Taniec na gruzach. Nina Novak w rozmowie z Wiktorem Krajewskim ebook

ROZDZIAŁ PIERWSZY

Nina Novak urodziła się w Warszawie 23 marca 1923 roku w rodzinie, która niezwiązana była z warszawskim światem artystycznym międzywojnia. Była piątym dzieckiem Nowaków, które od najmłodszych lat wykazywało zamiłowanie do muzyki i tańców.

Dużo jest prawdy w stwierdzeniu, że o życiu można powiedzieć wszystko. No, prawie wszystko. Że jest nieprzewidywalne. Że bywa usłane różami. Że czasami uwielbia płatać nam figle, a przez to, że jest przewrotne i ma nieobliczalną stronę, nigdy nie można być niczego pewnym. A jeśli jesteś pewny, to za chwilę zostaniesz wyprowadzony z błędu poprzez tępy cios obuchem w głowę i owa pewność zniknie szybciej, niż się pojawiła.

Że planujesz iść życiową ścieżką prosto, a niespodziewanie musisz skręcić w lewo albo zawrócić i zacząć swoją podróż od punktu wyjścia. Że jest zwodnicze. Że nie istnieje złota zasada, którą należy się kierować, by sprawić, że będzie udane. Że bywa nudne, ale zdarzają się sytuacje, że chwilowo nabiera zawrotnego tempa, aby ponownie w najmniej oczekiwanym momencie stać się nijakie i wrócić do stanu pierwotnego. Takie właśnie jest życie. Złożone z wielu elementów i mające wiele sprzecznych cech, które choć powinny się wykluczać, to tak się nie dzieje. Paradoks.

Jednego z pewnością nie można powiedzieć o życiu: że jest sprawiedliwe. Brzmi jak utarty frazes, okrągłe zdanie wypowiadane przez życiowego frustrata, który swoją dziecinną naiwność zamienił na twardy osąd rzeczywistości. A może to nie frustrat, tylko człowiek trzeźwo patrzący na rzeczywistość może być autorem tego spostrzeżenia? Niemniej zdanie, że życie pozbawione jest sprawiedliwości, udaje prawdę objawioną. A ja zawsze się z tych prawd nabijam. Bo to brzmi tak błaho. Na wskroś pusto. Bez głębszego znaczenia. Życie nie jest sprawiedliwe. Aż chce się skwitować to wszystko krótkim, ale jakże trafnym w tym kontekście cytatem z mistrza Szekspira: „Słowa, słowa, słowa”. I na tym moglibyśmy skończyć te deliberacje. Do zobaczenia. Miło było, ale się skończyło. Do widzenia, do jutra.

Ale nie. Nie w jej przypadku. Bo losy primabaleriny Niny Novak mijały się ukradkiem ze sprawiedliwością. I nadal mijają. Wręcz obchodzą ją szerokim łukiem. Niby przez przypadek, a jednak specjalnie. Jakby z masochistyczną przyjemnością przyglądając się przy tym, ile jeszcze jest w stanie udźwignąć. Czy Nina załamie się w momencie, gdy czara goryczy się przeleje? Czy popadnie w marazm? A może w obłęd? Bo ile można doświadczać zagrywek, które nie są fair? Już wiem, że wiele. Może nie tyle dowiem się o tym od razu, ile utwierdzę się w tym przekonaniu dopiero za kilka miesięcy, ale tak… Pani Novak spotkała się ze wszystkim, czego można w życiu doświadczyć, poza ową sprawiedliwością.

Potwierdzenia tej tezy nie trzeba daleko szukać. Zagłębiając się w świat Niny Novak, poznając jej życiową historię, przemierzając z nią krok w krok drogę, którą pokonała, idąc w całkowite nieznane, na próżno możemy szukać sprawiedliwości. Mimo że odniosła wielki sukces na całym świecie, a oczy największych, najwybitniejszych, najbardziej znanych i lubianych skierowane były na nią, w swoim rodzinnym kraju mało kto miał okazję – czy może warto użyć słów takich jak przyjemność lub zaszczyt – poznać jej taneczne dokonania, zobaczyć artystyczne wcielenia czy być świadkiem tego, jak zatraca się w muzyce, wykonując fouetté w Jeziorze łabędzim, którym zawojowała sceny na całym świecie.

Polska nie chciała dać szansy Ninie Novak stać się dobrem narodowym. I nadal tkwi w tym stanie: nie chce. W całej karierze Novak dwukrotnie po 1945 roku zachwyciła polską publiczność, żeby już za chwilę odczuć na własnej skórze naszą niechęć i jednocześnie pragnienie, żeby nas zostawiła w spokoju i wróciła do siebie. Tam skąd przyszła. Problem jednak polega na tym, że ona jest nasza, polska. Jasia, a nie żadna Nina.

A może nie chodzi tu o niechęć, lecz nieumiejętność zmierzenia się z wielkością Novak? Bo czasem wyjątkowość jednostki sprawia, że czujemy się przytłoczeni, rodzi się w nas tym samym niechęć, która przeradza się w zazdrość udającą obojętność. A może to jest perwersyjna chęć pokazania komuś, gdzie jest jego miejsce? Najgorsze, co można zrobić w stosunku do artysty, to wykazać się względem niego obojętnością. A my aż otulamy nią Novak. I nie jest to czcze gadanie. Dowód? Dlaczego więc tak się stało, że uczniowie kończą lekcje historii tańca w polskich szkołach baletowych, nie wiedząc, kim była primabalerina Nina Novak? Że tancerki klasyczne nie widziały ani jednego baletu z jej udziałem? Że wielki olejny portret Niny Novak namalowany przez Jana Machnowskiego został złożony w archiwum Teatru Wielkiego i nigdy nie zdobił korytarza żadnego z pięter, tylko zbiera kurz, leżąc w piwnicznym schowku? Nie wiem.

Dużo jest pytań, a tak mało odpowiedzi. A ta niewiedza mnie aż boli. Naprawdę nie mam pojęcia, jakie są przyczyny tej amnezji w baletowym świecie. I chyba nie chcę wiedzieć. Byłoby to bez sensu. Chociaż nie można, nie powinno się godzić na zasadę „co było, a nie jest, nie pisze się w rejestr”. Bo Nina była w Polsce. Przed drugą wojną światową warszawski świat artystyczny padł przed nią na kolana i okrzyknął ją genialnym dzieckiem sceny baletowej, a po wojnie kompletnie o niej zapomniał. Błąd. Ona cały czas jest. Tyle że na drugim końcu świata. Żyje. Tańczy. Uczy. Zachwyca się życiem. Zbiera oklaski. „Ladies and gentlemen, please welcome Miss Novak!” Owacja na stojąco. Publiczność skanduje jej imię. I tu właśnie wracamy do kwestii sprawiedliwości. A w sumie jej braku. Świat ją kocha, a my nie. My nawet o niej nie wiemy.

Ballet Russe de Monte Carlo należał do najbardziej popularnych kompanii baletowych w Stanach Zjednoczonych. Cały zespół tancerzy podróżował po USA, gdzie wystawiano najznamienitsze i najwybitniejsze spektakle baletowe.

Gdy przez zupełny przypadek dowiedziałem się o jej istnieniu, od razu wpisałem do wyszukiwarki internetowej jej imię i nazwisko. N I N A. Spacja. N O W A K. Enter i… zdziwienie. Artykułów poświęconych primabalerinie jest jak na lekarstwo. Trzy wywiady, jedna audycja, kilka czarno-białych zdjęć, znacznie mniej w kolorze, i po sprawie. Informacja o tym, że odeszła w Wenezueli w wieku dziewięćdziesięciu dwóch lat. Po dwóch latach zdementowano tę plotkę i podkreślono, że Novak żyje w Caracas i cieszy się dobrym zdrowiem, ma dziewięćdziesiąt cztery lata. Według tych danych dziś ma dziewięćdziesiąt sześć. Rocznik 1923. Dziwne to wszystko, bo przecież uwielbiamy chełpić się tym, że ktoś odniósł spektakularny sukces za granicami naszego kraju. Ale nie nią. Nią się nie chełpimy. Udajemy, że nie istnieje, milczymy, a gdy niespodziewanie pada pytanie o jej postać, wzruszamy ramionami, odwracamy wzrok i zmieniamy rozmowę na pierwszy lepszy temat. Dlaczego? Nie wiem. Ale ta cisza aż wwierca się mi w umysł, bo mimo że próbuję dowiedzieć się o niej choć skrawka informacji, moje starania idą na marne.

Imię i nazwisko Niny Novak zawsze pojawiało się na afiszu reklamującym spektakl, bo było gwarantem, że ludzie chętniej kupią bilet, żeby zobaczyć wyjątkowe umiejętności taneczne tancerki, która nie tylko zachwycała swoim talentem, ale i urodą.

Próbuję wydobyć z meandrów świata tanecznego jakieś szczątki informacji, które naprowadzą mnie na jej postać. Pozwolą dowiedzieć się, kim jest spektakularnie piękna kobieta ze zdjęć, która uwodzi spojrzeniem i ma w sobie eteryczność, zmysłowość, niezwykłą ulotność. Przypomina hollywoodzkie gwiazdy lat pięćdziesiątych. Piękna. Ona jest po prostu piękna.

Czuję się zahipnotyzowany. Czuję się onieśmielony. Czuję się oczarowany. Czuję, że chcę zgłębić tajemnicę Niny. Czuję, że muszę. Tylko jak? I tak sobie idę po omacku. I się potykam. Powoli stawiam kroki. Noga za nogą. Raz, dwa, trzy… Znowu ślepa uliczka.

– No była taka…

– A! Słyszałam o niej, ale nie widziałam nigdy, jak tańczyła.

– Jeśli mam się wypowiadać, poproszę listę pytań, muszę się przygotować.

Bo nie mam żadnej wiedzy na jej temat.

– Nie uczyli nas o niej wcale a wcale.

– Ona gdzieś wyjechała po wojnie, ale nie wiem, co się z nią działo.

– Nie mam czasu, przepraszam.

– To jakaś przeszłość. Teraz to się w balecie dzieje, może warto rozmawiać o teraźniejszości?

– To ona jeszcze żyje?

Rodzice Niny Novak opierali się namowom nauczycielki wychowania fizycznego ze szkoły podstawowej swojej córki, żeby posłać ją do szkoły baletowej. Zdaniem Janiny Nowak zawód tancerki był równoznaczny z najstarszym zawodem świata, czyli prostytucją. W końcu dała się przekonać zaprzyjaźnionemu księdzu, że nie jest to zły pomysł, aby jej dziecko szlifowało umiejętności w szkole baletowej.

Wstyd mi za was. Kilka lat temu pojawiła się informacja, że nie ma jej wśród nas. Ktoś miał czelność uśmiercić ją za życia. Ale to i tak nie sprawiło, że na jej ojczystej ziemi pojawiło się zainteresowanie Niną Novak, nie wykazano chęci przybliżenia innym postaci, którą była. Którą jest. Tyle udało mi się dowiedzieć. Niewiele. Ale to błądzenie ma w sobie coś, co mnie pociąga.

Proporcjonalnie do mojej ciekawości rosną wątpliwości. Może rzeczywiście nie ma sensu grzebać w przeszłości, skoro spotykam się z takim oporem materii? Może. Ale przy tym wszystkim jestem jeszcze bardziej zaintrygowany. Bo tam coś było. I to znacznie więcej, niż mi się początkowo wydaje. Łapię się na tym, że w ciągu dnia kilka razy moje myśli krążą wokół Novak. Daję sobie ostatnią szansę i piszę do mojego znajomego. Niegdyś wielkiej gwiazdy sceny baletowej w Lyonie. Michała Kostrzewskiego, znanego światu bardziej jako Misza Kostrzewski. Jeśli tym razem znowu natrafię na mur, dam sobie spokój. Bo już więcej nie jestem w stanie zrobić. A zrobiłem już dużo. Niektóre starania, mimo wielkiej chęci, idą na marne. Życie.

Gdy Nina przeszła egzaminy do szkoły baletowej, komisja egzaminacyjna była pod wrażeniem jej słuchu muzycznego, wyczucia rytmu oraz niezwykłej giętkości. Przyszła uczennica musiała czekać jeszcze dwa lata, zanim mogła rozpocząć naukę. Była za młoda, żeby uczęszczać do szkoły baletowej.

Wystukuję na klawiaturze telefonu szybkie pytanie do Miszy.

– Kojarzysz kogoś takiego jak Nina Novak?

Wysłane. Dostarczone. Przeczytane.

Na ekranie widzę, że za chwilę uzyskam odpowiedź. Tak się też dzieje.

– Jak mogę jej nie kojarzyć? To jedna z najważniejszych postaci w historii polskiego baletu.

– Najważniejsza?

– Tak.

– Mogę zadzwonić?

– Dzwoń.

Nawet nie czekał na grzecznościowe powitanie, od razu wystrzelił jak z karabinu.

– Gdy napisałeś do mnie o Ninie Novak, od razu przypomniało mi się nasze jedyne spotkanie. To był bodajże rok 1989. Po konkursie w Warnie. Siedzieliśmy na tarasie, a Novak poprosiła mnie o chwilę rozmowy. Zaproponowała, żebym dołączył do jej zespołu baletowego w Caracas. Propozycja zrobiła na mnie ogromne wrażenie, ale jeszcze większe wywarła na mnie ona sama. To było coś niesamowitego. Coś jak z innego świata. Jej sposób mówienia. Jej sposób gestykulacji. To, jak patrzyła, jak modulowała głos, jak siedziała. Nie mogłem oderwać od niej wzroku. Była jak mityczna postać. Dla mnie mityczna.

– Co masz na myśli?

– W trakcie nauki w szkole baletowej sporadycznie padały stwierdzenia w kierunku tancerek: „Zatańczyłaś to jak Novak” lub „To było bardzo w stylu Niny”. Nikt jednak z nauczycieli nie kwapił się do tego, żeby przedstawić nam jej postać, przybliżyć fragment świata baletowego, który na tamtą chwilę był dla nas niedostępny. Mnie bardzo interesowała historia baletu. I tego w Polsce, i na świecie. Często chodziłem do biblioteki i czytałem o Novak w obcojęzycznej literaturze. Nasza rodzima pozostała obojętna na jej dokonania, tym samym w polskich szkołach uczniowie nie mieli okazji dowiedzieć się, kim była. Novak założyła w Caracas jedną z lepszych szkół baletowych na świecie. Spod jej skrzydeł wyszło wielu doskonałych artystów. Gdy tańczyłem we francuskim balecie i dołączał do nas tancerz lub tancerka z Wenezueli, wiedzieliśmy, że to z pewnością wychowanek Novak. Jej uczniowie nie kryli, że jest nauczycielką bardzo wymagającą, ale ma w sobie człowieka. Tylko że zostawiała go przed drzwiami sali baletowej. I stawała się nim ponownie po wyjściu.

– Czemu nie przyjąłeś jej propozycji pracy?

– Bo Wenezuela wydawała mi się za daleko. Przyjąłem ofertę bliżej domu, z Europy. Zadzwoniłem do Novak, żeby ją przeprosić i jej podziękować. Była smutna, ale na pożegnanie szczerze życzyła mi powodzenia. Bardzo miło wspominam naszą rozmowę. Ona ma naprawdę niezwykłą klasę, taką, jakiej dzisiaj już nie spotyka się u ludzi.

Nina Novak: – Chciałabym móc przekazać swoje choreografie oraz wiedzę polskim uczniom szkoły baletowej. Pobierałam naukę u wybitnych pedagogów. Wójcikowski, Niżyńska… Oni byli wybitnymi jednostkami i pozostała mi po nich ogromna wiedza, której dziś nie przekazuje się dalej. A to duży błąd, że nikt nie korzysta z moich dokonań.

Słowa mojego przyjaciela tylko podsycają mój apetyt. Zrobiłem krok naprzód. Więc kolejne to wyłącznie kwestia czasu. Z natłoku myśli wyrywa mnie pytanie Miszy.

– A po co ty w ogóle mnie pytasz o Novak?

– Bo chcę napisać o niej książkę.

– A po co?

– Bo chyba jej się to należy. A poza tym inni powinni mieć szansę poznać kobietę, która osiągnęła tak oszałamiający sukces w USA. Ba! Nie tylko w Stanach, ale i na całym świecie.

– To piękna misja. Ale naprawdę uważasz, że ma ona teraz jakiś sens? Że nie jest już ciut za późno? Bo jest już późno. Taniec to dość brutalna dziedzina sztuki. To nie jest malarstwo czy pisarstwo. Po tancerzu rzadko kiedy pozostaje dowód, że jego artystyczne dokonania rzeczywiście były czymś spektakularnym. Tańczysz i gdy schodzisz ze sceny, twoje dzieło jest już skończone, a za chwilę wszyscy o nim zapomną, żeby zrobić miejsce nowemu. Już jest za późno na przywracanie jej świetności. Nie masz żadnych dowodów. Spóźniłeś się. I to dużo…

Za późno? Nie. Nie jest za późno. Mylisz się. Ale nie ty jeden. Ponoć w życiu na nic nigdy nie jest za późno. A już tym bardziej na sprawiedliwość wobec Niny. Jestem krok bliżej rozwikłania tajemnicy, która stoi za półuśmiechem tancerki. Czuję, że tam coś jest. I jakoś polubiłem Ninę Novak, mimo że się jeszcze nie znamy.

Obecnie miejscem, które Nina Novak uważa za swój dom, jest Wenezuela, a dokładniej Caracas, gdzie działa jej własna szkoła baletowa. Cały kraj zna jej nazwisko i wie, kim jest Polka. Niestety, kilka lat temu w związku z napiętą sytuacją polityczną w kraju Novak po raz kolejny zmuszona była opuścić swój dom i przenieść się do bliskiej rodziny, która mieszka w Filadelfii. Nina Novak: – To dość trudne dla mnie, że musiałam opuścić miejsce, w którym żyłam i pracowałam. Niestety, bieda panująca w Wenezueli jest ogromna. Brakuje wszystkiego. Doszło nawet do kilku sytuacji, że zostałam napadnięta we własnym domu.

CIĄG DALSZY DOSTĘPNY W PEŁNEJ, PŁATNEJ WERSJI

Copyright © Wiktor Krajewski, 2020

Projekt okładki | Michał Poniedzielski

Redaktor prowadzący | Michał Nalewski

Redakcja | Katarzyna Rycko

Korekta | Grażyna Nawrocka

opracowanie graficzne i łamanie | Magraf

Zdjęcie na okładce

© S-F/Shutterstock.com

Zdjęcia w książce

Biblioteka Kongresu; Biblioteka Narodowa;

Prywatne archiwum Niny Novak

ISBN 978-83-8169-930-3

Wydawca

Prószyński Media Sp. z o.o.

02-697 Warszawa, ul. Rzymowskiego 28

www.proszynski.pl

Warszawa 2020