Droga na molo w Wigan ebook

Część I

Droga na molo w Wigan Część I

Rozdział I

I

Pierw­szym dźwię­kiem, jaki roz­le­gał się ran­kiem, było łomo­ta­nie sabo­tów mło­dych robot­nic po bruku ulicy. Wcze­śniej, jak przy­pusz­czam, wyły syreny fabryczne, lecz wtedy zawsze jesz­cze spa­łem. W sypialni zwy­kle noco­wało nas czte­rech, a pomiesz­cze­nie było nad wyraz odpy­cha­jące; pano­wała w nim jakaś szpetna pro­wi­zorka, jak to zwy­kle bywa w izbach nie­słu­żą­cych swoim wła­ści­wym celom. Daw­niej ów dom był zwy­kłym domem miesz­kal­nym, a gdy prze­jęli go pań­stwo Bro­oker, otwo­rzyli na dole skle­pik z fla­kami, pozo­stałe zaś pokoje prze­zna­czyli na wyna­jem: po poprzed­nich wła­ści­cie­lach pozo­stały co bar­dziej nie­przy­datne meble, któ­rych ni­gdy nie chciało im się ich pozbyć. Sypia­li­śmy zatem w pomiesz­cze­niu na­dal cał­kiem wyraź­nie przy­po­mi­na­ją­cym wyglą­dem dawny salon. U sufitu wisiał ciężki krysz­ta­łowy żyran­dol, tak obro­śnięty kurzem, że wyglą­dał jakby był pokryty futer­kiem. Więk­szą część jed­nej ze ścian zasła­niała jakaś wiel­gachna, strasz­liwa lan­dara, ni to kre­dens, ni komoda, przy­brana mnó­stwem rzeź­bio­nych ozdó­bek, pełna szu­fla­dek i tafe­lek z lustrami; na pod­ło­dze leżał żywy ongiś w bar­wach, a teraz już spło­wiały dywan, na któ­rego skra­jach stały pojem­niki wypeł­nione po brzegi nagro­ma­dzo­nymi przez lata śmie­ciami; były tam rów­nież dwa pocią­gnięte fał­szywą pozłotką krze­sła o zapad­nię­tych sie­dze­niach, a także jeden z tych sta­ro­mod­nych foteli wypcha­nych koń­skim wło­siem, z któ­rych czło­wiek natych­miast się ześli­zguje. Pokój zamie­niono na sypial­nię, wsta­wia­jąc pomię­dzy te oraz inne rupie­cie liche wyrka.

Moje leże stało w naroż­niku po pra­wej stro­nie, naj­bli­żej drzwi. W nogach wci­śnięto poprzecz­nie dru­gie łóżko (gdyby usta­wiono je ina­czej, nie można by otwo­rzyć drzwi): oba mocno napie­rały na sie­bie, tak że spa­łem z koniecz­no­ści ze sku­lo­nymi nogami; ile­kroć je pro­sto­wa­łem, trą­ca­łem sto­pami w plecy śpią­cego tam męż­czy­znę. Ów sąsiad był już posu­nięty w latach, nazy­wał się Reilly, pra­co­wał jako mecha­nik, czy też ktoś taki, „na górze” jed­nej z kopalń. Na moje szczę­ście wycho­dził do pracy o pią­tej rano, więc gdy go już nie było, mogłem wresz­cie wypro­sto­wać nogi i przez te kilka godzin wygod­nie sobie pospać. Łóżko naprze­ciw zaj­mo­wał szkocki gór­nik, który został ranny na dole (przy­gniótł go potężny odła­mek skały, który usu­nięto dopiero po kilku godzi­nach) i otrzy­mał pięć­set fun­tów odszko­do­wa­nia. Był postaw­nym, przy­stoj­nym czter­dzie­sto­lat­kiem o posi­wia­łych już wło­sach i krót­kich pod­strzy­żo­nych wąsach i bar­dziej przy­po­mi­nał sier­żanta niż gór­nika; wyle­gi­wał się w łóżku do wcze­snego popo­łu­dnia, pyka­jąc krótką fajeczkę. W następ­nym łóżku sypiali kolejno agenci czy też akwi­zy­to­rzy ogło­szeń pra­so­wych oraz faceci sprze­da­jący roz­ma­ite arty­kuły na raty. Było to podwójne łóżko, zde­cy­do­wa­nie naj­lep­sze i najwygod­niejsze. Przy­dzie­lono mi je pierw­szej nocy, lecz potem chy­trze skło­niono do wyra­że­nia zgody na zmianę, ponie­waż przy­był nowy loka­tor. Myślę, że wszy­scy nowo przy­byli prze­sy­piali pierw­szą noc w tym podwój­nym łóżku, peł­nią­cym rolę, że tak powiem, wabika-pułapki. Okna były zamknięte na głu­cho i dodat­kowo zabez­pie­czone na dole czer­wo­nymi worecz­kami z pia­skiem, toteż rano śmier­działo jak w obo­rze. Czło­wiek nic nie czuł kiedy wstał; trzeba było dopiero wyjść z sypialni i powró­cić, żeby odór wal­nął w noz­drza jak sie­kiera.

Ni­gdy się nie dowie­dzia­łem, ile budy­nek miał sypialni, cho­ciaż – oso­bliwa rzecz – była tam łazienka, urzą­dzona jesz­cze przez poprzed­nich wła­ści­cieli. Na dole znaj­do­wała się, jak to zwy­kle bywa, kuch­nia z wiel­kim otwar­tym pale­ni­skiem, na któ­rym przez całą dobę pło­nął ogień. Pół­mrok roz­ja­śniał tylko poje­dyn­czy świe­tlik, a pomiesz­cze­nie pozba­wione było okien, ponie­waż z jed­nej strony sąsia­do­wał z nim sklep, a z dru­giej spi­żar­nia, w któ­rej widać było zej­ście do jakie­goś mrocz­nego lochu – prze­cho­wy­wano tam flaki. Drzwi pro­wa­dzące do spi­żarni czę­ściowo blo­ko­wała bez­kształtna sofa, na któ­rej stale leżała pani Bro­oker, nasza gospo­dyni, nie­ustan­nie obłoż­nie chora i owi­nięta mnó­stwem brud­nych koców. Miała sze­roką, nazna­czoną tro­skami twarz o jasno­żół­tej cerze. Nikt nie wie­dział, co jej wła­ści­wie dolega; jak przy­pusz­czam, cier­piała wyłącz­nie z prze­je­dze­nia. Przed pale­ni­skiem nie­mal zawsze suszyła się bie­li­zna, a pośrodku pomiesz­cze­nia stał wielki stół kuchenny, przy któ­rym jadała rodzina gospo­da­rzy oraz wszy­scy loka­to­rzy. Nie pamię­tam, żebym kie­dy­kol­wiek widział ów stół nie­na­kryty, cza­sem jed­nak widy­wa­łem to, czym go przy­kry­wano. A więc na samym spo­dzie znaj­do­wała się war­stwa sta­rych gazet popla­miona sosem wor­ce­ster; na niej lepiąca się od brudu biała cerata; kolejną war­stwę sta­no­wił zie­lony obrus ze zgrzeb­nego lnu, ni­gdy nie zmie­niany i rzadko zdej­mo­wany. Okru­chy ze śnia­da­nia leżały na stole zwy­kle aż do kola­cji. Nauczy­łem się roz­po­zna­wać nie­omyl­nie każdy ich rodzaj i codzien­nie spraw­dzać, jaką trasę prze­były na obru­sie od poprzed­niego dnia.

Sklep był wąski i zimny. Na zewnętrz­nych szy­bach wid­niało kilka bia­łych liter, roz­rzu­co­nych bez­ład­nie niczym gwiazdy, pozo­sta­łość po daw­nych rekla­mach cze­ko­lady. Pośrodku sklepu stał stół, na któ­rym leżały wiel­kie bia­ławe sploty fla­ków, obok zaś szara, drobno pomarsz­czona masa, nazy­wana „czar­nymi fla­kami” oraz wstrętne, pół­prze­zro­czy­ste, ugo­to­wane świń­skie nogi. Był to typowy sklep typu „flaki i groch”: wła­ści­ciele nie mieli na skła­dzie nic wię­cej, wyjąw­szy chleb, papie­rosy i kon­serwy. Mimo iż wywieszka w oknie zachwa­lała „her­batkę”, gdy ktoś chciał zamó­wić kubek tego napoju, zby­wano go niczym, sumi­tu­jąc się gęsto. Pan Bro­oker, pomimo iż od dwóch lat nie miał pracy, był z zawodu gór­ni­kiem; on i jego żona zawsze uzy­ski­wali uboczne dochody z jakie­goś han­dlu. Nie­gdyś mieli piwiar­nię, stra­cili jed­nak licen­cję za tole­ro­wa­nie w lokalu hazardu. Wąt­pię, żeby któ­ryś z ich inte­re­sów popła­cał, oboje nale­żeli bowiem do osób, które pro­wa­dzą je po to, żeby móc stale narze­kać. Pan Bro­oker był czar­nia­wym, drob­no­ko­ści­stym, przy­po­mi­na­ją­cym Irland­czyka typem, do tego zadzi­wia­jąco nie­chluj­nym. Nie pamię­tam, żebym kie­dy­kol­wiek widział go z czy­stymi rękoma. Ponie­waż jego żona stale cho­ro­wała, więk­szość posił­ków przy­go­to­wy­wał sam, a zwy­cza­jem ludzi, któ­rzy mie­wają zawsze brudne ręce, w cha­rak­te­ry­styczny spo­sób dokład­nie mię­dlił i długo obra­cał wszystko w pal­cach. Na każ­dej przy­go­to­wa­nej prze­zeń kromce chleba z masłem czer­niał zawsze odcisk jego kciuka. Nawet wcze­snym ran­kiem, gdy scho­dził w tajem­ni­cze cze­lu­ście za łóż­kiem, na któ­rym spo­czy­wała jego żona i przy­no­sił na górę flaki – nawet wtedy miał już czarne łapy. Inni loka­to­rzy opo­wia­dali mi prze­ra­ża­jące wręcz rze­czy na temat miej­sca prze­cho­wy­wa­nia fla­ków. Podobno żero­wały tam na nich stada kara­lu­chów. Nie wiem, jak czę­sto nasi gospo­da­rze zama­wiali świeży towar, jed­nak chyba nieczę­sto, ponie­waż pani Bro­oker miała zwy­czaj okre­ślać według dat tych dostaw wszyst­kie inne wyda­rze­nia. – Zara, niech no poli­czę, od tam­tej pory przy­wo­zili nam mro­że­ninę (zamro­żone flaki) trzy razy – i tak dalej, i tak dalej. Nam, loka­to­rom, ni­gdy nie poda­wano fla­ków. Wtedy myśla­łem, że są może zbyt dro­gie, następ­nie jed­nak wyde­du­ko­wa­łem, że chyba po pro­stu wie­dzie­li­śmy o nich zbyt wiele. Zauwa­ży­łem także, że sami pań­stwo Bro­okers ni­gdy ich nie jedli.

Jedy­nymi sta­łymi loka­to­rami byli pan Reilly, ów szkocki gór­nik, dwóch eme­ry­tów oraz Joe, męż­czy­zna utrzy­mu­jący się z zasił­ków PAC – nale­żał on do takich osób, które nie mie­wają nazwi­ska. Po bliż­szym pozna­niu Szkot oka­zał się strasz­li­wym nudzia­rzem. Zwy­cza­jem wielu bez­ro­bot­nych zbyt dużo czasu spę­dzał na lek­tu­rze gazet, a jeśli mu się w porę nie prze­rwało, potra­fił godzi­nami glę­dzić na temat cho­ciażby „żół­tego nie­bez­pie­czeń­stwa”, mor­der­ców kawał­ku­ją­cych swoje ofiary i ukry­wa­ją­cych ich szczątki w skrzy­niach, astro­lo­gii oraz kon­fliktu pomię­dzy reli­gią i nauką. Sta­rzy eme­ryci zostali, jak to zwy­kle bywa, usu­nięci ze swo­ich domów przez Means Test16. Odda­wali Bro­oke­rom swoje coty­go­dniowe dzie­sięć szy­lin­gów, otrzy­mu­jąc w zamian utrzy­ma­nie jakiego można się spo­dzie­wać za tę kwotę, mia­no­wi­cie łóżko na pod­da­szu oraz posiłki, naj­czę­ściej typu chleb-z-masłem. Pierw­szy eme­ryt nale­żał to kate­go­rii osób mie­nią­cych się „lep­szymi” i umie­rał na jakąś nie­ule­czalną cho­robę – chyba miał raka. Wsta­wał z łóżka tylko wtedy, kiedy musiał pójść, żeby ode­brać swoje pie­nią­dze. Drugi, któ­rego wszy­scy nazy­wali Old Jack, miał sie­dem­dzie­siąt osiem lat i był nie­gdyś gór­ni­kiem; prze­pra­co­wał pod zie­mią ponad pięć­dzie­siąt lat. Był bystry i inte­li­gentny, oso­bli­wie jed­nak pamię­tał wyłącz­nie swoje prze­ży­cia i doświad­cze­nia z mło­do­ści; nie wspo­mi­nał ni­gdy ani sło­wem o nowo­cze­snym sprzę­cie gór­ni­czym i uspraw­nie­niach w pracy. Opo­wia­dał mi za to o zma­ga­niach z osza­la­łymi końmi w wąskich chod­ni­kach. Gdy się dowie­dział, że czy­nię przy­go­to­wa­nia do zwie­dze­nia kilku kopalni, spoj­rzał tylko na mnie pogar­dli­wie i orzekł, że męż­czy­zna mojego wzro­stu (mie­rzy­łem sto osiem­dzie­siąt dzie­więć cen­ty­me­trów) ni­gdy nie da sobie rady z „dojaz­dem” na dole; pusz­czał mimo uszu moje słowa, że prze­cież warunki tego „dojazdu” się popra­wiły. Był jed­nak przy­jaź­nie uspo­so­biony do oto­cze­nia, a kiedy czła­pał po scho­dach na swoje pod­da­sze, gdzie sypiał, żegnał wszyst­kich grom­kim okrzy­kiem „Dobra­noc, chło­paki!”. Naj­bar­dziej podo­bało mi się w nim to, że ni­gdy nie sępił; pod koniec tygo­dnia bra­ko­wało mu zwy­kle tyto­niu, zawsze jed­nak odma­wiał poczę­stunku. Bro­oke­ro­wie ubez­pie­czyli eme­rytów na życie w fir­mach pobie­ra­ją­cych składkę „sześć pen­sów tygo­dniowo”. Podobno pod­słu­chano, jak zanie­po­ko­jeni gospo­da­rze wypy­ty­wali akwi­zy­tora z tej firmy, „jak długo mogą żyć cho­rzy na raka?”.

Joe, podob­nie jak Szkot, czy­ty­wał namięt­nie gazety i nie­mal całymi dniami prze­sia­dy­wał w biblio­tece publicz­nej. Był to typowy bez­ro­botny kawa­ler, osob­nik wyraź­nie zanie­dbany, wła­ści­wie już obdar­tus, o okrą­głej, nie­mal dzie­cię­cej twa­rzy, na któ­rej malo­wał się wyraz naiw­nej prze­kory. Przy­po­mi­nał bar­dziej opusz­czo­nego chłopca niż doro­słego męż­czy­znę. Przy­pusz­czam, że zupełny brak obo­wiąz­ków powo­duje, iż tak wielu jemu podob­nych wygląda znacz­nie mło­dziej niż powinni na swój wiek. Sądząc po jego wyglą­dzie i powierz­chow­no­ści, dawa­łem mu około dwu­dzie­stu ośmiu lat, atoli ze zdu­mie­niem dowie­dzia­łem się, że ma ich już czter­dzie­ści trzy. Joe miał upodo­ba­nie do wyra­ża­nia się gór­no­lot­nymi i dobit­nymi fra­zami, a ponadto był bar­dzo dumny z faktu, że posta­wił na swoim i ni­gdy się nie oże­nił. – Więzy mał­żeń­skie to wielka sprawa – mawiał do mnie czę­sto, najwyraź­niej mnie­ma­jąc, iż brzmi to nad wyraz wni­kli­wie, a jed­no­cze­śnie daje dużo do myśle­nia. Jego dochody wyno­siły pięt­na­ście szy­lin­gów tygo­dniowo, z czego sześć lub sie­dem pła­cił Bro­oke­rom za noc­legi. Widy­wa­łem nie­kiedy, jak grzeje sobie na kuchen­nym pale­ni­sku wodę na her­batę, jed­nak pozo­stałe posiłki jadał gdzieś na zewnątrz, a skła­dały się one, jak przy­pusz­czam, głów­nie z kro­mek chleba z mar­ga­ryną oraz ryby z fryt­kami.

Oprócz nich była też klien­tela nie­re­gu­larna, którą two­rzyli komi­wo­ja­że­ro­wie pośled­niej­szego gatunku – wędrowni akto­rzy (na pół­nocy Anglii jest ich zawsze sporo, ponie­waż w więk­szych piwiar­niach bar­dzo czę­sto odby­wają się w week­endy występy róż­nych arty­stów) oraz akwi­zy­to­rzy prasy. Z tymi ostat­nimi zetkną­łem się wtedy po raz pierw­szy. Ich zaję­cie wydało mi się tak jałowe, bez­na­dziejne i okropne, że zacho­dzi­łem w głowę, dla­czego ktoś chwyta się takiej pracy mając jako alter­na­tywę pobyt w wię­zie­niu. Ludzie ci byli zatrud­nieni prze­waż­nie przez tygo­dniki lub nie­dzielne dodatki do gazet; podró­żo­wali po mia­stach zaopa­trzeni w ich plany oraz w wykazy ulic, które musieli codzien­nie „obro­bić”. Jeżeli nie zdo­łali zdo­być przy­naj­mniej dwu­dzie­stu pre­nu­me­rat dzien­nie, szli na bruk. Jeśli utrzy­mali wyma­gane mini­mum, otrzy­my­wali nie­wielką pen­syjkę – bodaj dwa funty tygo­dniowo; oprócz tego za każde zamó­wie­nie powy­żej dwu­dzie­stu pobie­rali jakąś mikro­sko­pijną pro­wi­zję. Cała rzecz nie była jed­nak aż tak bez­na­dziejna, jakby się to wyda­wało na pierw­szy rzut oka, ponie­waż w dziel­ni­cach robot­ni­czych każda rodzina abo­nuje jakiś dwu­pen­sowy tygo­dnik i co kilka tygo­dni zmie­nia go na inny; skąd­inąd wąt­pię, by kto­kol­wiek zdo­łał utrzy­mać takie zaję­cie na dłu­żej. Wydawcy cza­so­pism zatrud­niają bied­nych roz­bit­ków życio­wych znaj­du­ją­cych się w roz­pacz­li­wej sytu­acji, bez­ro­bot­nych urzęd­ni­ków i komi­wo­ja­że­rów oraz podob­nych nie­szczę­śni­ków, któ­rzy doko­nują despe­rac­kich wysił­ków, żeby wypra­co­wać swoje mini­mum; potem, gdy to strasz­liwe zaję­cie ścina ich dosłow­nie z nóg, otrzy­mują wymó­wie­nie, a pra­co­dawca anga­żuje nowych. Pozna­łem dwóch takich face­tów, zatrud­nia­nych przez jeden z bar­dziej zna­nych tygo­dników. Obaj byli w śred­nim wieku, mieli na utrzy­ma­niu rodziny, a jeden docho­wał się już nawet wnu­ków. Byli na nogach po dzie­sięć godzin dzien­nie, „obra­bia­jąc” wyzna­czone ulice, a potem do późna w nocy wypeł­niali for­mu­la­rze doty­czące szwin­dlu z powo­dze­niem upra­wia­nego przez ich pisma: w ramach tego oszu­kań­stwa można było – po wyku­pie­niu sześciotygo­dniowej pre­nu­me­raty i wpła­ce­niu dwóch szy­lin­gów prze­ka­zem pocz­to­wym – otrzy­mać „dar­mowy” ser­wis sto­łowy. Otyły komi­wo­ja­żer: ten, który już był dziad­kiem, zasy­piał na sie­dząco z głową w sto­sie for­mu­la­rzy. Żad­nego z nich nie było stać na wyda­nie funta tygo­dniowo, czyli kwoty, jaką pań­stwo Bro­oker liczyli sobie za pełne utrzy­ma­nie. Pła­cili tylko nie­wielką stawkę za noc­legi i sie­dząc w kuchen­nym naroż­niku, spo­ży­wali ukrad­kiem posiłki skła­da­jące się z bekonu i kro­mek chleba z mar­ga­ryną, które prze­cho­wy­wali w swo­ich wali­zecz­kach.

Pań­stwo Bro­oker mieli znaczną liczbę synów i córek, z któ­rych więk­szość dawno już wynio­sła się z domu. Nie­któ­rzy prze­by­wali w Kana­dzie – „w Kana­do­wie”, jak mawiała pani Bro­oker. Tylko jeden syn miesz­kał opo­dal; był to wielki, przy­po­mi­na­jący wie­prza mło­dzie­niec, zatrud­niony w garażu; czę­sto przy­cho­dził do rodzi­ców na posiłki. Jego żona stale prze­by­wała w naszym domu wraz z dwójką dzieci, a goto­wała i prała też prze­waż­nie sama oraz Emmie, narze­czona dru­giego syna, który prze­by­wał w Lon­dy­nie. Emmie była jasno­włosą dziew­czyną o spi­cza­stym nosie i nie­szczę­śli­wym wyra­zie twa­rzy; zara­biała gro­sze w jed­nej z fabryk, a wie­czo­rami haro­wała jak nie­wol­nica w domu przy­szłych teściów. Zauwa­ży­łem, że jej ślub z synem Bro­okerów nie­ustan­nie odkła­dano w cza­sie i, prawdę powie­dziaw­szy, ni­gdy by do niego zapewne nie doszło, gdyby nie to, że pani Bro­oker już wyzna­czyła Emmie rolę swo­jej przy­szłej syno­wej; jed­no­cze­śnie przez cały czas obser­wo­wała ją czuj­nym okiem i stro­fo­wała życz­li­wie w ów oso­bliwy, cha­rak­te­ry­styczny spo­sób wła­ściwy kale­kom. Pozo­stałe prace domowe wyko­ny­wał (lub ich nie wyko­ny­wał) gospo­darz. Pani Bro­oker rzadko wsta­wała ze swo­jej sofy usta­wio­nej w kuchni (leżała na niej przez okrą­głą dobę) i była zbyt zło­żona cho­robą, żeby robić coś innego niż tylko zja­dać ogromne por­cje posił­ków. Jej mąż zaj­mo­wał się skle­pem, wyda­wał posiłki loka­to­rom i „porząd­ko­wał” sypial­nię. Kolejne czyn­no­ści zawsze wyko­ny­wał powoli, w tem­pie iście śli­ma­czym. Czę­sto więc łóżka stały nie­za­słane aż do szó­stej po połu­dniu, zaś o dowol­nej porze dnia można było natknąć się na pana Bro­okera na scho­dach, jak niósł wypeł­niony po wręby noc­nik, odgi­na­jąc wysoko kciuk. Ran­kami zaś sie­dział przy kuchen­nym pale­ni­sku; obok stała wanienka wypeł­niona brudną wodą, a on obie­rał kar­to­fle tak powoli, jakby odby­wało się to na zwol­nio­nym fil­mie. Ni­gdy wcze­śniej nie spo­tka­łem osoby, która by wyko­ny­wała tę czyn­ność z rów­nie zapie­kłą odrazą, a któ­rej w dodatku towa­rzy­szyło cią­głe roz­pa­mię­ty­wa­nie swo­jej „krzywdy”. Nie­mal było widać, jak gotuje się w nim jakiś gorzki jad, nie­na­wiść to tej „cho­ler­nej bab­skiej roboty”. Nale­żał bowiem do tego typu ludzi, któ­rzy potra­fią prze­żu­wać swoje urazy niczym krowa paszę.

Zapraszamy do zakupu pełnej wersji książki

Zapraszamy do zakupu pełnej wersji książki