Słownik mitologii hinduskiej ebook

Redaktor naukowy:

Andrzej Ługowski

Redakcja i korekta:

Maria Dziedzic-Wesołowska

Redakcja techniczna:

Elżbieta Walter

Opracowanie graficzne:

Tadeusz Walter

Pozycja dotowana przez

Ministerstwo Edukacji Narodowej

Copyright by © Wydawnictwo Akademickie „DIALOG”

ISBN (ePub) 978-83-8002-302-4

ISBN (Mobi) 978-83-8002-299-7

Wydawnictwo Akademickie DIALOG

00–112 Warszawa, ul. Bagno 3/218

tel./fax 022 620 87 03

e–mail: [email protected]

www.wydawnictwodialog.pl

Skład wersji elektronicznej:

Virtualo Sp. z o.o.

Autorzy:

Barbara Grabowska – B.G.

Tadeusz Herrman – T.H.

Bogusław J. Koc – B.J.K

Joanna Kusio – J.K.

Andrzej Ługowski – A.Ł.

Anna Piekarska-Maulik – A.P.M.

Anna Sieklucka – A.S.

Bożena Śliwczyńska – B.Ś.

Anna Trynkowska – A.T.

Elżbieta Walter – E.W.

Wykaz skrótów(używanych w tekście słownika i w bibliografii)

AjBr – Ajtareja-Brahmana

AW – Atharwaweda

BAU – Bryhadaranjaka-upaniszada

bałt. – bałtycki

beng. – bengalski

BhG – Bhagawadgita

BhP – Bhagawata-purana

BwP – Brahmawajwarta-purana

ĆhU – Ćhandogja-upaniszada

drawid. – drawidyjski

germ. – germański

GP – Garuda-purana

gr. – grecki

Hw – Hariwanśa

ieur. – indoeuropejski

ind. – indyjski

indoir. – indoirański

JW – Jadźurweda

lit. r litewski

LnŚ – Literatura na Świecie

LP – Linga-purana

łac. – łacina, łaciński

łot. – łotewski

Mbh – Mahabharata

MP – Matsja-purana

PO – Przegląd Orientalistyczny

pol. – polski

Ram. – Ramajana

RO – Rocznik Orientalistyczny

RW – Rygweda

sanskr. – sanskryt, sanskrycki, po sanskrycku

SF – Studia Filozoficzne

słow. – słowiański

ŚBr – Śatapatha-brahmana

stir. – staroirański

ŚP – Śiwa-purana

tamil. – tamilski

wed. – wedyjski

WP – Wisznu-purana

Słowo wstępne

I. Zakres

Słownik niniejszy jest pierwszą publikacją w języku polskim omawiającą w układzie alfabetycznym najważniejsze – zdaniem autorów – terminy i postacie mitologii hinduizmu, tzn. tej dominującej na obszarze Indii historycznych (Indie, Bangladesz, Pakistan, Nepal, Cejlon) kultury (nie tylko religii w naszym dzisiejszym rozumieniu tego słowa), którą sami hindusi nazywają „odwieczną normą” (sanatanadharma). Słownik nie uwzględnia, więc mitologii dwu innych wielkich kultur (czy może raczej odgałęzień wyrosłych z tego samego pnia kulturowego) rodzimych, powstałych i do dziś istniejących na subkontynencie indyjskim: dźinizmu i buddyzmu.

Słownik opiera się przede wszystkim na najważniejszych źródłach literackich ogólno indyjskiej kultury klasycznej ułożonych w języku staroindyjskim (wedyjskim i sanskrycie): tekstach Wedy, dwu wielkich eposów (Mahabharata i Ramajana) oraz puran. Istotną innowacją w porównaniu z innymi publikacjami tego typu są materiały mitologii lokalnej, przede wszystkim dwu krain Indii o najbogatszej kulturze: Bengalu i Tamilnadu.

Tu należy wspomnieć o tym, że mitologia indyjska, nie tylko hinduska, jest czymś całkowicie żywym, ściśle związanym z życiem codziennym: praktykami rytualnymi, pracami, troskami i radościami ludzi. Stanowi, więc, w odróżnieniu od np. mitologii greckiej czy rzymskiej, bardzo ważny element kultury współczesnej. Wszyscy niemal w Indiach znają dzieje Ramy (i mogą, i ogromnie lubią całymi godzinami słuchać recytacji Ramajany, wielkiego eposu o nich opowiadającego) czy najważniejsze mity związane z Śiwą i jego rodziną. Najbliższymi jednak pomocnikami, orędownikami i opiekunami są bóstwa z niższych pięter panteonu – „bóstwa wiejskie” (gramadewata) i in., zwłaszcza jednak te, które mają postać zwierzęcą lub na poły zwierzęcą – Ganeśa i Hanumant.

Ponieważ mitologia zajmuje centralne miejsce w kulturze hinduskiej – stykając się i krzyżując z teologią, filozofią, etyką, rytuałem, prawodawstwem itd. – nie można było bez znacznego powiększenia objętości słownika uwzględnić wszystkich terminów pojawiających się w artykułach hasłowych. W takich wypadkach podawano, często w formie przypisów, bardzo zwięzłe informacje podstawowe. Po dokładniejsze informacje na ten temat odsyłamy czytelników do innych publikacji w jęz. polskim – przede wszystkim do niedawno wydanego Małego słownika klasycznej myśli indyjskiej oraz innych książek: Indie Arthura L. Bashama, Pradzieje i legendy Indii Eugeniusza Słuszkiewicza czy Święta nić hinduizmu Johna L. Brockingtona. Tam też należy szukać omówienia kwestii związanych np. z ofiarą, Wędą i jej częściami składowymi (Rygweda, brahmany, upaniszady i in.) czy puranami.

Przekłady tekstów indyjskich i europejskich zamieszczone w słowniku – jeśli nie zaznaczono inaczej – zostały dokonane przez autorów poszczególnych haseł z oryginału.

Bibliografia obejmuje publikacje (studia, wydawnictwa o charakterze encyklopedycznym, przekłady), z których autorzy korzystali opracowując hasła oraz wydawnictwa przez nich rekomendowane.

II. Terminologia i zapis wyrazów indyjskich

Wyżej już użyto terminu „hindus” – pisanego małą literą. Tak właśnie zapisujemy nazwę członka wielkiej wspólnoty cywilizacyjnej – hinduizmu, czyli „odwiecznej normy”. Różnica między hindusem (nie: hinduistą!) a Hindusem czy Indusem (mieszkańcem Indii) jest zasadniczo taka sama jak między żydem (członkiem żydowskiej wspólnoty religijno-kulturowej) a Żydem (członkiem narodu żydowskiego); Hindus i Żyd może być np. chrześcijaninem, w odróżnieniu od hindusa czy żyda. Mówiąc o hindusach i hinduizmie używamy przymiotnika „hinduski” (nie: hinduistyczny”!); wtedy zaś, gdy mamy na myśli Hindusów/Indusów i Indie, posługujemy się terminem „indyjski”.

Wyrazy indyjskie (terminy, nazwy, imiona własne, tytuły tekstów) użyte w tekście słownika pochodzą przede wszystkim z języków indoaryjskich, tzn. języków indoeuropejskich Indii, należących do grupy indoirańskiej, czyli aryjskiej. Są to: sanskryt (terminem tym obejmujemy obie odmiany staroindyjskiego: wedyjski i sanskryt klasyczny) oraz języki nowoindyjskie (bengalski, hindi i in.). Języki nieindoeuropejskie reprezentuje tu rodzina drawidyjska (obejmująca ok. 25 języków używanych głównie w Indiach Południowych); a przede wszystkim najważniejszy język kulturalny tej rodziny – tamilski.

1. Języki indoaryjskie – sanskryt

Wyrazy sanskryckie podaje się zawsze konsekwentnie w postaci tematu (rdzenia), a nie w 1 przypadku (mianowniku) liczby pojedynczej. W sanskrycie, bowiem postać mianownika bardzo często poważnie się różni od tej postaci wyrazu, która jest wspólna wszystkim pozostałym przypadkom lub ich większości (po polsku różnicę tę widać np. w wyrazie używanym na oznaczenie młodego mężczyzny: w mianowniku chłopiec, w pozostałych zaś przypadkach pojawia się wspólna postać – temat chłopc; wyrazy sanskryckie w słownikach czy wyjęte z kontekstu mają taką właśnie postać tematyczną. Wynika to ze skomplikowanych zmian fonetycznych zachodzących na końcu wyrazów sanskryckich; np. wyraz agni – ‛ogień’ lub ‛bóg ognia’ to temat; w mian.l.p. – zależnie od kontekstu wyraz ten ma postać: agnis, agnih, agniś, agnir, to samo dotyczy przymiotnika ‛czarny’, zarazem imienia boga – wcielenia Wisznu: Kryszny (z tą tylko różnicą, że zamiast ostatniej wersji – agnir – wyraz ten ma wariant Kryszno). Do wyrazów, w których najczęściej się narusza ową zasadę zapisywania w postaci tematycznej, należą przede wszystkim dwa ważne imiona bóstw; pierwsze z nich to imię boga stwórcy – temat Brahman; wyraz ten zapisuje się przeważnie w formie mian.l.p. jako Brahma. Wbrew tradycji, uważamy, że nie ma powodu, by naruszać wspomnianą zasadę; a rzekomej racji jej nieprzestrzegania – niebezpieczeństwa pomylenia z podobnie brzmiącym terminem brahman (używanym m.in. w znaczeniu ‘absolut’) – można uniknąć dzięki zróżnicowaniu pisowni. Wyraz w znaczeniu ‛absolut’ piszemy małą literą z akcentem (acutus) na 1 zgłosce (zgodnie z wymową wedyjską) – bráhman, imię boga – kreatora zaś dużą literą z akcentem na ostatniej sylabie – Brahmán.

Innym przykładem jest imię boga nieba, które zapisujemy w postaci tematycznej Diw (nie w mian.l.p. – Djaus). Podobnie też piszemy: karman (nie: karma), linga (nie: lingam), sannjasin (nie: sannjasi), jogin (nie: jogi), Hanumant (nie: Hanuman).

1a. Transkrypcja wyrazów sanskryckich (oraz nowoindyjskich)

W światowej literaturze naukowej wyrazy sanskryckie zapisuje się w międzynarodowej transkrypcji naukowej (dalej: MTN), w polskich zaś publikacjach popularnonaukowych notujemy je w polskiej transkrypcji popularnej (dalej: PTP). W niniejszym słowniku notację w MTN podaje się – w nawiasie, po zapisie w PTP – tylko w indeksie imion i terminów indyjskich. W samym tekście słownika wyrazy te figurują jedynie w PTP. Poniżej porównuje się MTN z PTP i podaje przybliżoną wymowę głosek sanskryckich.

Samogłoski

Samogłoski sanskryckie mogą być długie – wówczas w MTN opatruje się je kreską poziomą umieszczoną nad literą (ā, ī, ū,) lub krótkie (a, i, u). W PTP nie oznacza się długości samogłosek. Samogłoski e i o są zawsze długie. Dwugłoski: ai w PTP oddawana przez aj (= polskie aj w daj, bajka) – au (= polskie au w auto).

Głoska r ma – jak w niektórych językach słowiańskich (czeskim, słowackim, chorwackim – wariant samogłoskowy („r” zgłoskotwórcze), który się w MTN zapisuje r – w PTP oddaje się przez ry.

* ć, dź, ś piszemy tak samo w każdej pozycji, także przed samogłoskami (ćandra, maharadża, Siwa).

W sanskrycie są dwa szeregi spółgłosek zwartych: szereg spółgł. nieprzydechowych (w zapisie MTN: b, c, d, g; k, p, t) oraz szereg spółgł. przydechowych (bh, ch, dh, gh, kh, ph, th); te ostatnie wymawia się z lekkim przydechem, przy czym dźwięczne nie tracą dźwięczności (np. bhāla ‘czoło’; bāla ‘dziecko’; ‘pāla’ stróż; ‘phāla’ lemiesz).

Także spółgłoski d, dh, n, t, th mają dwa szeregi artykulacyjne: 1) spółgłoski zębowe – wymawiane tak jak po polsku (d, dh, n, t, th) oraz 2) spółgłoski tzw. cerebralne lub kakuminalne (d, dh, ņ, t, th), przy których wymawianiu koniec języka dotyka podniebienia. W MTN oznacza się je za pomocą kropki dostawianej pod literą; PTP nie odróżnia obu tych szeregów.

2. Transkrypcja wyrazów w językach drawidyjskich (tamilskim i malajalam)

MTN

PTP

WYMOWA

ē

e

e długie

ō

o

o długie

k

h (między samogł.)

polskie ch

c

s

polskie s

t

d (między samogł.)

polskie d

p

b (między samogł.)

polskie b

ḻ

l

dźwięk pośredni między polskim r a l

ḷ

l

l cerebralne

r

r

r zębowe

n

n

n zębowe

ṭ

d

jak d cerebralne (między samogł.)

ṛṛ

trr

jak ang. tr w tree

Andrzej Ługowski

Wykaz haseł

Abhimanju

Aditi

Aditjowie

Agastja

Agni

Ahalja

Ajjanar

Ajjappan

Ajodhja

Alaka

Amarawati

Amman

Amryta

Amrytamanthana

Anangu

Ananta

Angiras

Aniruddha

Annapurna

Anśa

Antariksza

Apas

Apsaras

Ardhanariśwara

Ardźuna

Arjaman

Asceza

Astika

Asura

Aśoka

Aświnowie

Awatara

Bakasura

Balarama

Bhaga

Bhagawata-purana

Bhajrawa

Bharata(l)

Bharata(2)

Bhima

Bhiszma

Bhogawati

Bhrygu

Bhuta

Bóg

Brahmán

Bryhaspati

Ćakora

Ćakra

Ćakrawaka

Ćakrawartin

Ćamunda

Ćandi

Ćataka

Ćintamani

Ćitrakuta

Ćjawana

Dadhjańć

Dajtja

Dakini

Daksza

Damajanti

Danawa

Danu

Daśaratha

Dewajani

Dewaki

Dewi

Dhanwantari

Dharma

Dharmathakur

Dhrytarasztra

Dignaga

Diti

Diw

Djawaprythiwi

Draupadi

Drona

Drzewo

Durga

Durjodhana

Dwaraka

Dźagannatha

Dźambudwipa

Dźanaka

Dźanamedźaja

Dźaratkaru

Dźataju

Gandhari

Gandharwa

Gandiwa

Ganeśa

Ganga

Garuda

Gauri

Gautama

Gokula

Gopi

Gowardhana

Gowinda

Góry

Gramadewata

Gwiazdy

Hansa

Hanumant

Harihara

Hariśćandra

Hariwanśa

Hastinapura

Himawant

Hiranjakaśipu

Hiranjaksza

Ikszwaku

Indra

Indraprastha

Jadu

Jaksza

Jama

Jamuna

Jantra

Jaśoda

Judhiszthira

Juga

Kadru

Kajkeji

Kajlasa

Kalakuta

Kali

Kalija

Kalpawryksza

Kama

Kamadhenu

Kamakszi

Kannahi – Pattini

Kansa

Karna

Kaśjapa

Kaurawowie

Kausalja

Kaustubha

Kawał dejwam

Kinnara

Kiszkindha

Klejnoty

Koncha

Kottrawaj

Kryszna(l)

Kryszna(2)

Księżyc

Księżycowa dynastia

Kszirasagara

Kubera

Kumbhakarna

Kunti

Kum

Kurukszetra

Lakszmana

Lakszmi

Lanka

Lokapala

Los

Lotos

Łaska

Madri

Mahabharata

Mahadwipa

Mahisza

Maja

Majon

Makara

Manasa

Manasasarowara

Mandara

Manu

Marića

Marijamman

Marutowie

Matali

Mathura

Meghanada

Menaka

Meru

Minakszi

Mitra

Muni

Muruhan

Naga

Nahusza

Najmisza

Nakula

Nala(l)

Nala(2)

Nanda

Nandana

Nandin

Narada

Narajana

Ojcowie

Pandawowie

Pandu

Pańćawati

Pardźanja

Paridźata

Parikszit

Parwati

Patala

Paw

Pej

Piekło

Piśaća

Planety

Potop

Pradźapati

Prajaga

Pralaja

Preta

Prythiwi

Pulastja

Purusza

Puszan

Puszpaka

Putana

Radha(l)

Radha(2)

Raghu

Rahu

Raj

Rakszasa

Rama

Ramajana

Rawana

Renuka

Rośliny

Rudra

Rukmini

Ryśjaśrynga

Ryta

Rzeki

Sagara

Sahadewa

Sansara

Sańdźaja

Saptamatryka

Saraswati

Satjabhama

Sawitar

Sawitri

Sejon

Siddha

Sita

Sjamantaka

Skanda

Słoneczna dynastia

Słowo

Soma(l)

Soma(2)

Stan społeczny

Stworzenie świata

Subhadra

Sugriwa

Sumitra

Sunda i Upasunda

Sur

Surja(l)

Surja(2)

Szaszthi

Śakuntala

Śalagrama

Śarabha

Śatrughna

Śesza

Śibi

Śiśupala

Śitala

Śiwa

Ślub

Śriwatsa

Śumbha i Niśumbha

Śunahśepa

Śurpanakha

Świat

Takszaka

Tandawa

Tataka

Trimurti

Tripura

Triśanku

Triweni

Tulasi

Twasztar

Uma

Urwaśi

Uszas

Wadźra

Wahana

Wajdźajanti

Wajkuntha(l)

Wajkuntha(2)

Wajśampajana

Wajtarani

Waju

Walin

Walii

Walmiki

Waruna

Wasisztha

Wasu

Wasudewa

Wasuki

Wetala(l)

Wetala(2)

Wibhiszana

Widjadhara

Wieszcz

Winata

Wirata

Wisznu

Wiśwakarman

Wiśwamitra

Wjasa

Wradźa

Wryndawana

Wrytra

Wydawnictwo Akademickie DIALOG

specjalizuje się w publikacji książek dotyczących języków, zwyczajów, wierzeń, kultur, religii, dziejów i współczesności świata Orientu.

Naszymi autorami są znani orientaliści polscy i zagraniczni, wybitni znawcy tematyki Wschodu.

Wydajemy także przekłady bogatej i niezwykłej literatury pięknej krajów Orientu.

Redakcja: 00-112 Warszawa, ul. Bagno 3/219tel. (0 22) 620 32 11, (0 22) 654 01 49e-mail: [email protected]

Biuro handlowe: 00-112 Warszawa, ul. Bagno 3/218tel./faks (0 22) 620 87 03e-mail: [email protected]

Serie Wydawnictwa Akademickiego DIALOG:

• Języki orientalne

• Języki Azji i Afryki

• Literatury orientalne

• Skarby Orientu

• Teatr Orientu

• Życie po japońsku

• Sztuka Orientu

• Dzieje Orientu

• Podróże – Kraje – Ludzie

• Mądrość Orientu

• Współczesna Afryka i Azja

• Vicus. Studia Agraria

• Orientalia Polona

• Literatura okresu transformacji

• Literatura frankofońska

• Być kobietą

• Temat dnia

• Życie codzienne w…

Prowadzimy sprzedaż wysyłkową