I mów, że moja chwała z przyjaciół się bierze. Listy 1972-1984 ebook

POR­T­LAND[1], 12 LU­TEGO 1972

Sza­nowny Pa­nie,

ogrom­nie za­cie­ka­wiły mnie Pań­skie uwagi na te­mat Le­wej ręki ciem­no­ści w pi­śmie „Com­men­tary”[2] Bruce’a Gil­le­spiego[3]. Wy­sła­łam im od­po­wiedź[4], bo uwa­żam, że myli się Pan w pew­nych kwe­stiach – i ma ra­cję w in­nych! Za­ra­zem po­my­śla­łam, że to nie­do­rzeczne, abym z Ore­gonu na­wią­zy­wała z Pa­nem kon­takt w Pol­sce – po­przez Au­stra­lię. Da­niel Say[5] (z Ka­nady!) przy­słał mi fo­to­ko­pię Pań­skich od­po­wie­dzi na jego „kwe­stio­na­riusz”[6], bo wie, że in­te­re­suję się Pań­ską twór­czo­ścią, a ja na­mó­wi­łam go, aby do Pana na­pi­sał (mnie za­bra­kło od­wagi). Jed­nak lek­tura Pań­skiego li­stu spra­wiła mi taką przy­jem­ność, że nie mogę Panu nie po­dzię­ko­wać. Wgląd w Pań­ski spo­sób pi­sa­nia (sto nie­zdol­nych do ży­cia „książ­ko­wych em­brio­nów” – pie­kło i po­tę­pie­nie) do­pro­wa­dził mnie nie­mal do łez – to okropne, ale za­ra­zem po­krze­pia­jące, że ist­nieje jesz­cze ktoś, kto żyje w ten spo­sób. Pań­ską wy­daj­ność (w sen­sie ener­gii utra­co­nej u źró­dła) sza­cuję na około 25% – moja jest mniej­sza. Nie spraw­dzi­łaby się w elek­trowni czy ukła­dzie na­pę­do­wym, na­wet w przy­padku re­ak­tora be­le­try­stycz­nego jest zbyt ni­ska. Po­dej­rze­wam, że ma to swoją przy­czynę, choć do­tąd nie udało się jej wy­ja­śnić.

To, co pi­sze Pan o swo­ich ocze­ki­wa­niach wo­bec SF, o za­wo­dach i roz­cza­ro­wa­niach, Pań­skie uwagi na te­mat prób „zde­fi­nio­wa­nia” science fic­tion oraz prze­ciw­sta­wie­nie Mi­sty­fi­ka­cji Szmi­rze – to wszystko są re­flek­sje, któ­rych nie po­tra­fi­łam ja­sno sfor­mu­ło­wać, ale roz­po­znaję je (z ra­do­ścią) jako wy­raz prze­czuć le­żą­cych u pod­staw mo­ich mniej lub bar­dziej do­gma­tycz­nych prze­ko­nań, które od lat mo­ty­wują mnie do pi­sa­nia. (Mógłby Pan spy­tać: dla­czego nie sfor­mu­ło­wa­łam ich na wła­sny uży­tek? Pró­bo­wa­łam, ale tu­taj mój współ­czyn­nik efek­tyw­no­ści spada do około 0,01%).

Z Pań­skich dzieł mo­głam prze­czy­tać tylko So­la­ris oraz tek­sty, które prze­dru­ko­wał Darko Su­vin[7], to­też z nie­cier­pli­wo­ścią cze­kam na za­po­wie­dziane prze­kłady. Tym­cza­sem dzięki Niem­com, Au­stra­lij­czy­kom i Ka­na­dyj­czy­kom prze­czy­ta­łam nieco Pań­skiej kry­tyki SF i po­czu­łam się, jak­bym na bez­lud­nej pu­styni uj­rzała na­gle ludzką twarz.

Przy­znaję, że lu­bię nie­które ro­dzaje szmiry, ale się do niej nie ogra­ni­czam. A je­śli cho­dzi o pod­ga­tunki science fic­tion, czy też „za­sto­so­wa­nia” be­le­try­styki, któ­rych po­szu­kuję: jest Bor­ges[8] w Ar­gen­ty­nie, Phi­lip K. Dick[9] tu­taj oraz Pan w Pol­sce. Czy ktoś jesz­cze? Mnó­stwo pia­chu. Nie ży­jemy w tej sa­mej czę­ści pu­styni i wąt­pię, aby na­sze wiel­błądy po­dą­żały w po­dob­nym kie­runku, ale to nie ma zna­cze­nia. Po­zdra­wiam wy­bit­niej­szego wę­drowca.

Szcze­rze od­dana

Ur­sula K. Le Guin

PS Je­śli książki lub cza­so­pi­sma do­cie­rają do Pol­ski z po­śli­zgiem lub trudno zdo­być wy­czer­pane ty­tuły, chęt­nie spró­buję je od­szu­kać i Panu prze­słać – mamy tu­taj świetne an­ty­kwa­riaty, pierw­szo­rzędne książki z dru­giej ręki!

KRA­KÓW, 25 LU­TEGO 1972

Sza­nowna Pani,

cie­szę się, że na­pi­sała Pani do mnie bez­po­śred­nio, a nie po­przez Au­stra­lię, oraz że moje od­po­wie­dzi na py­ta­nia pana Saya uważa Pani za sen­sowne[10]. Główną prze­szkodę sta­no­wiła kwe­stia ję­zy­kowa. Sła­wo­mir Mro­żek[11], je­den z na­szych naj­lep­szych pi­sa­rzy (żyje te­raz na emi­gra­cji w Pa­ryżu), na­pi­sał zna­ko­mitą, per­fid­nie zło­śliwą sa­tyrę o mło­dym Po­laku, który wy­je­chał na Za­chód[12]. Prze­żywa tam „mi­łość od pierw­szego wej­rze­nia” do gwiazdy fil­mo­wej i aby ucho­dzić za elo­kwent­nego, za­czyna wła­dać an­giel­skim – sa­mym ak­tem woli. Ten za­bawny pa­ra­doks w pew­nym sen­sie się urze­czy­wist­nił, kiedy od­po­wia­da­łem na an­kietę pana Saya i ze zdu­mie­niem prze­ko­na­łem się, że me­toda ta nie jest tak sza­lona, jak można by są­dzić.

Nie wy­daje mi się, aby – je­śli mogę się tak wy­ra­zić – nasz ni­ski współ­czyn­nik wy­daj­no­ści był czymś, co wy­maga żmud­nych wy­ja­śnień jako zja­wi­sko wy­jąt­kowe. Pi­sarz w po­je­dynkę robi to, czego w nor­mal­nych oko­licz­no­ściach do­ko­nują całe po­ko­le­nia, bo jego po­win­no­ścią jest two­rze­nie tego, co nowe i ory­gi­nalne. Pro­szę za­uwa­żyć, jak wielu po­ko­le­niom Ma­jów NIE udało się wy­na­leźć koła, jak za­ha­mo­wana zo­stała wy­na­laz­czość He­rona, skoro jego kon­cep­cja tur­biny pa­ro­wej do­cze­kała się re­ali­za­cji do­piero ty­siące lat póź­niej[13]. Lecz oczy­wi­ście jest to istotne tylko wtedy, gdy czło­wiek (pi­sząc man, mam na my­śli ga­tu­nek homo sa­piens, nie tylko męż­czyzn) od­czuwa im­pe­ra­tyw ka­te­go­ryczny, aby zmak­sy­ma­li­zo­wać ory­gi­nal­ność swego pi­sar­stwa. W pro­ce­sie twór­czym do­cho­dzi do po­łą­cze­nia dwóch ele­men­tów, po­dob­nie jak w pro­ce­sie ewo­lu­cji: do po­wsta­nia pier­wot­nej róż­no­rod­no­ści i do jej se­lek­cji. Zaś je­śli wo­bec tego „ma­te­riału wyj­ścio­wego” za­sto­so­wać wy­so­kie stan­dardy, wów­czas wy­nik osta­teczny, suk­ces mie­rzony w pro­cen­tach, siłą rze­czy musi być nie­wielki. Nie tylko kiep­scy pi­sa­rze po­tra­fią kiep­sko pi­sać – ja też to po­tra­fię, bez żad­nego wy­siłku. Rzecz w tym, że nie je­stem za­in­te­re­so­wany taką „pro­duk­cją”.

Świat nie jest aż taki wspa­niały, jak można by są­dzić. W ostat­nim roz­dziale Fan­ta­styki i fu­tu­ro­lo­gii się­gną­łem po pe­wien wzo­rzec ro­zu­mo­wa­nia za­czerp­nięty z dzieła Pani ojca[14] (na te­mat wzro­stu kul­tu­ro­wego), „czę­ściowo zma­te­ma­ty­zo­wany” przez E. Hut­chin­sona[15] w „Ame­ri­can Scien­tist” (bo­dajże w roku 1946 lub 1947)[16]. Zro­bi­łem to, aby wy­ja­śnić, dla­czego SF nie prze­szła przez sta­dia roz­wo­jowe ty­powe dla zna­czą­cych zja­wisk kul­tu­ro­wych. Krzywa ta (Ver­hul­sta-Pe­arla)[17], do­brze znana z dy­na­miki po­pu­la­cyj­nej, w po­cząt­ko­wej fa­zie wznosi się po­woli, po­tem wy­kład­ni­czo, a w ostat­niej fa­zie spłasz­cza z po­wodu na­sy­ce­nia. SF za­częła się wzno­sić we­dle tej krzy­wej tylko nu­me­rycz­nie; jako uczeń Pani ojca do­strze­głem, jak to ogólne prawo można za­sto­so­wać do SF: zja­wi­sko „spe­cja­cji”[18] w po­cząt­ko­wym sta­dium po­winno mieć jak naj­dłu­żej cha­rak­ter otwarty, to zna­czy za­sy­mi­lo­wać tyle róż­no­rod­nych tre­ści, ile tylko moż­liwe w da­nym wy­padku. „Re­po­zy­to­ria” pełne pier­wot­nych, ele­men­tar­nych skład­ni­ków, z któ­rych two­rzą się nowe formy po­wsta­ją­cego do­piero „ga­tunku li­te­rac­kiego”, gwa­ran­tują jego długi i RZE­CZY­WI­STY roz­wój (i TYM wła­śnie jest zja­wi­sko roz­woju kul­tu­ro­wego). Je­śli za­mkną się one, za­nim zbiór ele­men­tar­nych kon­cep­cji i re­guł syn­tak­tycz­nych osią­gnie tę samą moc co zbiór, który znaj­du­jemy na pod­sta­wo­wym po­zio­mie mowy ludz­kiej czy też zmien­no­ści ge­ne­tycz­nej, nie­uchron­nym skut­kiem bę­dzie roz­wój PO­RONNY. W chwili na­ro­dzin SF nie wchło­nęła ani „praw­dzi­wej na­uki”, ani cech doj­rza­łej li­te­ra­tury. W obu przy­pad­kach po­ja­wiły się je­dy­nie ich za­po­ży­czone, uprosz­czone SUB­STY­TUTY – i nic wię­cej. Po­nie­waż róż­no­rod­ność w ob­rę­bie pa­ra­dyg­matu po­zo­stała nie­wielka i uboga, jej brak pod wzglę­dem syn­tak­tycz­nym, struk­tu­ral­nym (fa­buła, ak­cja itd.) ska­zał SF jako ga­tu­nek na po­rażkę. Na­wet Sha­ke­spe­are nie po­ja­wił się zni­kąd; jego epoka to wzrost wy­kład­ni­czy dra­matu elż­bie­tań­skiego – miał sporo szczę­ścia! My je­ste­śmy w gor­szej sy­tu­acji.

Pro­szę wy­ba­czyć mi ten „wy­kład”. Rzecz ja­sna jest w tym coś ko­micz­nego, że opo­wia­dam Pani, co Kro­eber na­pi­sał w Con­fi­gu­ra­tions of Cul­ture Growth![19] Praca ta zresztą do­ty­czyła tych wzor­ców roz­woju, które się po­wio­dły. My na­to­miast, pa­trząc na SF, na na­szą dzie­dzinę, wi­dzimy ża­ło­sną ka­ry­ka­turę, tzn. bę­dziemy opi­sy­wać jej pra­wi­dła ję­zy­kiem pa­to­lo­gii kul­tu­ro­wej.

Co do mo­ich ksią­żek: no cóż, mia­łem już wy­dawcę w Sta­nach Zjed­no­czo­nych, małą ofi­cynę Her­der and Her­der. Her­der naj­pierw ku­pił zbiór mo­ich ksią­żek, a w trak­cie przy­go­to­wy­wa­nia tłu­ma­czeń i mo­ich spo­rów z tłu­ma­czami itd. sprze­dał in­te­res fir­mie McGraw Hill. Ta idio­tyczna sy­tu­acja sporo kom­pli­kuje, bo mnó­stwo rze­czy trzeba ro­bić od po­czątku. Je­śli nie do­świad­czyła Pani, jak książki Pani au­tor­stwa mogą zo­stać wy­ko­śla­wione i prze­ina­czone przez su­mien­nego, ale ogra­ni­czo­nego tłu­ma­cza, my­ślą­cego me­cha­nicz­nie, mogę Pani tylko po­zaz­dro­ścić. To ko­lejne „pie­kło i po­tę­pie­nie”.

A za­tem lubi pani szmirę? Ale to nie po­ję­cie – to istna ot­chłań. Czym Pani zda­niem jest szmira – i gdzie jej NIE znaj­dziemy? Na­wet je­śli ogra­ni­czymy się wy­łącz­nie do wiel­kich pi­sa­rzy? Wells[20] na­pi­sał jej sporo, Verne[21] oczy­wi­ście też oraz – si pa­rva li­cet com­po­nere ma­gnis[22] – i ja tu­taj na­grze­szy­łem. Twór­czość Du­masa[23] uwa­żam za szmirę, ale wy­soce zaj­mu­jącą. Na­to­miast za­sta­na­wiają mnie czy­tel­nicy, któ­rzy lu­bią nudną szmirę. Dla­czego czy­tają Diunę[24] za­miast Sied­miu fi­la­rów mą­dro­ści Law­rence’a[25]? Diuna to uprosz­czone, dzie­więt­na­sto­wieczne arab­sko-tu­rec­kie pa­ra­dyg­maty z dru­giej ręki, a Law­rence przy­naj­mniej oparł się na wła­snych do­świad­cze­niach. Czy lu­bią świat uka­zany w spo­sób pro­sty i ja­sny? For­ster[26] w swo­jej książce o po­wie­ści twier­dzi, że li­te­ra­tura UPRASZ­CZA świat, żeby stał się dla nas do znie­sie­nia. To rzecz ja­sna prawda, ale w ja­kiej mie­rze świat wy­maga uprosz­cze­nia – oto jest py­ta­nie. Co rano opo­wia­dam sy­nowi[27] (4 lata) bajki i nie­chcący prze­szar­żo­wa­łem, bo to, co dla mnie było nie­win­nym uprosz­cze­niem, oka­zało się dla niego bu­dzą­cym lęk wie­lo­wy­mia­ro­wym dra­ma­tem. Te­raz mu­szę się pil­no­wać i nie wspo­mi­nam już o że­la­znych isto­tach o ser­cach na­krę­ca­nych, bo wpraw­dzie słu­chał mych im­pro­wi­zo­wa­nych ba­śni z za­par­tym tchem, ale na­stęp­nego dnia po­pro­sił, że­bym do nich nie wra­cał (nie wie­dział, co go tak prze­ra­ziło w mo­jej hi­sto­rii).

Dzię­kuję Pani za list i za­ofe­ro­waną po­moc. Je­śli zaj­dzie taka po­trzeba, po­pro­szę Pa­nią o książki.

Lewa ręka ciem­no­ści: dzię­ko­wa­łem już Pani za tę książkę pu­blicz­nie, więc nie po­wi­nie­nem się po­wta­rzać. Kry­ty­cyzm? A czy są­dzi Pani, że wy­soko ce­nię wła­sne książki? To po pro­stu kwe­stia tego, gdzie umiesz­cza się punkt zero we wła­snym sys­te­mie współ­rzęd­nych ak­sjo­lo­gicz­nych. Na­wet w przy­padku świata stwo­rzo­nego przez Boga umiesz­czam ten punkt do­syć wy­soko.

Mam ostat­nią prośbę: znam tylko jedną Pani po­wieść. Czy mógł­bym pro­sić o inne książki lub o te – poza Lewą ręką – które lubi Pani naj­bar­dziej? Bo tak się składa, że mogę czy­tać Pa­nią w ory­gi­nale.

Szcze­rze od­dany

St. Lem

POR­T­LAND, 1 MAJA 1972[28]

Sza­nowny Pa­nie,

prze­pra­szam, że długo nie od­pi­sy­wa­łam na Pań­ski list – skoń­czyły mi się eg­zem­pla­rze au­tor­skie i cze­ka­łam aż Scrib­ner’s przy­śle ko­lejne. Książka jest już w dro­dze do Pana. Do­łą­czy­łam do niej, na wy­pa­dek gdyby Pan tego nie znał, Czas prze­mian[29] Ro­berta Si­lver­berga, uho­no­ro­wa­nego wła­śnie na­grodą Ne­bula przez sto­wa­rzy­sze­nie pi­sa­rzy SF. Moja książka też była no­mi­no­wana, a kon­trast po­mię­dzy tymi po­zy­cjami może Pana za­in­te­re­so­wać. Nieco mnie to nie­po­koi, bo po­stać, którą pan Si­lver­berg uważa za „bo­ha­tera”, ja po­strze­gam jako „czarny cha­rak­ter”.

Za­ra­zem nie spo­tka­łam ni­kogo, kto po­dob­nie jak ja wi­działby w pro­ta­go­ni­ście Czasu prze­mian osobę nie­mo­ralną i czułby się nie­swojo w ob­li­czu per­spek­tywy za­stą­pie­nia nar­ko­ty­kami wol­nej woli, ro­zumu, uczuć itd. Bar­dzo chcia­ła­bym po­znać Pań­ską opi­nię o tej książce. W każ­dym ra­zie uwa­żam, że te dwie po­zy­cje sta­no­wią za­bawny kon­trast. Za­łą­czam rów­nież eg­zem­plarz mo­jego Czar­no­księż­nika z Ar­chi­pe­lagu, któ­rego na­pi­sa­łam dla dzieci. Oba­wiam się, że może być Pan na to za duży, a Pań­ski sy­nek – za mały! Jed­nak do­ro­śli, któ­rzy nie mają aler­gii na ga­tu­nek fan­tasy, lu­bią tę książkę.

Nie­stety, nie czy­tam po pol­sku, choć kie­dyś usi­ło­wa­łam się na­uczyć tego ję­zyka. Nie za­brnę­łam jed­nak da­lej niż „Mam trzy nowe pu­dełka”[30] – co nie zbli­żyło mnie zna­cząco do Mic­kie­wi­cza, Kra­siń­skiego czy też Lema. Co dzieje się z Pań­skimi książ­kami, które po an­giel­sku mieli wy­dać Her­der & Her­der? Ja­koś im się nie spie­szy! Jak zdo­być prze­kłady na fran­cu­ski? I kto jest Pań­skim wy­dawcą we Fran­cji? Czy tłu­ma­cze­nia są do­bre?

Darko Su­vin pi­sze mi, że wy­biera się tego lata do Kra­kowa. Ogrom­nie mu za­zdrosz­czę.

Ser­decz­nie po­zdra­wiam

Ur­sula Le Guin

ŹRÓ­DŁA ILU­STRA­CJI

s. 27 – ar­chi­wum ro­dzinne Sta­ni­sława Lema.

PRZY­PISY

Li­sty