Warszawa stolica szpiegów. 150 lat tajnych operacji, walki wywiadów, prowokacji i zamachów w sercu Polski ebook

Projekt okładkiFahrenheit 451

Zdjęcie na okładceAKG/EAST NEWS

Zdjęcia w książce Robert Jankowski

Dyrektor projektów wydawniczychMaciej Marchewicz

Korekta i redakcjaBarbara Manińska

Copyright © by Radosław Golec

© Copyright for Zona Zero Sp. z o.o., Warszawa  2019 

ISBN 978-83-66177-67-3

Wydawca

Zona Zero Sp. z o.o. 

ul. Łopuszańska 32 

02-220 Warszawa 

Tel. 22 836 54 44, 877 37 35 

Faks 22 877 37 34 

e-mail: [email protected] 

KonwersjaMonika Lipiec

Zamiast wstępu

Wpiątek 18 kwietnia 1794 roku, po ucieczce z Warszawy rosyjskiego ambasadora Osipa Igelströma, powstańcy Kościuszki zajęli budynek ambasady w Pałacu Młodziejowskich przy ulicy Miodowej. W środku znaleźli częściowo spalone archiwum. Cztery miesiące później, 23 sierpnia, w pięćdziesiątym pierwszym numerze „Gazety Rządowej” pojawiła się zapowiedź publikacji nazwisk płatnych rosyjskich agentów w Polsce. Następnego dnia wielu warszawiaków przeżyło szok. Dla niektórych było to jednak tylko potwierdzenie tego, czego domyślali się od dawna. W artykule pod tytułem Ekstrakt z dowodów autentycznych z regestrów moskiewskich na pensje brane od Moskwy przez Deputacją Rewizyjną roztrząsanych i spisanych pojawiły się nazwiska ścisłej elity polskiej polityki.

Wśród opłacanych z moskiewskiej kasy ludzi byli marszałkowie sejmu Adam Poniński i Michał Radziwiłł. Był prymas Antoni Ostrowski, był pierwszy marszałek stanu rycerskiego w Radzie Nieustającej (czyli ówczesnym rządzie) książę August Sułkowski, był biskup Michał Sierakowski, marszałek nadworny litewski Władysław Gurowski, pisarz wielki koronny Kazimierz Raczyński, kanclerz wielki koronny Andrzej Młodziejowski i wielu, wielu innych. W kolejnych kilku numerach gazeta publikowała przejęte z rosyjskiej ambasady kwity będące dowodem na to, że zarówno na sejmie rozbiorowym, jak i w konfederacji targowickiej pierwsze skrzypce grali ludzie opłacani przez obce mocarstwo.

A chodziło o kwoty niemałe. Poprzednik Igelströma Otto Magnus von Stackelberg, pełniący przez siedemnaście lat misję ambasadora w Warszawie Inflantczyk w służbie rosyjskiej, wypłacał m.in. marszałkowi Gurowskiemu tysiąc dwieście dukatów raz na pół roku, a wojewodzie łęczyckiemu Szymonowi Dzierzbickiemu półtora tysiąca dukatów na rok. Pensje były dożywotnie; Rosjanie hojnie inwestowali w swoich agentów, by zachęcić ich do większej aktywności. Szczególnie w tych najbardziej wpływowych. Po trzy tysiące dukatów rocznie otrzymywali prymas Ostrowski oraz pełniący funkcję łącznika między rosyjskim ambasadorem a polskim królem kanclerz Młodziejowski (to w jego pałacu mieściła się rosyjska ambasada). Tyle samo dostawał książę Sułkowski, jeden z twórców Rady Nieustającej. Ten tak zwany „jurgielt” 1, czyli żołd, wypłacano dwa razy w roku – na Trzech Króli (6 stycznia) i na świętego Jana (24 czerwca) – a wydatki precyzyjnie dokumentowano. Podpisane „kwity” miały równie dużą wartość, co sami agenci.

W swoich notatkach Stackelberg, a później Igelström zamieszczali też mniejsze wydatki. Od czterech do stu dukatów wypłacała rosyjska ambasada za okazjonalne donosy i denuncjacje. Opłacanego z tych funduszy szpiega Marcelego Piętkę udało się umieścić Rosjanom nawet w bezpośrednim otoczeniu Tadeusza Kościuszki. Wielu sprzedawczyków, których nazwiska figurowały na rosyjskich listach płac, zostało w czasie insurekcji przykładnie powieszonych. Dla ówczesnych Polaków nie ulegało wątpliwości, że upadek ich kraju był ściśle związany z działalnością agentów.

Nie tylko rosyjskich. Zwierzchnik carskich ambasadorów w Warszawie, kierownik Kolegium Spraw Zagranicznych Nikita Panin usilnie zabiegał o to, by każdy z dworów trzech państw zaborczych wpłacił do wspólnej kasy na korumpowanie polskich elit po sto pięćdziesiąt–dwieście tysięcy talarów. Strach pomyśleć, co by się stało, gdyby taki budżet rzeczywiście powstał. Szczęśliwie zaborcy mieli też inne wydatki, więc ostatecznie udało się zebrać kwotę „zaledwie” osiemdziesięciu jeden tysięcy dukatów – po dwadzieścia siedem tysięcy dukatów od każdego z dworów. Zarządzali nią rosyjscy dyplomaci w Warszawie. Tyle wystarczyło, by Polska straciła niepodległość na ponad sto dwadzieścia lat. Czy rzeczywiście byliśmy aż tak bezbronni wobec tajnych działań nieprzyjaciół i ich płatnych agentów?

* * *

Z jednej strony – tak, ponieważ doprowadzona do absurdu szlachecka „złota wolność” nie sprzyjała ochronie państwa oraz podejmowaniu działań przeciwko wywiadowczym operacjom obcych dworów. Tuż przed swoim upadkiem Polska nie miała kontrwywiadu, który potrafiłby zablokować knowania wrogów i zneutralizować ich agentów. Nie miała też wywiadu, który byłby w stanie skutecznie działać na terenie obcych państw.

Z drugiej strony – nie, ponieważ nie zawsze tak było. Niespełna dwa wieki wcześniej to Polacy przeprowadzali tajne operacje, po których Rosja trzęsła się w posadach.

20 czerwca 1604 roku polskie i kozackie wojska zajęły Moskwę. Był to finałowy akt wielkiej wywiadowczo-politycznej intrygi. Jej uwieńczeniem było ukoronowanie 30 lipca na cara Moskwy i Wszechrusi polsko-litewskiego agenta Dymitra I zwanego Samozwańcem. Gdy dwa lata później podburzeni mieszkańcy Moskwy ruszyli na Kreml i wymordowali większość stacjonującej w nim polskiej załogi oraz samego Dymitra, Polacy znaleźli kolejnego Samozwańca. W 1610 roku wykorzystali go do kolejnej intrygi i odbili Moskwę, biorąc do niewoli ówczesnego cara Wasyla IV Szujskiego. Hetman Stanisław Żółkiewski zabrał go do Warszawy, gdzie zdetronizowany rosyjski władca musiał złożyć hołd polskiemu królowi Zygmuntowi III. W 1612 roku Wasyl Szujski dokonał żywota na zamku w Gostyninie jako więzień stanu Rzeczypospolitej. Takiego upokorzenia Rosja nie zaznała nigdy wcześniej ani później.

Nie były to jedyne skuteczne tajne operacje Polaków z czasów „złotego wieku” Rzeczypospolitej. Już w XVI wieku na Kresach stworzona została pierwsza polska jednostka specjalna zwana obroną potoczną, czyli ruchomą. Jej zadaniem była obrona granicy przez Tatarami, których najazdy pustoszyły wschodnie połacie Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Zadaniem ówczesnych „specjalsów”, którymi dowodzili tacy ludzie jak strażnik polny koronny Mikołaj Sieniawski czy pochodzący ze Śląska Bernard Pretwicz, było między innymi prowadzenie ofensywnego wywiadu. Jego celem było dostarczanie informacji na temat planów Tatarów i tras, którymi miały poruszać się najazdy.

Skuteczność Pretwicza w zdobywaniu informacji i organizowaniu obrony była tak wielka, że za czasów jego dowództwa w straży przedniej – elitarnym oddziale obrony potocznej – tatarskie najazdy na Kresy niemal ustały. Nazwano go „Terror Tartarorum” – postrachem Tatarów i nie były to bynajmniej puste słowa. Dwór Pretwicza w Szarawce na Podolu stał się nie tylko najsłynniejszą w Rzeczypospolitej prywatną szkołą rycerską, ale też pierwszą polską szkołą wywiadu i kontrwywiadu. Z takich właśnie doświadczeń zdobytych w walkach z najlepiej wówczas wyćwiczoną armią świata korzystali późniejsi wojownicy i szpiedzy polskiego króla.

W 1649 roku w obronie Zbaraża przed Tatarami i Kozakami Bogdana Chmielnickiego poległ Sebastian Aders, twórca planu fortyfikacji polskiego obozu. Cztery lata wcześniej na polecenie hetmana Koniecpolskiego spenetrował on w przebraniu kupca całe tatarskie państwo. Sporządzone przez niego szkice i notatki posłużyły do stworzenia pierwszej mapy Krymu. Jeszcze wcześniej, w 1615 roku w czasie wojny z Moskwą, na polecenie hetmana Jana Karola Chodkiewicza spektakularną dywersyjno-wywiadowczą akcję na tyłach wroga przeprowadził Aleksander Lisowski, dowódca słynnej jednostki, którą od jego nazwiska nazwano „lisowczykami”.

Tak poczynali sobie Polacy w „złotym wieku” Rzeczypospolitej, a stosowane przez nich metody wywiadu i kontrwywiadu uznawane były za najskuteczniejsze na świecie. Wszystko skończyło się jednak pod koniec XVII wieku. Wojna z Turcją w 1699 roku była ostatnią, którą można uznać za wygraną. Potem nastąpił upadek, którego haniebnym dowodem stały się przejęte przez powstańców Kościuszki rosyjskie „kwity”.

Szok związany z rozbiorami i podział państwa między sąsiednie mocarstwa całkowicie zmieniły Polaków. „Złotą wolność” zastąpił ponadstuletni okres niewoli. Szkołą przetrwania dla narodu stała się konspiracja. Polacy zaczęli zmieniać się w budzących obawy zaborców „wiecznych spiskowców”. Ale nie od razu stali się mistrzami tajnej gry. Sztuka polskiej konspiracji doskonaliła się w nieustannych starciach z policją i wywiadami państw zaborczych. Szczególnie rosyjskie tajne służby ćwiczyły na Polakach swoje słynne prowokacje, które – nie oszukujmy się – bywały zabójczo skuteczne. Kilka pokoleń naszych przodków musiało na własnej skórze poznać metody działania szpiegów, agentów i wywiadów obcych mocarstw zanim nauczyliśmy się rozpoznawać zagrożenie i sami działać podobnie. Gdy odrodziła się Polska, pierwsze od dwustu dwudziestu jeden lat zwycięstwo – w wojnie z bolszewikami w 1920 roku – zawdzięczaliśmy właśnie wywiadowi.

Okres II Rzeczypospolitej był czasem szybkiego rozwoju polskich tajnych służb. Komunistyczna dywersja, niemieckie szyfry, tajne międzynarodowe operacje – wszystko to wymagało prowadzonych na dużą skalę działań i wykorzystania wielu talentów. Kolejnej wojny wywiad nie był już w stanie wygrać, ale pod niemiecką i sowiecką okupacją polska konspiracja stała się niemal osobnym światem. Gdyby spojrzeć na ten rozdział historii naszego kraju przez pryzmat działań wywiadowczych i tajnych operacji, należałoby w zasadzie napisać go na nowo. Podobnie było w czasach PRL-u i po jego upadku. Wiele zdarzeń, pozornie od siebie oderwanych i niezrozumiałych dla żyjących wówczas ludzi, dopiero po wielu latach nabrało nowego sensu. W świecie wywiadowczej gry nic nie jest takie, jakim się wydaje.

Opisane w tej książce zdarzenia decydowały często o „być albo nie być” Polski – i nie tylko. Klęska lub powodzenie zależały w równym stopniu od konkretnych ludzi, jak i nieprawdopodobnych czasem zbiegów wydarzeń lub zwykłego przypadku. Historia zdecydowała, że areną najważniejszych tajnych operacji w skali Polski, Europy, a nawet świata, prawdziwą „stolicą szpiegów” stała się Warszawa.