Praktyczna encyklopedia ziół ebook

WSTĘP

Zioła i ich właściwości lecznicze od dawien dawna były ośrodkiem zainteresowania ludzi. Praktyczne wykorzystanie wiedzy o roślinach leczniczych, jest sposobem leczenia, które może zastąpić lub wspomóc medycynę konwencjonalną. Trzeba jednak zdawać sobie sprawę, że nie wszystkie choroby można leczyć ziołami i przede wszystkim nie trzeba popadać z jednej skrajności w drugą, odrzucając całkowicie leki syntetyczne. Leczenie ziołami powinno mieć charakter wspomagający kurację zasadniczą, która powinna być bezwzględnie prowadzona przez lekarza. Opinia, jakoby zioła były nieszkodliwe, jest opinią niesłuszną. Niektóre środki ziołowe działają bardzo silnie, niektóre są toksyczne, a większość – na skutek niewłaściwego stosowania – może przynieść więcej szkody niż pożytku. Książka ta jest praktycznym informatorem o leczniczych właściwościach ziół i sposobach ich przyrządzania, ułatwiając czytelnikom wiedzę o zastosowaniu ziół w poszczególnych dolegliwościach. Podajemy również wskazówki dotyczące uprawy, zbierania i suszenia ziół. Właściwości lecznicze ziół zależą od wielu czynników, a przede wszystkim od warunków, w jakich roślina ta żyje, od rodzaju gleby, nawożenia, właściwej pory zbioru, sposobów przechowywania. Zioła uprawiane w dobrych warunkach glebowych, dzięki lepszym zabiegom pielęgnacyjnym, zawierają zwykle więcej substancji leczniczych, niż rośliny dziko rosnące, z tzw. zbioru naturalnego. Wszystkie te informacje, Drodzy Czytelnicy, znajdziecie w naszej publikacji.

ZBIERANIE I SUSZENIE ZIÓŁ

Najbezpieczniej i najprościej zioła kupować w aptece lub sklepach zielarskich. Wtedy nie ma ryzyka. Nie należy natomiast kupować ich na targach i od zbieraczek. Nawet wtedy, gdy się zioła dobrze zna, nie wiadomo jak były zbierane, jak suszone i czy nie ma w nich domieszek innych ziół lub kurzu. W sklepach zielarskich można kupić nasiona niektórych ziół leczniczych, np.: rumianku, czarnuszki, dziurawca, hyzopu, lawendy, lubczyku, melisy, kminku i kolendry i siać je na działce lub w swoim ogródku.

Aby jednak zbierać zioła we własnym zakresie, uprawiać, jak również właściwie wykorzystać, trzeba je dokładnie poznać. Na ogół zbiór przeprowadza się w czasie suchym i ciepłym. Rośliny zmoczone rosą lub deszczem szybko fermentują i tracą swoje zalety lecznicze. Najlepiej zbierać je przed południem lub przed wieczorem. Dzisiaj – przede wszystkim powinno się zwracać uwagę na miejsca zbioru. Nie mogą to być rowy przydrożne i pobocza szos, autostrad i dróg. Zebrane zioła trzeba wysuszyć zaraz po zebraniu.

Do suszenia roślin nadają się strychy i szopy. Najlepsze warunki suszenia są wtedy, gdy na dworze jest suchy upał, a pod dachem na strychu jest gorąco i dobry przewiew. Jeśli wypadnie nam suszyć zioła w okresie deszczowym, wówczas można suszyć w kuchni – na przykład w ciepłym piekarniku. Suszy się je w temperaturze od 20°C do 35°C, ale owoce ziół suszy się w temperaturze 50°C, a więc szybko, bo to daje gwarancję, że tylko minimalna ilość witaminy C zostanie zniszczona.

Sposoby suszenia są różne i muszą być dostosowane do tego, co suszymy

Korzenie i kłączaoczyszczone, umyte, opłukane, osączone z wody, trzeba pociąć na kawałki, nanizać na nitki czy sznurki, podobnie jak grzyby. Można też suszyć je w piekarnikach na rusztach, w odpowiedniej temperaturze, a także w dużym słońcu.

Łodygi i korętrzeba suszyć w słońcu lub w piekarniku, zapewniając przepływ suchego powietrza.

Liście i zielesuszy się rozpostarte na czystych papierach, w cieniu, w miejscu ciepłym, dobrze przewietrzonym. Całe rośliny można suszyć rozwieszone na sznurkach albo powiązane w niewielkie luźne bukiety zawieszone główkami w dół. Potem należy wykruszyć z takiego bukietu liście i kwiaty.

Kwiatytrzeba suszyć ostrożnie i umiejętnie, aby zachowały swoją barwę. Zwykle suszy się je w cieniu, w temperaturze od 20°C do 25°C, rozłożone cienką warstwą na czystym papierze i przykryte bibułkami, aby nie traciły koloru.

Owocenależy suszyć na słońcu w miejscu przewiewnym lub w piekarniku. Ponieważ piekarnik nie ma wentylacji, trzeba suszem poruszać, przerzucać go delikatnie.

Nasionarozłożyć cienką warstwą na papierach i suszyć w ciepłym, ocienionym, dobrze wentylowanym pomieszczeniu.

PRZECHOWYWANIE ZIÓŁ

Aby z ziół można było otrzymać pełnowartościowy lek, muszą one być w należytym czasie zebrane, wysuszone i odpowiednio przechowywane.

Zioła aromatyczne (zawierające olejki lotne), przyprawowe itp. należy przechowywać w szczelnie zamkniętych słojach. Wygodniej jest przechowywać zioła rozdrobnione, ale należy pamiętać, że wtedy szybciej tracą zapach. Lepiej jednak rozdrabniać je bezpośrednio przed użyciem.

Większości ziół nie wolno rozdrabniać na proszek, ale trzeba je lekko pokruszyć lub pociąć, gdyż do przyrządzenia z nich wywarów, naparów itp. nie muszą być sproszkowane. Można je przechowywać w słojach, papierowych torebkach lub lnianych woreczkach, aby mogły jeszcze dosychać. Zioła pakuje się ostrożnie, lekko ugniatając. Torby zawiązuje się szczelnie, skrzyneczki i słoje zamyka się dokładnie. Do każdego opakowania trzeba przyczepić etykietkę z nazwą ziela i datą jego zbioru. Etykietka jest konieczna – przeterminowane zioła lecznicze, podobnie jak wszystkie lekarstwa, lepiej wyrzucić niż używać.

Zioła należy przechowywać z dala od dzieci i zwierząt (np. kotów, które przepadają za zapachem lawendy, myszy lub szczurów), chronić przed szkodnikami, jak na przykład: mole, roztocza, wołki zbożowe.

Zioła trzeba przechowywać w miejscach suchych, przewiewnych i z dala od źródeł silnych zapachów. Należy je chronić również przed wilgocią i światłem.

Zioła należy zbierać i przechowywać przez jednen rok, a najwyżej dwa lata. Dłuższe przechowywanie powoduje znaczne zmniejszenie substancji leczniczych. Można je również konserwować alkoholem lub robić z nich wyciągi olejowe.

Odpowiednio zebrane, wysuszone i konserwowane mogą zastąpić wiele syntetycznych leków chemicznych.

Stosując umiejętnie zioła można wyleczyć się z wielu dolegliwości. W przypadku chorób ciężkich, powinny być stosowane zawsze pod kierunkiem lekarza.

Należy również pamiętać, że wiele ziół stanowi jedynie produkt wyjściowy do produkcji gotowego leku roślinnego sprzedawanego w aptekach.

POSTACI LEKÓW Z ZIÓŁ

Najczęściej używa się ziół suszonych do celów leczniczych w postaci naparu, odwaru, wyciągu, syropu, nalewki, powideł. Zioła mogą też służyć do okładów, kąpieli i maseczek upiększających.

Napary– jest to jedna z najczęściej stosowanych form wyciągów z ziół. Po rozdrobnieniu odpowiedniej ilości suszonych ziół (np. 1–3 łyżeczek), trzeba zalać je wrzątkiem i odstawić w naczyniu pod przykryciem na kilka lub kilkanaście minut. Można je także podgrzewać, ale nie powinny się gotować. Napary są nietrwałą postacią leków i należy je spożyć w dniu przyrządzenia.

Odwary– to również popularna forma przygotowania ziół. Odpowiednią ilość surowca po uprzednim rozdrobnieniu trzeba zalać wodą i podgrzać aż do wrzenia, a następnie gotować około 3–5 minut. W przypadku roślin zawierających trudno rozpuszczalne substancje czas gotowania należy wydłużyć do około 10 minut. Po czym należy odstawić odwar na kilkanaście minut i po przecedzeniu wypić. Odwary, podobnie jak napary, powinny być spożyte w tym samym dniu.

Maceraty– są to wodne wyciągi na zimno. Rozdrobniony surowiec należy zalać odpowiednią ilością zimnej wody i odstawić na kilka godzin w temperaturze pokojowej. Następnie przecedzić i wypić w ciągu tego samego dnia. W przypadku twardych i trudno pęczniejących surowców korzystne jest krótkotrwałe ich podgrzanie.

Nalewki– są alkoholowymi wyciągami z wysuszonych surowców. Zioła należy zalać rozcieńczonym do 70 procent spirytusem. Po kilku dniach wyciąg taki nadaje się do spożycia, w ilości kilkunastu kropli na kieliszek wody, 2–3 razy dziennie. W przypadku stosowania tych wyciągów zewnętrznie, np. do okładów czy płukania śluzówek, należy je rozcieńczać odpowiednią ilością wody.

Syropy– to wyciągi z suszonych lub świeżych ziół gotowanych w roztworze cukru, aż do zgęstnienia.

Soki– wyciskać należy przy pomocy sokowirówki, mogą być spożywane same, a także dodawane do galaretek, kisieli i napojów lub stabilizowane alkoholem.

Olejki– trudno jest je uzyskać w warunkach domowych, olejki eteryczne z ziół otrzymujemy metodami laboratoryjnymi i przemysłowymi przez destylację parą wodną. Olejki te można kupić w aptekach, wchodzą one w skład wielu leków ziołowych i produktów spożywczych.

Powidła– suszone zioła zmiksować trzeba na proszek w elektrycznym młynku, po czym należy utrzeć z miodem lub dżemem. Zioła podawane w ten sposób są lekiem przede wszystkim dla małych dzieci.

Sałatki– wiele ziół leczniczych można spożywać w postaci sałatek. Pamiętać zawsze należy o wcześniejszym ich umyciu.

Herbatki– to najczęstszy sposób picia ziół, słodzonych do smaku miodem lub cukrem.

Płukanki– na ogół służą do płukania gardła, ust, bolących zębów lub dziąseł, migdałków itd.

Okłady– przeznaczone do leczenia zewnętrznego, mogą być kojące, gojące, rozgrzewające i zmiękczające. Okłady kojące przygotowuje się z rozdrobnionych ziół (prawie zawsze mieszanych), zalewa się podwójną ilością wody i miesza, aby powstała papka, którą zawija się w szmatkę i przykłada bezpośrednio do skóry. Kompres przykrywa się ceratką i trzyma, aż ostygnie. Do takich okładów używa się ziół aromatycznych, jak: rumianek, szałwia i mięta. Okłady rozgrzewające i zmiękczające przyrządza się tak samo jak okłady kojące, ale używa innych ziół i nie tylko ziół. Robi się takie okłady z gorących ziemniaków, kaszy, otrąb pszennych, gorącego piasku, siemienia lnianego, nasion kozieradki, prawoślazu lekarskiego.

Kąpiele– przygotowuje się najczęściej z różnych mieszanek ziołowych, są to kąpiele zimne, ciepłe i gorące, zawsze po uzgodnieniu z lekarzem.

Inhalacje i parówki– przygotowany odwar z ziół wlewa się do miski, nachyla nad nim głowę i wdycha opary ziół.

Przemywania– robi się naparami lub odwarami z ziół. Na przykład rumiankiem lub świetlikiem przemywa się oczy.

Wkrapianie– z zaleconych przez lekarza leków ziołowych do oczu, uszu, nosa stosuje się przy stanach zapalnych, podrażnieniach itp. dolegliwościach – zawsze ściśle według wskazań lekarza.

Pudry ziołowe– stosuje się obecnie leczniczo bardzo rzadko, ale sproszkowane na puder zioła przyprawowe (lubczyk, kozieradka i inne) stosuje się do dziś z coraz większym powodzeniem.

SUBSTANCJE LECZNICZE ZAWARTE W ZIOŁACH

Rośliny lecznicze zawierają w swoim składzie wiele rodzajów substancji czynnych, którym zawdzięczają swoje działanie. A oto najważniejsze z nich: Alkaloidy – to związki czynne o charakterze zasadowym, zawierające w swojej cząsteczce azot. Niektóre mają bardzo skomplikowaną budowę chemiczną. Najwięcej alkaloidów znajduje się w nasionach i zbiorniczkach wydzielniczych roślin. Ich obecność nadaje roślinie gorzki smak i w ten sposób chroni przed spożywaniem przez zwierzęta. Większość alkaloidów słabo rozpuszcza się w wodzie. Często występują w połączeniu z kwasami organicznymi. Najbardziej znane to kodeina w maku (środek przeciw kaszlowi), kofeina w ziarnkach kawy (zwiększa zdolność do pracy umysłowej i fizycznej, zmniejsza uczucie senności i znużenia, przyspiesza pracę serca), teina w herbacie (reguluje ruchy jelit i uśmierza bóle), chelidonina w jaskółczym zielu (znosi skurcze mięśni gładkich, zwłaszcza przewodu pokarmowego oraz działa cytotoksycznie), graweolina i fagaryna – w rucie (znoszą skurcze mięśni gładkich). Azuleny – węglowodory. Najbardziej znanym jest chamazulen występujący w rumianku, krwawniku i piołunie. Mają działanie przeciwzapalne, pobudzają właściwości żerne białych ciałek krwi, hamują rozwój wielu rodzajów bakterii z gronkowcami włącznie, zmniejszają obrzęki i przyspieszają gojenie się ran.

Fenole– to związki przypominające budową alkohole, są słabymi kwasami. Łatwo przenikają przez błonę komórkową. Są silnymi środkami przeciwbakteryjnymi. Związki fenolowe występują w korze dębu, cykorii, czarnym bzie, arnice i innych.

Flawonoidy– to związki barwne występujące we wszystkich prawie roślinach. Główne ich grupy to flawony i antocyjany.

Flawony– barwniki żółte, stanowią swoiste enzymy oddechowe, mogą ochraniać przed promieniowaniem X. Są używane do barwienia żywności. Mają działanie moczopędne, obniżają ciśnienie tętnicze krwi, biorą udział w magazynowaniu witaminy C. Szczególnie dużo ich występuje w owocach i warzywach; z ziół: w bratku polnym, skrzypie, pokrzywie, gryce, rucie, kwiatach czarnego bzu.

Antocyjany– mają różne barwy w zależności od kwasowości środowiska, od pomarańczowej, czerwonej po purpurową do fioletowej. Są rozpuszczalne w soku komórkowym. Występują w płatkach kwiatów, owocach, korzeniach, bulwach. Spełniają rolę enzymów oddechowych, wywierają korzystny wpływ na naczynia włosowate, dezynfekują drogi moczowe, ułatwiają trawienie. Nadają barwę burakom, owocom czarnej porzeczki, wiśni, bzu czarnego, borówki czernicy.

Garbniki– to związki o różnym składzie chemicznym, najczęściej są to połączenia kwasu galusowego z glukozą. Związane z białkami są nierozpuszczalne w wodzie. Po zetknięciu z błoną śluzową przewodu pokarmowego tworzą nieprzepuszczalną błonkę. Niszczą bakterie, mogą być używane jako odtrutka po spożyciu soli metali ciężkich lub alkaloidów. Garbniki nie są wchłaniane z przewodu pokarmowego. Najbardziej znanym garbnikiem jest tanina zawarta w korze dębu. Garbniki występują w owocach borówki czernicy, borówki brusznicy, jeżyny i innych.

Glikozydy– to połączenia cukrów, najczęściej glukozy z alkoholami lub fenolami, bardzo rozpowszechnione w przyrodzie. Najbardziej znane to salicyna zawarta w korze wierzby, glikozydy nasercowe, które występują w naparstnicy, konwalii, miłku wiosennym. Glikozydy nasercowe poprawiają pracę serca, zmniejszają ilość skurczów serca, działają moczopędnie. Niektóre z nich kumulują się, inne szybko wydalają. Przy przedawkowaniu glikozydów mogą wystąpić zatrucia.

Gorycze– należą do różnych związków chemicznych, charakteryzu ją się gorzkim smakiem, pobudzają wydzielanie soku żołądkowego, wzmagają łaknienie. Należą do nich niektóre alkaloidy, jak strychnina i chinina, glikozydy, jak gencjana i związki z liści bobrka trójlistnego, związki z ziela krwawnika, dziurawca, mniszka, tysiącznika i piołunu.

Karotenoidy– związki szeroko rozprzestrzenione w świecie roślinnym. Są to substancje barwne, przeważnie żółte lub czerwone. Do nich należą barwniki marchwi i pomidorów. Odgrywają istotną rolę w procesach widzenia. Należy do nich prowitamina A.

Kumaryny– mają działanie przeciwzakrzepowe, przeciwbakteryjne, rozkurczowe, przeciwgorączkowe. Występują w zielu nostrzyka, połonicznika i ruty. Pochodne kumaryn mają właściwości uczulania ludzi i zwierząt na promieniowanie ultrafioletowe. Może to sprzyjać oparzeniom słonecznym. Związki te występują w korzeniu arcydzięgla, liściach ruty, korzeniach biedrzeńca i innych.

Kwasy organiczne– to związki węgla, które są gromadzone w znacznych ilościach w nasionach, owocach, korzeniach, liściach i łodygach roślin. Najczęściej spotykane w przyrodzie kwasy to: jabłkowy, cytrynowy, salicylowy, mrówkowy, octowy, walerianowy. Kwasy organiczne aktywne uczestniczą w przemianie materii, zwiększają wydzielanie gruczołów ślinowych, soku żołądkowego i trzustkowego, poprawiają apetyt i trawienie. Niszczą bakterie w przewodzie pokarmowym i przeciwdziałają nadmiernej fermentacji w jelitach. Ilość kwasów organicznych w owocach zmniejsza się wraz z ich dojrzewaniem.

Olejki eteryczne– są zwykle mieszaniną wielu elementów, z których jeden jest dominujący, np. olejek miętowy, składa się z około 80 składników, wśród nich dominującym jest mentol. Olejki są nierozpuszczalne w wodzie, natomiast rozpuszczalne w tłuszczach i rozpuszczalnikach organicznych. Powodują przekrwienie skóry, dlatego mogą być używane do wcierania przy zapaleniu opłucnej, bólach stawowo–mięśniowych, nerwobólach i odmrożeniach. Mogą także być stosowane do inhalacji w przypadkach chorób układu oddechowego. Przeciwbakteryjne działanie mają olejki: tymiankowy, miętowy, anyżowy, majerankowy. Działanie wykrztuśne: sosnowy, eukaliptusowy, szałwiowy, miętowy. Działanie moczopędne: jałowcowy i pietruszkowy. Żółciopędnie działają olejki miętowy i tymiankowy. Działanie żołądkowe, pobudzające wydzielanie soku żołądkowego wykazują olejki z rodziny baldaszkowatych. Uspokajająco i znieczulająco działają olejki: walerianowy, z melisy, tatarakowy i goździkowy.

Pektyny– wielocukry, które w środowisku wodnym tworzą żele. Związki te znajdują się między komórkami i spełniają rolę spoiwa. W przewodzie pokar mowym działają ochronnie. Chłonąc wodę, dają uczucie wypełnienia przewodu pokarmowego, może to być wykorzystane w leczeniu otyłości i chorób przebiegających z zaburzeniami gospodarki tłuszczowej. Najbogatsze w pektyny są pomarańcze, cytryny, jabłka, maliny, poziomki.

Śluzy– są wielocukrami tworzącymi z wodą galaretowate żele, które stanowić mogą dobrą warstwę ochronną dla błon śluzowych przed trawiącym działaniem soków żołądkowych. Zmniejszają tarcie w jelitach, ułatwiają przesuwanie się pokarmu w przewodzie pokarmowym, przeciwdziałają zaparciom. Stosowane zewnętrznie mają działanie osłaniające. Występują w liściach babki, w kwiatostanach lipy, nasionach lnu, w korzeniach prawoślazu i żywokostu.

Sole mineralne– są to makro– i mikroelementy. Do makroelementów zalicza się: wapń, fosfor, magnez, sód, potas, chlor i siarkę. Mikroelementy to: żelazo, miedź, mangan, cynk, kobalt, molibden, jod, selen, krzem, chrom, fluor, cyna i wanad.

WYBRANE ZIOŁA – ICH CHARAKTERYSTYKA I WŁAŚCIWOŚCI

Aloe

(Aloe ferox) Inne nazwy: alona, sukulent

Jest wiele odmian tej rośliny, ale żadna z nich nie występuje w stanie naturalnym w Polsce. Ojczyzną aloesu jest Afryka Południowa, Madagaskar, ale jest też uprawiany w Ameryce Południowej, na Antylach, na Półwyspie Arabskim i w Indiach. W Polsce jest hodowany jako roślina szklarniowa lub doniczkowa (aloe arborescens) – aloes drzewiasty. Ta wieloletnia roślina mieszkaniowa jest zielonym sukulentem z rodziny liliowatych. Obejmuje 180 gatunków występujących na wszystkich kontynentach. W Europie znana jest od 1700 r. W mieszkaniach kwitnie bardzo rzadko. Nie znosi przymrozków. Ta wiecznie zielona roślina ma na brzegach mięsistych liści drobne kolce. Bardzo rzadko zakwita w czasie uprawy w doniczce. Kwiaty ma czerwono–pomarańczowe, osadzone w kłosowatym pędzie. Od czasów starożytnych przypisywano aloesowi właściwości równe niemal korzeniom żeń–szenia. Przypuszcza się, że aloes ma właściwości przeciwnowotworowe, których wprawdzie dotychczas badania nie potwierdziły, ale wykryto wiele substancji o właściwościach leczniczych. Surowcem leczniczym jest sok ze świeżych liści. Przed wykorzystaniem aloesu do celów leczniczych nie należy go podlewać w lecie przez dwa tygodnie, a w zimie co najmniej przez miesiąc.

Działanie

Przeczyszczające, żółciopędne, wzmacniające, poprawiające przemianę materii i dermatologiczne.

Na użytek wewnętrzny stosuje się aloes podczas zaburzeń w miesiączkowaniu, w zapaleniu kory mózgu, w chorobach oskrzeli, w zaburzeniach przewodu pokarmowego. Ma on działanie bakteriobójcze, zapobiega nadmiernej fermentacji w jelitach. Czynne związki zawarte w aloesie pobudzają wydzielanie soku żołądkowego i żółci, ułatwiają trawienie. Wyciągi lub miazgę ze świeżych liści stosuje się w stanach zapalnych przewodu pokarmowego, w chorobie wrzodowej, w zanikowym nieżycie błony śluzowej żołądka, przy owrzodzeniu okrężnicy i odbytnicy. Aloes w postaci zastrzyków biostyminy podaje się rekonwalescentom po zabiegach chirurgicznych i po długotrwałych chorobach, osobom w podeszłym wieku z ubytkiem sił i przy zwiększonej podatności na choroby infekcyjne oraz przy wyczerpaniu nerwowym. Lecznicze właściwości wysuszonego aloesu, zwanego aloną są znane od tysiącleci. Syrop z aloesu z żelazem (Askofer) jest środkiem krwiotwórczym. Aloes korzystnie także wpływa na skórę, może być polecany w oparzeniach skóry po naświetlaniach rentgenowskich. Leczy blizny, odmrożenia, uszkodzenia naskórka, owrzodzenia podudzia, nieżyt nosa, zapalenie zatok bocznych nosa (wkraplanie, przemywanie), pęknięcia skóry, wysypki alergiczne i ropne, źle gojące się rany oraz oparzenia, ukłucia owadów, zapalenia śluzówki jamy ustnej, afty, paradontozę, zapalenie sromu (okłady) i pochwy (tampony).

Przeciwwskazania

Czynne owrzodzenia jelita grubego, zapalenie wyrostka robaczkowego, zapalenie pęcherzyka żółciowego, zaawansowana niewydolność krążenia i nasilona niewydolność nerek (zapalenie kłębuszków nerkowych), duże nadciśnienie tętnicze, żylaki odbytu (w stanie zapalnym), ciąża, krwotok macicy, dolegliwości macicy, menstruacja, różne krwotoki, zapalenie pęcherza moczowego, powiększona prostata, dyzenteria.

Stosowanie

Sok ze świeżych liści

1 łyżeczka 2–3 razy dziennie pół godziny przed jedzeniem dla poprawy łaknienia i trawienia. Zewnętrznie na okłady w chorobach skóry na trudno gojące się rany.

Syrop z liści aloesu

Polecany jest dla chorych cierpiących na anemię, 2–3 łyżeczki w ciągu dnia. W tym czasie wskazane jest przyjmowanie preparatów żelaza.

Wino