wojska Aleksandra Carretero. Pojono ich alhoholem. Wiadomo o tym dzięki niezwykłemu świadkowi – siedemnastoletniej wówczas Katerinie Osorio Ballesteros, kuzynce żony tegoż oficera, która rozpoznała na zdjęciach niektórych mężczyzn z Soacha. W domu kuzynostwa słyszała rozmowy o tym, co ma się z nimi stać.

Następnego dnia wieziono ich na miejsce kaźni. Po drodze podstawiony zawczasu patrol odbierał im dokumenty. To dlatego – gdy potem ich zwłoki przewożono z zakładu Medycyny Sądowej do zbiorowych mogił – chowano ich jako N.N. U celu podróży była egzekucja.

Żeby ubiegać się o premie i nagrody, wojskowi „legalizowali” zabitych – to znaczy zgłaszali ich do zakładu Medycyny Sądowej jako poległych w walce partyzantów.

O podstępnym uprowadzaniu i zabijaniu przez armię mężczyzn z dzielnic biedy cała Kolumbia dowiedziała się, gdy wybuchła sprawa znikających z Soacha, lecz byli tacy, którzy już wcześniej coś podejrzewali.

Mroczne przeczucia miał sędzia wojskowy Alexander Cortés, który w różnych regionach kraju badał przypadki „poległych w walce” – jak początkowo sądził – partyzantów. Dziwił się na przykład, że pewien partyzant FARC ruszył sam ze starym pistoletem na oddział żołnierzy. Inny – jak ustalił – cierpiał na kłopoty z nerkami, anemię i miał trudności z poruszaniem się. Niektórzy zabici mieli na sobie zbyt duże ubrania. Inni byli ubrani zbyt grubo jak na tropikalny klimat (zapewne zjechali z miast w górach, gdzie chłodniej, i od razu trafili pod kule). Byli i tacy, co mieli nowe buty: lewy włożony na prawą, prawy na lewą nogę. Niektórzy w ogóle nie strzelali (brak śladów prochu na twarzy), a kule, które ich zabiły, wystrzelono z bardzo bliska.

Sędzia Cortés był dociekliwy tak bardzo, że został zwolniony z wojska.

Gdy dowodom zbrodni wojska nie dało się zaprzeczyć, prezydent Uribe i minister Santos przyznali, że „członkowie sił zbrojnych być może brali udział w zabójstwach”. Że „popełniono błędy w procedurze i kontroli” oraz doszło do „poważnych zaniedbań na różnych poziomach”. Zwolnili dwudziestu siedmiu wysokich oficerów, w tym trzech generałów. Żaden z nich nie stanął przed sądem. Wyrzucono ich za niedopełnienie obowiązków.

Felipe Zuleta, znany w Kolumbii obrońca praw człowieka, a także komentator polityczny, przyjmuje mnie w swoim biurze. Niedawno wrócił z politycznego wygnania w Kanadzie, gdzie spędził dziewięć lat. Wyjechał z powodu pogróżek – tutaj to chleb powszedni ludzi demaskujących łamanie praw człowieka, zbrodnie władzy, paramilitarnych czy partyzantki. Zuleta miał wyrok od partyzantów FARC i jednocześnie był na celowniku czarnej propagandy rządu Uribe, który bezwzględnie zwalczał czerwonych partyzantów. Dlaczego? To wina dobrego wzroku: Zuleta dobrze widzi i lewym, i prawym okiem. To znaczy z jednakową konsekwencją, co rewolucyjnych partyzantów, ośmielał się krytykować brudne metody rządu, wojska i paramilitarnych.

Teraz z bezsilnym gniewem opowiada o młodych mężczyznach uprowadzanych ze slumsów, mamionych fałszywymi obietnicami. Często podnosi głos. Spójrz tylko, jakich ludzi wybierano na ofiary, mówi. To byli młodzi chłopcy, zdarzało się, że nieletni, którzy nie chodzili do szkoły, nie mieli stałej pracy, mieszkali na obszarach biedy. Niektórzy mieli kiedyś konflikty z prawem. Nadużywali alkoholu, narkotyków. Słowem – tacy, których mało kto pożałuje, nikt się o nich nie upomni ani za nimi nie zatęskni, z wyjątkiem najbliższych. Ich profil społeczny miał być gwarancją, że sprawa się nie wyda. W Kolumbii od lat w konflikcie zbrojnym ginie tylu ludzi – kto by podejrzewał, że kilku czy kilkunastu więcej z tego czy innego miasteczka albo przedmieścia to ofiary zaplanowanej przez wojsko zbrodni?

Gdy media zaczęły trąbić, że mężczyzn z Soacha podstępnie uprowadzono i zabito, w całym kraju zaczęto lawinowo zgłaszać zaginionych w podobny sposób. Rozpoczęły się śledztwa, zatrzymania podejrzanych. Prezydent Uribe i minister Santos starali się wcisnąć opinii publicznej teorię o paru „zgniłych jabłkach” w koszyku. Że niby armia jest zdrowa, tylko trafiły się zdemoralizowane jednostki, nadużycia są odosobnione.

Ten wykręt padł pod ciężarem faktów: zabójstw dokonywano niemal w całym kraju, w wielu prowincjach, uczestniczyło w nich ponad czterdzieści jednostek armii. Według organizacji praw człowieka i takich, które monitorują konflikt zbrojny w Kolumbii – w kraju i za granicą – w okresie ośmiu lat rządów Uribe armia zamordowała w taki sposób ponad cztery i pół tysiąca mężczyzn[*]. Dla porównania: to więcej niż zginęło w czasie siedemnastoletniej dyktatury Pinocheta w Chile.

To zbrodnia państwowa, mówi Zuleta.

Dopytuję, dlaczego tego rodzaju zbrodnia była w ogóle możliwa. Na jakiej glebie wyrosła?

Odpowiedź nie jest prosta, sięga w głąb historii kolumbijskiej wojny domowej. Pytania mnożą pytania. A jak możliwe było w latach osiemdziesiątych, pyta retorycznie Zuleta, skrytobójcze wymordowanie czterech tysięcy lewicowych działaczy Unii Patriotycznej? Unia Patriotyczna była partią, która miała przeprowadzić partyzantów FARC do cywilnego życia politycznego. Zabójcami jej działaczy byli wojskowi i paramilitares. To było ludobójstwo, odstrzeliwano ludzi według kryterium politycznego, na podstawie przynależności do grupy, a nie indywidualnych cech czy czynów.

Bezkarność władzy ma w Kolumbii długą historię, jest niestety częścią tutejszej kultury politycznej, mówi Zuleta, którego jeden dziadek był prezydentem kraju, a drugi prezesem Sądu Najwyższego.

Skąd diabelski pomysł, by wziąć na cel bezbronnych, niewinnych ze slumsów?

Zuleta mówi, że zadziałało sprzężenie motywacji materialnych, politycznych i doktryny rządu, zwanej Demokratycznym Bezpieczeństwem – to kolumbijska wersja „wojny z terroryzmem”. W ramach polityki Demokratycznego Bezpieczeństwa armii wolno wszystko, jest poza kontrolą. To sprzyja nadużyciom, a tutaj stworzono dodatkowo system zachęt materialnych i zawodowych, który nadużycia inspirował i pogłębiał.

Zgadza się: żołnierze i niżsi oficerowie dostawali za zabitych „partyzantów” pieniądze i urlopy. Wysocy oficerowie liczyli na szybsze awanse, mogli pokazać dowódcom i władzy politycznej sukcesy w walce z partyzantką. A rząd chwalił się tymi sukcesami przed społeczeństwem, dowodząc, że ideologia Demokratycznego Bezpieczeństwa się sprawdza.

Soacha, sobotnie przedpołudnie. Jadę na spotkanie z panią Idali Garcerą – matką Diega Tamayo. Niełatwo tu trafić, nawet lokalny taksówkarz błądzi. Ulice i numery domów w slumsach są kiepsko oznaczone.

W mieszkanku w bloku komunalnym pani Idali pokazuje fotografie syna i jego skromny pokoik – wszystko w takim porządku-nieporządku, w jakim zostawił to miejsce Diego. Opowiada historię jego zniknięcia. Potem przychodzi La Paisa – tak ją wszyscy nazywają – matka Andrésa Palacia z dwuipółletnim wnukiem, synem Andrésa, który urodził się już po śmierci ojca. Dołącza pani Carmenza Gómez, matka Víctora Gómeza, i kilkoro innych. Dzięki temu spotkaniu poznam nie tylko historie uprowadzonych i zamordowanych. Dowiem się czegoś jeszcze: że koszmar rodzin nie skończył się wraz z ujawnieniem prawdy. W czasie spotkania zaczynam powoli rozumieć, dlaczego najbliżsi zamordowanych nie bardzo chcieli się spotkać i musiało mnie protegować kilka zaufanych osób.

La Paisa, matka Andrésa Palacia, i jego brat dostają telefoniczne pogróżki. Kilka matek było ofiarami fizycznych napaści nieznanych sprawców na motorach, którzy dopadali je w ciemnych zaułkach, grożąc śmiercią im i rodzeństwu zamordowanych. Bratu jednego z zabitych, Johnowi Smithowi Porrasowi, oprawcy zostawiali karteczki na drzwiach: „Możesz się tu ryglować, ale jak tylko wyjdziesz, dorwiemy cię”. Po kolejnych pogróżkach chłopak się wyprowadził.

Drugi syn pani Carmenzy, John Nilson Gómez, też dostawał telefony z pogróżkami. Mówili, że ma przestać chodzić do prokuratury. Ktoś zepchnął go z wiaduktu. Przeżył. Więc znowu odbierał telefony: „Niczego się nie nauczyłeś? Nie starczy ci to, co się stało z bratem? Przestań węszyć!”.

4 lutego 2009 roku o szóstej po południu John grał na automatach w miejscowym centrum handlowym. Na motocyklu podjechał zamaskowany mężczyzna i strzelił mu z bliska w twarz. John Nilson Gómez zmarł w szpitalu następnego dnia rano.

Nikt, kto interesuje się sprawą, nie jest bezpieczny, nie tylko bezbronne rodziny zamordowanych. Ombudsman z Soacha Fernando Escobar pogróżki dostawał kilkanaście razy – karteczki, listy, e-maile, telefony. Teraz już nie odbiera komórki, gdy nie zna numeru dzwoniącej osoby. Zazwyczaj chodzi z ochroniarzami, lecz na spotkanie ze mną w hotelu w Bogocie przyszedł sam.

– Czasem lepiej, żeby nawet ochroniarze nie wiedzieli, z kim się spotykam – mówi. – Welcome to Colombia.

Rozmawiamy długo. To jedna z tych rozmów, dzięki którym mogę zrekonstruować całą tę historię. Najbardziej szokują zdania o tym, że w Kolumbii nikt nie chce o tej sprawie słuchać. Nie chodzi tylko o strach i zobojętnienie na śmierć, mówi Escobar.

Nie do końca rozumiem. Przecież o zbrodni wojska sporo się mówiło i pisało, czyż nie? Co ma na myśli, gdy mówi, że nikt nie chce o sprawie słuchać?

Escobar odpowiada tak, że bardziej klarownie nie można.

– Moi przyjaciele, ludzie z tak zwanych dobrych domów, nieraz mnie pytali: „Po co sobie zawracasz tym głowę? Warto ryzykować życie z powodu śmierci jakichś mętów, drobnych złodziei?”. A ja mówię, że nawet gdyby wszyscy oni mieli na bakier z prawem – to co z tego? Czy to znaczy, że można by ich było ot, po prostu porwać i zabić?

Dopiero teraz lepiej pojmuję słowa Zulety: że uprowadzeni i zamordowani byli mężczyznami i chłopcami, których nikt nie miał żałować i nikt nie miał się o nich upomnieć.

Za zabójstwa mężczyzn z Soacha nie skazano nikogo z najwyższych szarż. Początkowo aresztowano pięćdziesięciu sześciu oficerów i żołnierzy z 15. Brygady Lotnej i postawiono im zarzuty: uprowadzenie, spiskowanie w celu przestępczym, zabójstwo. Obrońcy oskarżonych przeciągali sprawę kruczkami prawnymi, oskarżeni zmieniali adwokatów, którzy od nowa musieli studiować tomy akt, co wydłużało procesy i okres aresztowania. Kiedy wygasły dopuszczalne terminy trzymania ludzi pod kluczem bez wyroku, wszyscy wyszli na wolność.

Pilar Castillo, prawniczka, która reprezentowała przed sądem pięć rodzin z Soacha, opowiedziała mi o zniknięciu kluczowego świadka – tej młodej dziewczyny, która widziała uprowadzonych w domu kuzynostwa i słyszała, że mają zostać zabici. „Była objęta programem ochrony świadków, aż któregoś dnia nagle zrezygnowała z ochrony i przepadła bez wieści”.

W innych procesach przeciwko wojskowym, które toczyły się w całej Kolumbii, skazano zaledwie kilkudziesięciu zabójców – a toczyło się wtedy półtora tysiąca śledztw w sprawach obejmujących ponad dwa tysiące zamordowanych. W rozmowach z rodzinami, adwokatami, obrońcami praw człowieka, dziennikarzami czuło się, że mało kto wierzył, że sprawiedliwość zwycięży. Raczej powszechne było przeświadczenie, że poświęci się kilkudziesięciu wojskowych, zazwyczaj niższych szarż, żeby oczyścić wizerunek armii, rządu, kraju.

Matki z Soacha wysłały list do Międzynarodowego Trybunału Karnego w Hadze, żeby zainteresować swoją tragedią świat. I żeby miejscowy wymiar sprawiedliwości, a także rząd Kolumbii, poczuły na plecach oddech światowej opinii publicznej.

Poskutkowało?

Kilka lat później czytam w prasie, że niektórzy zabójcy młodych mężczyzn z Soacha zostają skazani na wieloletnie więzienie, a sąd apelacyjny podwyższa im wyroki z trzydziestu kilku do pięćdziesięciu kilku lat za kratami. Ważniejsze niż surowość kary jest uzasadnienie wyroku: mowa w nim, że zabójstwa poprzedził zbrodniczy plan wojska przeciwko ludności cywilnej, dlatego zabójstwa mężczyzn z Soacha i podobne w całym kraju powinny być traktowane jako zbrodnie przeciwko ludzkości.

Dla rodzin zamordowanych to nadzieja na koniec bezkarności i sprawiedliwość międzynarodową, gdyby sprawiedliwość na miejscu zawiodła. Zbrodnie przeciwko ludzkości można osądzać również poza Kolumbią.

Niewielu ma odwagę choćby postawić pytanie o odpowiedzialność polityczną, nie mówiąc o współwinie ludzi na samym szczycie władzy.

Ombudsman Fernando Escobar nie powie o tym słowa.

– Gdybym zaczął mówić o polityce, w najlepszym razie zdyskredytowano by mnie jako „terrorystę pod krawatem”. Mogę wspierać jedynie działania na rzecz procesu bezpośrednich sprawców.

„Terrorysta pod krawatem”? To aluzja do oskarżeń, jakie wobec krytyków rządu i obrońców praw człowieka rzucał przez lata prezydent Uribe. Oto przykład z jego mowy do adeptów szkoły wojskowej: „Politykierzy w służbie terroryzmu, którzy tchórzliwie wymachują hasłami praw człowieka, [pragną] zwrócić terroryzmowi w Kolumbii to, co terroryzmowi odebrali obywatele i władza publiczna”. Czyli: kto piętnuje nadużycia władzy, ten terrorysta! W Kolumbii to była wtedy nie tylko figura retoryczna i broń w politycznych pyskówkach. Publiczne napiętnowanie oznaczało nieraz sygnał dla cyngli, skrytobójców – z policji politycznej, paramilitarnych, wojska – kogo zastraszyć, zmusić do emigracji albo zlikwidować.

Amerykańska organizacja Human Rights Watch stwierdziła w raporcie z 2009 roku, że „wysocy funkcjonariusze rządu, w tym prezydent Uribe, przez lata negowali istnienie problemu [bezprawnych egzekucji] i oskarżali obrońców praw człowieka, że składając o nich doniesienia, działają w ramach kampanii zaplanowanej przez partyzantkę w celu zdyskredytowania sił zbrojnych”. Było nawet gorzej: DAS – kolumbijska policja polityczna – zastraszała obrońców praw człowieka i dziennikarzy, a także była zamieszana w polityczne skrytobójstwa. Wiele z tych spraw wciąż czeka na wyjaśnienie.

Mało kto mówi prosto z mostu tak jak Felipe Zuleta. Rozmawiał z wysokimi oficerami zamieszanymi w zbrodnię, którzy powiedzieli mu off the record, że codziennie dzwonił do nich naczelny dowódca wojska generał Mario Montoya i w tonie nalegającym dopytywał: „Ilu zabitych partyzantów macie dzisiaj?” (Montoya został oskarżony w innym procesie – o związki ze zbrodniczymi paramilitares). Wątpliwe, by oficerowie powtórzyli to na jakimkolwiek procesie. Solidarność mafijna zobowiązuje, a ponadto coś mogłoby się im przytrafić – akurat oni wiedzą, jak to działa.

A czy ktoś, kto był ponad generałem Montoyą, dzwonił do niego z podobnymi naleganiami? Ilu zabitych partyzantów macie dzisiaj? Żądam rezultatów!

Zuleta zwraca mi uwagę na pewną osobliwość: kiedy już zbrodnia wyszła na jaw, minister obrony Santos powiedział, że zbrodniczy proceder się skończył, ponieważ on, minister, wydał taki rozkaz. Czyli przyznał, że to była zbrodnia pod kontrolą lub co najmniej możliwa do kontrolowania.

Jakiś czas po wyjeździe z Bogoty czytam rewelacje tygodnika „Semana”: rząd i dowództwo armii wiedziały od połowy 2007 roku, że wojskowi porywają, zabijają i przedstawiają zabitych jako poległych partyzantów. Wówczas to pracownik ONZ poprosił ministra Santosa i jednego z dowódców armii generała Freddy’ego Padillę o poufne spotkanie, w którym uczestniczył również pewien żołnierz. Wojskowy wyznał, że brał udział w grupie trudniącej się zbrodniczym procederem, ale wycofał się z niego, gdy armia zamordowała jego ojca i przedstawiła jako poległego partyzanta. Według „Semany” Santos i Padilla byli wiadomością oszołomieni i obiecali sprawę zbadać. Wewnętrzne śledztwo wykazało – co nie jest zaskakujące – że żołnierz kłamał, a szwadrony śmierci nie istnieją.

Zuleta powiedział mi, że minister obrony Santos wiedział o zabójstwach jeszcze wcześniej: od 2006 roku – ponad dwa lata przed ujawnieniem sprawy ofiar z Soacha – i nie zrobił nic, żeby zbrodniczy proceder zatrzymać. Santosowi miał o tym powiedzieć odwiedzający Kolumbię przedstawiciel jednej z najpoważniejszych organizacji praw człowieka ze Stanów Zjednoczonych, do którego docierały sygnały o znikających mężczyznach z dzielnic nędzy.

To sensacyjna wiadomość – polityczna bomba atomowa! Chciałem uzyskać jej potwierdzenie, względnie poznać szczegóły. Napisałem do tego działacza – człowieka o znanym na świecie nazwisku – e-mail z prośbą o spotkanie albo pisemną odpowiedź na pytania. Na mój pierwszy e-mail odpowiedział pozytywnie. Gdy w kolejnym zapytałem o jego rozmowę z Santosem, odpowiedzi nie uzyskałem.

W roku 2010 Álvaro Uribe zakończył dwie kadencje swoich rządów. Następnym prezydentem Kolumbii został jego dawny minister obrony: Juan Manuel Santos.

Ostatniego dnia pobytu na placu Boliwara w Bogocie, do którego przylegają budynki pałacu prezydenckiego, kongresu i sądów, spotykam pana Raúla Carvajala. Od dwóch tygodni było o nim głośno – ów sprzedawca warzyw z północy kraju, lat sześćdziesiąt trzy, przywiózł tu ciężarówką szczątki swojego syna. Właściwie odbył pielgrzymkę przez kraj, z północy do stolicy, ponad tysiąc kilometrów. Zatrzymywał się po drodze w miastach i wioskach, rozdawał ulotki, w których oskarżał i piętnował. Żądał wyjaśnienia okoliczności śmierci syna i kary dla zabójców.

Syn, również Raúl Carvajal, lat dwadzieścia dziewięć, był sierżantem wojska. 8 października 2006 roku zadzwonił zdenerwowany z wiadomością, że zamierza porzucić armię, bo dowódcy zmuszają go do udziału w morderstwie dwóch chłopców, rzekomych partyzantów.

Kilka godzin później młody Raúl Carvajal zginął. Według oficjalnej wersji wojska poległ w bitwie z partyzantami FARC.

Śledztwo w sprawie jego śmierci wykazało, że w dokumentach armii nie ma śladu o takiej bitwie.

– Nie daruję im, będę żądał wyjaśnienia, jak zginął mój syn, póki sam nie umrę. Nie ma dla mnie nic ważniejszego w życiu, niech mnie zabiją. Dość ciszy, dość bezkarności! – wyrzuca z siebie w uniesieniu, z bezsilną rozpaczą.

Czasem ktoś przystaje i zagaduje pana Carvajala. Turyści patrzą na niego jak na dziwadło – bo obwieszony tablicami z informacjami o synu.

Większość przechodzi obojętnie.

Fawela I

Rio de Janeiro – São Paulo, 1996–2015

2012. Okupacja

Teraz cała Rocinha wygląda jak terytorium okupowane. Specjalne jednostki policji i wojska odbiły fawelę z rąk narkogangu Amigos dos amigos, „Przyjaciele Przyjaciół”. Przywódcę gangu, niejakiego Nema, i niektórych jego ludzi schwytano, poszli siedzieć. Policjanci i żołnierze patrolują ulice, zaułki, mroczne zakamarki. Zatrzymują samochody, sprawdzają dokumenty.

Na pierwszy ogień poszły mototaksówki – główny sposób dystrybucji narkotyków i narzędzie gangu, dotychczas prawdziwej władzy w faweli. Wiele mototaksówek pochodziło z kradzieży w lepszych dzielnicach. Teraz wszystko już gra, pojazdy bez legalnych dokumentów wyłapano, tak samo ich właścicieli, reszta funkcjonuje jak trzeba. Mototaksówki muszą być, bo podróż po Rocinhii to mordercza wspinaczka.

Rocinha to największa fawela – dzielnica biedy – w Rio de Janeiro. Położona jest na rozległym, wysokim, w niektórych miejscach stromym morro, wzgórzu. Ze szczytu widać bajeczne widoki na inne morros skąpane w zieleni i zatopione w niej domy szczęśliwców z lepszej strony życia. Widać jezioro w środku miasta, zatokę i ocean. W Rocinhii mieszka jakieś sto trzydzieści tysięcy ludzi, choć po prawdzie liczba ta jest szacunkowa: nikt nie wie na pewno, ilu ma mieszkańców.

To dwudziesta fawela w Rio, którą „podbiły” jednostki specjalne.

Scenariusz zawsze taki sam: policja ogłasza, że tego a tego dnia jej oddziały wkroczą do faweli opanowanej przez gang. Datę ogłasza się – inaczej, niż robiono niegdyś – po to, by uniknąć zbrojnej konfrontacji z gangiem. W takich konfrontacjach ginęli zwykle drobni narcotraficantes i wielu postronnych ludzi. Gang wie, że w starciu z jednostkami specjalnymi nie ma szans – więc się rozprasza. Płotki zostają na miejscu jako zwykli mieszkańcy. Liderzy gangu przenoszą się do innej faweli, w której rządzi ta sama frakcja narkotykowa (trzy główne w Rio to Czerwone Komando, Przyjaciele Przyjaciół i Trzecie Komando). Zapowiadanego dnia wkracza policja, nieraz wspierana przez wojsko, i wspólnie zaprowadzają porządek. Upewniają się, że gang się wyniósł, a handel narkotykami zszedł do podziemia.

Celem operacji nie jest likwidacja rynku narkotykowego – to byłaby utopia. Chodzi o zepchnięcie go z głównych ulic i pozbawienie gangu dyktatorskiej władzy w faweli. Ważne, żeby w trakcie operacji skonfiskować jak najwięcej broni, w myśl zasady: mniej broni, mniej ofiar.

Przede wszystkim zaś liczy się odzyskanie terytorium faweli przez państwo, tak by jego władza sięgnęła tam, gdzie jej wcześniej nie było. Po miesiącu, dwóch, trzech – różnie bywało w różnych fawelach – siły specjalne wycofują się, a na ich miejsce wkraczają jednostki policji pacyfikacyjnej (mówi się o nich skrótem: UPP – Unidade de Polícia Pacificadora). UPP zakładają posterunki, których wcześniej nie było, bo w faweli rządził gang. Fawela zamienia się, przynajmniej teoretycznie, w „normalną” dzielnicę.

Słowo „slums” – brazylijski odpowiednik to właśnie „fawela” – pojawia się po raz pierwszy w angielskim słowniku z początku XIX wieku i oznacza tam „szwindel” bądź „przestępczy handel”. Kilkadziesiąt lat później jako slumsy określa się dzielnice rozpadających się domów i biedy, a także moralnej degrengolady. Ludzie marginesu znaleźli się w godnej pożałowania sytuacji, ponieważ żyli w niemoralny sposób – takie były wyobrażenia o źródłach biedy w epoce wiktoriańskiej. Slums kojarzył się z pijaństwem, rozpustą, no cóż, biedni sami sobie winni...

Współczesne definicje odrzucają dawne uprzedzenia. W raporcie ONZ Wyzwanie slumsów z 2003 roku zostały one określone jako obszary nędzy, przeludnienia, często bez dostępu do wody i urządzeń sanitarnych, bez uregulowanych praw własności do ziemi i budynków.

Dla opisania nie tyle slumsu, ile sytuacji życiowej jego mieszkańców należy dodać „czynnik subiektywny”: upokorzenie, poczucie braku szans i niemożności udziału w uczcie konsumentów, która odbywa się za rogiem, na sąsiedniej ulicy.

W różnych częściach świata slumsy mają swoją specyfikę. W Ameryce Łacińskiej częściej niż w Azji slumsy (fawele) mają kanalizację, a służby miejskie wywożą czasem śmieci. Slumsy azjatyckie mają częściej dostęp do prądu i wody niż slumsy w Afryce. W Afryce około połowa mieszkańców miast nie ma dostępu do urządzeń sanitarnych. Znane jest tam zjawisko „latających kibli”, to jest wypróżniania się do plastikowych toreb i wyrzucania ich, gdzie popadnie. W porównaniu ze slumsami Nairobi, gdzie „kible latają”, wychodki w brazylijskich fawelach to niebywały luksus.

Dzisiejsze slumsy różnią się nie tylko od tych z czasów Karola Dickensa, lecz także od slumsów sprzed półwiecza. Kiedyś slumsy powstawały wokół upadłej dzielnicy centrum; dzisiaj – czy to w Szanghaju, Dhace, Lagos czy Limie – na obrzeżach miast. Nie są ani miastem, ani wsią – czymś pomiędzy. Albo jednym i drugim naraz. Obejmują gigantyczne tereny, coraz gęściej zaludniane; mrowie ludzi gnieździ się na małych powierzchniach. Miasto ze względu na ceny ziemi jest dla nędzarzy niedostępne.

Nowością jest też powstawanie slumsów w obrębie slumsów. Najbiedniejsi z biednych wynajmują przestrzeń na dachach cementowo-blaszanych domków, tworząc niejako slums w powietrzu (przypadek Kairu). Slumsy powielają zwykle strukturę majątkową społeczeństwa z lepszej strony: są bogaci, średniacy, biedni i „ludzie-odpady”. Mają własne normy życia społecznego, na przykład samosądy, chłostę, karę śmierci, „godziny policyjne” wprowadzane przez gangi w obawie przed najazdami policji lub przestępczej konkurencji.

Rocinha wciąż jest pod okupacją, a tymczasem w sąsiedniej faweli Vidigal – pięćdziesiąt tysięcy mieszkańców – jest już na tyle bezpiecznie po „podboju”, że otwarto hostel z najpiękniejszym widokiem na miasto. W żadnej bogatej dzielnicy nie ma takiego.

Jestem umówiony z porucznikiem Jairem Dantasem z UPP, który zna w tej faweli każdy kamień. Trzydziestotrzyletni policjant urodził się tu i dorastał, wielu mieszkańców to jego sąsiedzi i znajomi. Strzelanina sprzed lat, kiedy był chłopcem, wspomnienie przerażenia i szlochów najbliższych sprawiły, że wstąpił do policji.

– Stworzenie tu posterunków to dla mnie jak powrót do domu – wyznaje z nutą nostalgii w czasie objazdu faweli. – Pomagamy ludziom ułożyć sobie życie na nowo, bez władzy gangów.

Porucznik Dantas zapewnia, że mieszkańcy są zadowoleni z obecności UPP. Wcześniej mieli policjantów za wrogów – z powodu korupcji i wymuszania haraczy od ludzi.

Powątpiewam w to zadowolenie favelados – i mam rację. Wystarczy zasięgnąć języka z dala od posterunku, żeby się przekonać, że optymizm, wręcz entuzjazm sympatycznego porucznika jest z gatunku oficjalnych. Na pokaz dla zagranicznego reportera? Dla lepszego samopoczucia? Dantas zna tu naprawdę każdy zaułek, więc musi wiedzieć, że jest inaczej, skoro po godzinie w Vidigal wiem to nawet ja.

Odwiedziłem lidera wspólnoty mieszkańców Vidigal, Wanderleya Ferreirę. Pan Ferreira, sześćdziesiątka na karku, rozgadał się o UPP i w ogóle o polityce władz miejskich i stanowych Rio de Janeiro. Było już parę programów włączenia faweli do „normalnej” części miasta, mówi, zawsze kończyło się na niczym. Jesteśmy porzuceni i zapomniani przez państwo od dziesięcioleci. Stowarzyszenie mieszkańców nie dostaje od miasta ani centa. Pan Ferreira gestykuluje, podnosi głos.

Przy okazji inauguracji posterunków UPP jako lider wspólnoty zwrócił się do gubernatora stanu: „Potrzebujemy szpitala i pogotowia, nauczycieli i lekarzy, policja to nie wszystko”.

W Vidigal są dwie szkoły publiczne, trzy żłobki, jest przychodnia, ale na wizytę u lekarza czeka się trzy–cztery miesiące.

Pan Ferreira boi się, że po „podboju” faweli przez państwo koszty życia wzrosną tak drastycznie, że wielu mieszkańców będzie musiało się wynieść. Dokąd? Do gorszych faweli, dalej od zamożnych dzielnic, które dają pracę favelados. Takie były skutki „podboju” innych faweli. Ceny prądu wzrastały nawet dwudziestokrotnie. Dlaczego? Bo wcześniej cena elektryczności była dotowana, fawela to strefa ryzyka – a po „podboju” już nią nie jest. Zniesiono dotacje i ceny prądu urosły najpierw z pięciu reali do trzydziestu, a potem do ponad stu. Tym, którzy nie płacą rachunków, odcina się prąd. Biedni mają na to sposoby, podłączają się do sieci nielegalnie. Ale przecież nie chodzi o to, żeby było jak zawsze. Ma być inaczej, lepiej.

Już w trakcie mojego pobytu w Vidigal zdążyły wzrosnąć ceny wynajmu – o sto procent i więcej. Rozpoczęły się spekulacje nieruchomościami. Gringos zaczęli kupować domy, mówi pan Ferreira. Trudno uwierzyć, prawda? Domek, który rok temu kosztował dwadzieścia tysięcy reali, dziś kosztuje osiemdziesiąt tysięcy. Pan Ferreira powątpiewa, czy taka obecności państwa opłaci się mieszkańcom faweli. Malkontenctwo? Bynajmniej.

Punkt widzenia niechętnych wyjaśnił mi dosadnie, bez dyplomacji, Cláudio Napoleão, pięćdziesięciolatek, który dorastał w sąsiedniej Rocinhii, a teraz pracuje dla lokalnej organizacji pozarządowej.

– Nasze państwo przypomina złego ojca, który porzucił rodzinę. Teraz zjawia się po latach, gdy dziecko już dorosło, chce pomóc, daje forsę, ale mówi: „Żyj według moich reguł”. Co powie takiemu tatusiowi dorosły syn czy córka? „Spieprzaj, tatku!”

Ulica w faweli mówi, że „podbój”, to znaczy wprowadzenie UPP, jest pokazówką na mundial i olimpiadę. Po obu imprezach wszystko będzie po staremu. Ludzie powtarzają, że wielu narcotraficantes siedzi w więzieniach, ale wciąż żyją. Kiedyś mogą wrócić, oni lub „Przyjaciele Przyjaciół”, a wtedy życie tych, którzy współpracują z policją, będzie zagrożone.

Ten strach to dziedzictwo pęknięcia Rio na światy nędzy i dostatku. Nie narzekanie, lecz doświadczenie.

1999. Rzymianie i barbarzyńcy

Kulminacją wielkiej fali przemocy w Rio był rok 1993. Dwie masakry: bezdomnych dzieci przed kościołem Candelaria w centrum miasta i w faweli Vigário Geral.

23 lipca, nocą, przed świątynię zajechały dwa nieoznakowane samochody. Wysiadło z nich sześciu policjantów po cywilnemu. Przed wejściem na posłaniach z kartonu spali chłopcy, którzy za dnia snuli się po okolicy. Bezdomni. Policjanci obudzili śpiących, doszło do pyskówki i szarpaniny. Padły strzały.

Rano służby miejskie znalazły przed kościołem zakrwawione zwłoki pięciu nieletnich. Ciała trzech innych – nieco dalej, przed Muzeum Sztuki Współczesnej.

Dla ludzi stąd to nie tajemnica, co się stało: zwyczajna egzekucja, albo – jak tu mówią – limpeza, „sprzątanie” miasta. Zabici mieli roztrzaskane głowy. Zabójcy strzelali z bliska. Precyzyjnie.

Zwykle to drobni sklepikarze zrzucają się na odstrzelanie „mętów” i płacą za to policjantom. „Sprzątacze” pracują po godzinach. Czasem taki szwadron śmierci działa z własnej inicjatywy, bo bezdomni zaleźli policjantom za skórę. Zabici niemal zawsze mają na koncie drobne kradzieże. Nieraz z głodu.

Miesiąc później, 28 sierpnia, kolejna masakra: policyjny szwadron śmierci zabija dwudziestu jeden mieszkańców faweli Vigário Geral. Złe gliny strzelają do przypadkowych ludzi. Najpierw na ulicy, potem w barze – gdzie favelados piją zdrowie reprezentacji piłkarskiej, która pokonała tamtego dnia Boliwię. Podpalają kioski z napojami.

Najazd jest zemstą za zabójstwo czterech policjantów, którzy zaczaili się na transport kokainy z São Paulo, ale wpadli w zasadzkę. W tamtej bitwie to gang był górą. Później wyszło na jaw, że zastrzeleni policjanci nie zgłosili akcji w centrali. To dowód z gatunku czarno na białym, że nie planowali aresztowania narcotraficantes: domagali się haraczu.

Zemsta policjantów za śmierć kumpli była manifestacją przemocy i okrucieństwa. Próbą zastraszenia gangu i miejscowej ludności. Nikt z dwudziestu jeden zamordowanych nie miał związków z podziemiem narkotykowym.

Mieszkańcy faweli odpowiedzieli szybko. Kilka dni później sprzed kościoła Candelaria ruszył ich marsz przeciwko przemocy. Demonstranci szli trzydzieści kilometrów, przez centrum Rio de Janeiro do Vigário Geral, w północnej części metropolii.

Tego samego dnia w dostatniej części miasta zebrała się grupa akademików, przedsiębiorców, dziennikarzy i wydawców. Nic nie wiedzieli o marszu favelados, podobnie jak favelados nie wiedzieli o ich spotkaniu. W jednych i drugich dojrzewało przekonanie, że trzeba w końcu coś zrobić, bo w Rio nie daje się już żyć.

(tak jak zapisałem przed laty)[*]:

Jestem w siedzibie Viva Rio w dzielnicy Gloria. Viva Rio to ruch społeczny przeciwko przemocy i na rzecz integracji favelados. Po latach przekształci się w dużą organizację pozarządową. W biurach gwar i ruch od rana. Gorączka, bieganina, nawoływania, telefony. Biedni, co widać po ubraniach, czekają cierpliwie w poczekalni. Matka przychodzi ze sprawą córki, którą zgwałcił ojciec. Inna chce prosić o pomoc dla syna, którego zatrzymała policja. Mówi, że bezprawnie: chłopak jest niewinny. Ktoś inny ma wziąć udział w naradzie na temat nowego programu Viva Rio: przyspieszonych kursów dla dorosłych, którzy kiedyś porzucili szkołę, a teraz chcieliby dokończyć naukę na poziomie liceum.

Niezupełnie mam pojęcie, co tu się dzieje.

Na gazetce ściennej powiesili T-shirt z czerwonym kwiatem, hasłem „Rio, porzuć tę broń” i podpisem: „Popieram prawo, które zabrania sprzedaży broni w Brazylii”.

– W Rio nie daje się już żyć – słyszę słowa po polsku. – Cześć, zachodź do mnie.

Nie jestem zaskoczony, bo wiem, że lider Viva Rio mieszkał kilka lat w Polsce, gdzie studiował na Uniwersytecie Warszawskim. Nazywa się Rubem César Fernandes.

(jak zapisałem przed laty):

To była pierwsza wizyta w faweli, w której rządził gang narkotykowy. Później otrzaskałem się z takim miejscami – i gorszymi – ale tego rodzaju wyprawy nigdy nie stały się rutyną. Tamtego dnia zwyczajnie się bałem.

(jak zapisałem przed laty):