Literatura zbrodnią stoi

Nie ma ani grama przesady w stwierdzeniu, że beletrystyka, choć nie tylko ona, od zawsze fascynuje się złem, którego najjaskrawszą formę stanowią zbrodnie, w szczególności zaś (krwawe) morderstwa. Skłonność do czynienia zła – jak dowodził Immanuel Kant – jest bowiem wpisana w ludzką naturę, a sięgając po książkę, czytelnik oczekuje mimetycznego odbicia rzeczywistości, porządnej rozrywki oraz... solidnej dawki adrenaliny.

Historia historii kryminalnej

Za twórcę konwencji zwykło się uznawać Edgara Alana Poego, którego Morderstwo na Rue Morgue usankcjonowało schemat książek kryminalnych opartych o rozwiązywanie zagadki, od której także wywodzi się współczesny thriller, a Tajemnice Paryża Eugeniusza Sue wprowadziły na scenę miasto, dając podwaliny kryminałowi policyjnemu i powieści milicyjnej. Zbrodnię i karę można by uznać za pierwszy thriller, a przygody Trzech Muszkieterów to niemal powieści sensacyjne.

Z biegiem czasu to, co współcześnie uznajemy za książki kryminalne, stało się pojęciem pojemnym, niejednorodnym i wieloznacznym.

Książki kryminalne - nieustająca sensacja

Wymyślona przez Czesława Miłosza "forma bardziej pojemna" pozwalająca na frywolność i śmiałość w przekraczaniu granic konwencji literackich najsilniej wpłynęła właśnie na kryminał jako gatunek. Na przestrzeni lat zmieniły się schematy fabularne, konstrukcja bohaterów, tło społeczne, podejmowane problemy, a nawet formy narracyjne. Autorzy chętnie sięgają po wątki sensacyjne, psychologiczne, tajemnicze zniknięcia, biografie, reportaże i wspomnienia (że o romansach nie wspomnę). Nie zmieniło się natomiast jedno: szeroko rozumiany kryminał wciąż jest najpopularniejszym gatunkiem eksplorowanym przez twórców literatury, a książki kryminalne i powieści sensacyjne to najchętniej wybierane przez czytelników lektury.

Czytamy (oraz piszemy) kryminały. Na potęgę!

Jeśli na jednym biegunie postawimy lektury szkolne, to kryminał zdecydowanie znajdzie się na przeciwnym. Przynajmniej pod względem ich czytania. Jak wskazują dane Biblioteki Narodowej, czytelnicy najchętniej sięgają po książki kryminalno-sensacyjne (w 2022 roku gatunek ten stanowił ponad 30% odpowiedzi pośród osób biorących udział w badaniu). Nie dziwi zatem, że w 2023 roku w Polsce ukazały się 484 kryminały i thrillery rodzimych autorów (dane według Portalu Kryminalnego). Jest popyt, jest więc podaż; coraz więcej osób próbuje swych sił w roli autorów książek kryminalnych, a nowe tytuły (w tym także tłumaczone światowe bestsellery) pojawiają się jak grzyby po deszczu. Kryminał doczekał się również kilku nagród, o których przyznaniu decydują nie tylko profesjonalni jurorzy, ale także czytelnicy.

Nagrodą Wielkiego Kalibru uhonorowano dotychczas między innymi Mariusza Czubaja, Zygmunta Miłoszewskiego, Wojciecha Chmielarza, Annę Kańtoch, Roberta Małeckiego, Martę Guzowską czy Marka Stelara.

Kryminalna Piła wyróżniła miejskie powieści kryminalne między innymi Katarzyny Bondy, Remigiusza Mroza, Ryszarda Ćwirleja czy Marty Matyszczak.

Od niedawna nagradzane są także debiuty kryminalne – w 2023 roku było to Czerwone jezioro Julii Łapińskiej, które pokonało Krainę złotych kłamstw Anny Górnej i Złego pasterza Michała Wierzby.

Moda na retro

Kryminał łączący w sobie elementy powieści detektywistycznej i obyczajowej, zapoczątkowany przez Agathę Christie, nie zniknął wraz ze śmiercią Angielki. Konwencja cozy mystery wieku ma się świetnie, a w ofercie każdego wydawcy znajdują się nawiązujące do nurtu retro tytuły współczesne (seria Verlaque i Bonnet na tropie, Poradnik prawdziwej damy, Flora Steele czy kierowana do młodzieży Enola Holmes), ale także książki uznawane za klasykę, dla których pojawiają się nowe przekład i oprawa (Dorothy L. Sayers, Rhys Bowen, Lupus Latimer). Współczesne książki detektywistyczne to także doskonale znane motywy, takie jak zagadki zamkniętego pokoju oraz tajemnice z przeszłości bohaterów, do których odkrycia prowadzą nowe informacje zdobywane przez inteligentnych śledczych.

Co ciekawe, sensacja stała się również stałym elementem literatury dla dzieci, a serie i powieści detektywistyczne dla najmłodszych cieszą się rosnącą popularnością.

Od klasyki do nowości i nowoczesności

Kryminał XXI wieku stawia na wyrazistych, doskonale sportretowanych bohaterów, realistyczne obrazy miast i społeczności, a istotnym elementem konstrukcji jest tło obyczajowe, nierzadko sięgające do polityki, bieżących (współczesnych i bliskich czytelnikowi) wydarzeń, i opisu okoliczności zmuszających do refleksji nad kondycją człowieka jako części świata tak ucywilizowanego, jak i naturalnego.

Książki kryminalno-sensacyjne stają się soczewką skupiającą najistotniejsze kwestie związane z koegzystencją ludzi w wielkich aglomeracjach takich jak Londyn w bestsellerowej serii Cormoran Strike, Edynburg Johna Rebusa spod pióra Iana Rankina czy Sztokholm w Millennium Larssona i Millennium Lagercrantza, gdzie wybrzmiewają echa konwencji noir Raymonda Chandlera, Dashiella Hammeta czy Rossa Macdonalda w małych, zamkniętych społecznościach, takich jak Lipowo Katarzyny Puzyńskiej, Saga o Fjällbace Camilli Läckberg, ale też w globalnej wiosce (gdzie za narzędzia zbrodni nierzadko służą smartfony, tablety i media społecznościowe) z jej cyberzagrożeniami przedstawianymi przez Jakuba Szamałka, Harlana Cobena czy Vincenta Severskiego.Fenomenem ostatnich lat okazał się także zwrot ku naturze i lokowanie akcji powieści w górach (Schronisko, które przestało istnieć Sławka Gortycha, W cieniu Babiej Góry Ireny Małysy, czy seria z komisarzem Frostem Remigiusza Mroza).

Detektyw, śledczy, profiler?

Powieść kryminalna detektywem stoi, przy czym podobnie jak w kwestii konwencji tu także panuje dowolność, a nawet klęska urodzaju. Przedstawiciele nowej-starej szkoły powieści tajemnic stawiają na pierwszym planie policjantów (i policjantki), tu należy wymienić Eberhardta Mocka i Edwarda Popielskiego Marka Krajewskiego, Mieczysława Gorzkę i jego komisarza Zakrzewskiego, Roberta Małeckiego i serię o Bernardzie Grossie, Wojciecha Chmielarza i cykl o Jakubie Mortce, Macieja Siembiedę z – co prawda prokuratorem – Jakubem Kanią, komisarz Iwonę Banach Marka Stelara oraz Jędrzeja Pasierskiego i jego Ninę Warwiłow.

Literatura obca, w szczególności utrzymana w nurcie skandynawskim, którego głównym motywem są niewyjaśnione zbrodnie najczęściej ukryte w przeszłości, także stawia na profesjonalistów. Mamy więc Harry’ego Hole Jo Nesbo, komisarza Wallandera u Henninga Mankella, Erica Wintera islandzkiego Ake Edwardsona, Jimmy’ego Pereza na Szetlandach Cleeves, Guido Brunettiego Donny Leon, Williama Warwicka Jeffreya Archera czy Anastazję Kamieńską u Aleksandry Marininy.

Na drugim biegunie znajdziemy detektywów-amatorów, dla których rozwiązywanie zagadek jest właściwie hobby. Dziennikarze, psychologowie, profilerzy, antopologowie: tu liczą się wiedza, inteligencja i spryt. Niewątpliwie są nimi obdarzeni prywatny detektyw Jakub Sobieski i profiler Hubert Meyer Katarzyny Bondy, niedoszły ksiądz Kosma Ejchert Michała Śmielaka, Simona Brenner - archeolożka Marty Guzowskiej, Annika Bengzton, dziennikarska śledcza z powieści Lizy Marklund.

Zbrodnia jest kobietą?

Choć zarówno pierwsza powieść kryminalna, jak i postać najsłynniejszego detektywa na świecie wyszły spod ręki pisarza-mężczyzny, to kobieta wprowadziła na literacką scenę „małe szare komórki” pod jajowatą czaszką i to kobieta od stu lat świeci na kryminalnym niebie najjaśniej.I mimo że mogłoby się wydawać, iż jest odwrotnie, dzisiaj zbrodnia, a raczej książka kryminalna, jest kobietą.

Babskie książki - czytane, pisane, kochane

Dane dotyczące czytelnictwa jasno potwierdzają, że czytanie w Polsce to domena kobiet. To one, częściej niż mężczyźni, wypożyczają książki z bibliotek i korzystają z usług platform udostępniających ebooki i audiobooki, ale także, co może wydawać się zaskakujące - stanowią większość odbiorców książek kryminalnych. Nie dziwi zatem fakt, że coraz więcej pań decyduje się także na wkroczenie na scenę literacką i doskonale sobie na niej radzą.

Literatura kryminalna pisana przez kobiety to przede wszystkim utrzymane w realistycznym stylu powieści z wyraźnym wątkiem obyczajowym, skupione wokół silnych i sprawczych bohaterek.

Kobiety-detektywki, zarówno policjantki, jak i „cywile”, to domena kobiet-autorek. Znajdziemy je w kryminałach rodzimych Małgorzaty Rogali, Kasi Magiery, Katarzyny Wolwowicz, Anny Kańtoch, Hanny Greń, Małgorzaty Oliwii Sobczak czy Izabeli Janiszewskiej, ale także w prozie zagranicznej: uChristiny Larsson, Dolores Redondo, Yrsa Sigurdardottir.

Straszne, bo… ludzkie- thriller psychologiczny

W XXI wieku nastąpiła istotna zmiana konwencji w obrębie kryminału i od kilku lat obserwuje się istotny odwrót od śledztwa na rzecz suspensu i zagadki związanej z relacjami między ludźmi.

Thriller jako gatunek koncentrujący się na wnikliwej psychologii postaci i relacjach między bohaterami, z roku na rok rośnie w siłę. B.A. Paris, Claire Douglas, Alex Marwood, Tess Gerritsen, Riley Sager, Lucy Foley, Loreth Anne White – ich bestsellery nie schodzą z najwyższych miejsc rankingów sprzedażowych na całym świecie, a czytelnicy chętnie sięgają po te pozycje i niecierpliwie czekają na nowości. Co znamienne: thriller stał się także najchętniej ekranizowanym gatunkiem, dzięki czemu książka trafia do czytelników już nie tylko przez wydawnictwo.

Na rodzimym rynku nie gorzej niż thriller psychologiczny radzą sobie domestic noir pisany przez Alicję Sinicką, Magdę Stachulę, Ewę Przydrygę, thriller medyczny zapoczątkowany przez Klaudię Muniak czy thriller kryminalny Karoliny Wójciak, Agnieszki i Marcela Mossa.

Szpieg, agent, komandos - sensacja i thriller

Od czasów Agenta 007 Iana Flemminga postać superbohatera weszła na stałe do kanonu kryminalnego i dała początek Jasonowi Bourne’owi Roberta Ludluma i nurtowi thrillerów szpiegowskich Toma Clancy’ego, Kena Folleta, Lee Childa czy Marca Elsberga. Ale thriller sensacyjny to już nie tylko doskonale wyszkoleni byli lub aktywni komandosi, snajperzy czy zbuntowani agencji.

Harlan Coben, niekwestionowany mistrz suspensu i zwrotów akcji, uwielbiany przez czytelników i czytelniczki, zgrabnie łączy elementy powieści psychologicznej, sensacyjnej i detektywistycznej, wplątując bohaterów w zagmatwane historie trzymające w napięciu aż do ostatniej strony, a niekiedy nawet dłużej.Nie gorzej z tą konwencją radzą sobie polscy autorzy, jak choćby Przemysław Piotrowski, Michał Śmielak, Mariusz Kanios, Max Czornyj, którzy coraz śmielej wykorzystują podobne tropy w swoich thrillerach.

Brzydziej, brudniej, straszniej - krwawe morderstwa, bestialscy zbrodniarze

Im dalej od powieści detektywistycznej, tym robi się ciemniej. Historia niekiedy przeraża, bohaterowie przestają być czarno-biali, a najczęściej są moralnie ambiwalentni i uwikłani w wątpliwej proweniencji układy, detektywi przypominają nieco Philipa Marlowe’a na gigancie, a zbrodniarze to sadyści i psychopaci. Wszyscy zaś bez wyjątku klną, piją, kłamią, nie szanują nikogo, ze sobą na czele. Są brutalni, niekiedy wręcz wynaturzeni i bezwzględni – także dla czytelników.

Pionierem naturalistycznych thrillerów dla fanów mocniejszych wrażeń jest Sebastian Fitzek, jednak dość szybko gatunek doczekał się polskiej reprezentacji. Piotr Kościelny jest dziś uznawany za jednego z najmroczniejszych polskich kryminalistów i choć nikt nie wie, jak wygląda, czytelnicy doskonale wiedzą, jak pisze. Do listy należy dopisać Maxa Czornyja, Krzysztofa Jóźwika czy Adriana Bednarka.

Zbrodnie (wcale nie) śmieszne

Na szczęście czytelnik, który stroni od czytania makabry, za to uwielbia czytać przed snem, znajdzie w ofercie kryminalnej również lżejszy kaliber, czyli książki przepełnione humorem. Joanna Chmielewska, wychowała nie tylko czytelników, ale także autorów, którzy w końcu doszli do głosu i spłacają dług wdzięczności wobec wielbionej przez miliony autorki.

Komedie kryminalne to gatunek, którego intensywny rozwój przyniósł liczne odmiany i odcienie – od slapstickowych historii z absurdalnym humorem, po ujęcie historyczne, sensacyjne, funeralne, a nawet opisujące od środka wydawnictwo! Bardzo mocno zróżnicowani są także bohaterowie – coraz chętniej eksponuje się ludzi starszych (u Richarda Osmana, Małgorzaty J. Kursy), neuronietypowych (u Michorzewskiego), a nawet nieludzkich (u Marty Matyszczak).

O rosnącej popularności komedii kryminalnej może świadczyć także fakt, że po tę konwencję coraz chętniej sięgają autorzy zwykle w niej nietworzący, jak choćby Marek Stelar, Marta Kisiel, Aneta Jadowska, Beata i Eugeniusz Dębscy.

Niewyjaśnione zbrodnie - naprawdę lubimy o tym czytać

I słuchać. Książki kryminalne święcą triumfy nie tylko w księgarniach; audiobooki królują na listach bestsellerów, a niemal każde wydawnictwo ma w swojej ofercie superprodukcje, w których aktorzy wcielają się w role bohaterów.

Przyglądając się czytelniczym wyborom i najlepiej sprzedającym się tytułom, bez obaw pokuszę się o zapewnienie, że kryminał wciąż ma wiele do zaoferowania i jeszcze nieraz czytelnicy zostaną zaskoczeni.

Żyje, więc się zmienia

Literatura jak każdy ludzki twór będący w stałym użyciu, nieustannie się zmienia i ewoluuje, a gatunki, wątki i motywy są pożyczane i przetwarzane. I dobrze, gdyż tylko ciągła zmiana może zapewnić byt w świadomości odbiorców.

Niech zatem pisarze tworzą, a czytelnicy czytają, bo dzięki temu w tym wielkim worku nazwanym „kryminałem” wciąż będą powstawać nowe, przepyszne potrawy.

PS. Zbrodnia zbrodnią, a Ty pamiętaj, że w naszym abonamencie są dostępne książki z wielu innych ciekawych kategorii, które oferujemy do czytania i słuchania.