Choroba idzie ze mną. O psychiatrii poza szpitalem ebook

Ma­mie i Babci

Wstęp

Wy­obraź­cie so­bie męż­czy­znę, lat sześć­dzie­siąt, miesz­kańca du­żego mia­sta. Jest nie­wy­soki, ma­ło­mówny i lekko przy­gar­biony. Spo­ty­kam go w za­kła­dzie ak­tyw­no­ści za­wo­do­wej. Pa­trzę na niego i wi­dzę w nim cho­rego, choć nic prze­cież o tym nie świad­czy. A jed­nak nie umiem pa­trzeć ina­czej. Py­tam sama sie­bie: jak bym go opi­sała, gdyby TO nie miało zna­cze­nia?

Może tak: jest silny, ener­giczny. Po­cho­dzi z mia­sta, ale cią­gnie go do na­tury. Dla­tego pra­cuje jako ogrod­nik. Kiedy cza­sem prze­cha­dza się po uli­cach, wi­dzi, że nie­mal każdy skra­wek zie­leni jest za­le­wany be­to­nem. Smuci go to, bo ko­cha przy­rodę. W ogro­dzie, który pie­lę­gnuje, zna­la­zło się miej­sce dla róż, mie­czy­ków oraz malw. Po­środku traw­nika ro­sną ka­li­for­nij­skie jo­dły, któ­rym re­gu­lar­nie pod­cina su­che ga­łę­zie.

Stu­dio­wał kie­dyś geo­gra­fię, ale prze­rwał na­ukę po pierw­szym roku. Pod­kre­śla, że po­dró­żo­wać nie lubi i nie chce. Te­raz pa­trzy na kwiaty i pyta, po co miałby jeź­dzić gdzieś da­leko, je­śli co­dzien­nie może wra­cać do tego, co naj­wspa­nial­sze: ko­rzeni, ro­ślin, pta­ków, drzew.

Tak pew­nie na­pi­sa­ła­bym o nim, gdy­bym nie wie­działa o TYM. Ale wiem. Je­stem już ska­żona tą wie­dzą, ina­czej niż ten czło­wiek cho­robą, bo on swoją schi­zo­fre­nią nie za­razi ni­kogo, a ja, po­da­jąc da­lej ten ka­wa­łek wie­dzy o nim, jakby był naj­waż­niej­szy, za­ra­żam da­lej – nie­zdrową cie­ka­wo­ścią, eks­cy­ta­cją cu­dzym cier­pie­niem. Mój roz­mówca cho­ruje na schi­zo­fre­nię i dla­tego wła­śnie za­daję mu py­ta­nia, to jest prze­cież po­wo­dem na­szego spo­tka­nia, a nie malwy i róże, które on z czu­ło­ścią pie­lę­gnuje.

Opo­wiem więc o nim tak: jest silny, ener­giczny. Cho­ruje od lat i może dla­tego tak ucieka wzro­kiem, mówi nie­wy­raź­nie, robi pauzy po­mię­dzy zda­niami. W szpi­talu psy­chia­trycz­nym był dwa razy. W za­kła­dzie ak­tyw­no­ści za­wo­do­wej pra­cuje na nie­pełny etat.

– To nie za­ni­kło – mówi o cho­ro­bie, wska­zu­jąc ge­stem na ra­batkę z ró­żami – ale praca po­maga, bo czło­wiek jest czymś cią­gle za­afe­ro­wany.

Kie­dyś stu­dio­wał geo­gra­fię, ale cho­roba przy­szła szybko, za­raz po li­ceum, i skre­śliła tam­ten plan na ży­cie. W za­kła­dzie nie tylko dba o ogród, ale też wy­ko­nuje drobne na­prawy. Do tej pracy prze­szedł drogę z od­działu szpi­tala przez warsz­taty te­ra­pii za­ję­cio­wej.

Unika słowa „schi­zo­fre­nia”, a ja nie py­tam. Psy­chia­tra, który go le­czy, mówi mi, że byłby ostrożny z okre­śla­niem mo­jego roz­mówcy jako „cho­rego”. Prze­cież on pra­cuje, tłu­ma­czy mi, do tego opie­kuje się swoją nie­do­łężną matką, a żeby funk­cjo­no­wać bez ob­ja­wów, bie­rze jedną małą ta­bletkę dzien­nie. Od lat nie miał na­wrotu. Czy można o nim w ogóle po­wie­dzieć, że jest chory na schi­zo­fre­nię?

Jedna mała ta­bletka dzien­nie. Tyle cza­sem biorą osoby z chorą tar­czycą. Czy mó­wię o nich: prze­wle­kle cho­rzy? Czy te­mat ich tar­czycy jest cie­kawy dla ko­go­kol­wiek poza ich le­ka­rzem? Czy spo­ty­ka­jąc osobę z chorą tar­czycą, będę o nią do­py­ty­wać, czy będę czuj­nie wy­pa­try­wać „tar­czy­co­wych ano­ma­lii” w za­cho­wa­niu, mo­wie, ge­stach? Je­śli nie, to dla­czego na tego męż­czy­znę pa­trzę w inny spo­sób? Czy jest chory? I je­śli tak, to co to wła­ści­wie zna­czy?

Te­raz wy­obraź­cie so­bie męż­czy­znę, lat czter­dzie­ści, który także po­cho­dzi z du­żego mia­sta i opo­wiada mi swoją hi­sto­rię, gdy spa­ce­ru­jemy po parku. Mój roz­mówca jest wy­soki, ma prze­rze­dzone włosy i po­ważny wy­raz twa­rzy. Jest lato, piękna po­goda, obok nas co chwila prze­bie­gają ro­ze­śmiane dzieci. W jego opo­wie­ści wię­cej jest mil­cze­nia niż słów. Na więk­szość py­tań od­po­wiada zdaw­kowo, a każda jego wy­po­wiedź po­prze­dzona jest długą prze­rwą. Nie­wiele mogę z tego wy­krze­sać: kilka pod­sta­wo­wych fak­tów, nic wię­cej. Cho­ruje od dzie­ciń­stwa. Był w szpi­talu. Kilka razy. A może kil­ka­na­ście? Nie li­czył. Nie­wiele z tych po­by­tów pa­mięta. Ni­gdy nie pra­co­wał. Nie, nie ma przy­ja­ciół. Lubi maj­ster­ko­wać. Jest na ren­cie. Mieszka z matką.

Nie do­wiem się wię­cej. Jest mi nie­wy­god­nie z jego mil­cze­niem. Chciał ze mną roz­ma­wiać, ale coś po­ko­nało nas oboje. Jego cho­roba? Skutki uboczne le­ków? Moja nie­umie­jęt­ność pro­wa­dze­nia roz­mowy? A prze­cież chcę wie­dzieć, dla­czego jego ży­cie po­to­czyło się w spo­sób tak od­mienny od ży­cia ogrod­nika, z któ­rym roz­ma­wia­łam wcze­śniej. Dla­czego mam wra­że­nie, że utknął w cho­ro­bie? Dla­czego on zdaje się żyć pod jej dyk­tando, a ktoś inny z tą samą dia­gnozą cie­szy się do­brym, peł­nym ży­ciem, bio­rąc jedną ta­bletkę dzien­nie? I gdzie mam szu­kać od­po­wie­dzi na py­ta­nie o to, dla­czego dwa ży­cia z tą samą dia­gnozą po­to­czyły się tak róż­nie – jedno da­leko od szpi­tala i bli­sko in­nych lu­dzi, a dru­gie w izo­la­cji?

Od psy­chia­trów do­wia­duję się, że zwy­czajne ży­cie – czyli ta­kie, w któ­rym jest praca, są re­la­cje z in­nymi ludźmi i sa­mo­dziel­ność – może być mię­dzy in­nymi za­sługą od­dzia­ły­wań w śro­do­wi­sku. O psy­chia­trii śro­do­wi­sko­wej mówi się te­raz dużo. To w jej du­chu za­pro­jek­to­wany zo­stał pi­lo­taż re­formy opieki psy­chia­trycz­nej. Tylko czym ona wła­ści­wie jest? Od­po­wie­dzi na te py­ta­nia będę szu­kać wśród le­ka­rzy, te­ra­peu­tów i pra­cow­ni­ków so­cjal­nych. Oni na­uczą mnie, jaka po­winna być psy­chia­tria poza szpi­ta­lem, i wy­ja­śnią, dla­czego w Pol­sce mamy pro­blem ze zbu­do­wa­niem ta­kiego sys­temu.

Ale na ra­zie szar­pię się z ję­zy­kiem. Jak mam mó­wić o lu­dziach, któ­rych opi­suję? Cho­rzy? Pa­cjenci? Osoby w kry­zy­sie psy­chicz­nym? Czy kry­zys, który ko­ja­rzy się z czymś in­cy­den­tal­nym, obej­muje prze­wle­kłość – a więc dłu­gie i upo­rczywe trwa­nie cho­roby w cza­sie? Uma­wiam się sama ze sobą, że na ra­zie będę sto­so­wać te okre­śle­nia za­mien­nie. To jed­nak nie ko­niec mo­ich wąt­pli­wo­ści. Na ile cho­roba dyk­tuje wa­runki, w któ­rych żyją moi roz­mówcy? A może to oni uczą się dyk­to­wać wa­runki jej? I je­śli tak, to jak po­win­nam to opi­sać? Bu­du­jąc bo­ha­ter­skie opo­wie­ści o co­dzien­no­ści utrud­nio­nej przez ob­jawy? A może zby­wa­jąc cho­robę mil­cze­niem? Znaj­duję inny spo­sób, bo py­tam o sprawy, które ob­cho­dzą także zdro­wych – pracę, związki, sy­tu­ację miesz­ka­niową, ro­dzinę, ma­cie­rzyń­stwo, sta­rość – i spraw­dzam, gdzie w te ob­szary wcina się cho­roba, jak je kształ­tuje, w czym prze­szka­dza i co utrud­nia.

Które hi­sto­rie są praw­dziw­sze, bar­dziej re­pre­zen­ta­tywne? Te, w któ­rych do­mi­nuje bez­rad­ność, czy ra­czej te, w któ­rych prze­waża spraw­czość czło­wieka w kry­zy­sie psy­chicz­nym? Czy zdrowi, któ­rzy mu to­wa­rzy­szą, mają prawo do opo­wie­dze­nia wła­snej wer­sji wy­da­rzeń? A co, je­śli jest ona nie­wy­godna, bo bra­kuje w niej po­świę­ce­nia, he­ro­izmu albo na­wet zro­zu­mie­nia? Gdzie się za­czyna i koń­czy od­po­wie­dzial­ność świadka czy­jejś psy­chozy, ma­nii albo de­pre­sji? Czy ma on obo­wią­zek ra­to­wać cho­rego kosz­tem sie­bie?

Nie­wiele znaj­duję pew­ni­ków, poza jed­nym – cho­ro­wa­nie ma nie­skoń­czoną liczbę wa­rian­tów. Nie ma jed­nej schi­zo­fre­nii, tak samo jak nie ma jed­nej de­pre­sji czy cho­roby afek­tyw­nej dwu­bie­gu­no­wej. Nie ma jed­nej wła­ści­wej re­ak­cji czło­wieka zdro­wego, który to­wa­rzy­szy bli­skiej oso­bie w kry­zy­sie. Nie ma zgody co do tego, co jest naj­waż­niej­sze w do­cho­dze­niu do zdro­wia – leki, te­ra­pia, od­dzia­ły­wa­nia spo­łeczne, a może jesz­cze coś in­nego? Mocne, me­dialne tezy – zwłasz­cza te o rze­ko­mej szko­dli­wo­ści le­ków, prze­mocy psy­chia­trii, kosz­ma­rze szpi­tali i sa­mego cho­ro­wa­nia – nie­raz kru­szą się w kon­fron­ta­cji z po­je­dyn­czą opo­wie­ścią. Je­śli coś jest pewne, to tylko mno­gość do­świad­czeń, które ko­tłują się gdzieś pod po­wierzch­nią.

To tam po omacku scho­dzę.

ŚRO­DEK OSTA­TECZNY

W szpi­talu psy­chia­trycz­nym można czło­wieka przy­wią­zać pa­sami do łóżka, wsa­dzić go w ka­ftan bez­pie­czeń­stwa lub za­mknąć w izo­latce.

Szpi­tal psy­chia­tryczny jest pod wie­loma wzglę­dami bar­dzo po­dobny do zwy­kłego szpi­tala. Leżą w nim lu­dzie, któ­rzy cier­pią. Pró­bują im po­móc le­ka­rze, któ­rzy są zmę­czeni. W ła­zien­kach cza­sem bra­kuje pa­pieru to­a­le­to­wego.

W szpi­talu psy­chia­trycz­nym, po­dob­nie jak w zwy­kłym, lu­dzie się nu­dzą. Nu­dzą się dłu­żej niż cho­rzy nie­psy­chia­tryczni, bo średni czas po­bytu pa­cjenta w ta­kiej pla­cówce to w Pol­sce trzy­dzie­ści dni. W zwy­kłym szpi­talu: pięć dni[1]. Z nu­dów dużo się tam pali, cza­sem ćwi­czy (od nie­któ­rych pa­cjen­tów sły­szę, że sami or­ga­ni­zo­wali so­bie po­ranną gim­na­stykę) i bar­dzo czę­sto pod­lewa się kwiaty (zna­joma, która cho­ruje, mó­wiła, że ro­śliny do­nicz­kowe na od­dziale gniły od nad­miaru wody).

W szpi­talu psy­chia­trycz­nym można od­zy­skać swoje ży­cie i jed­no­cze­śnie po­czuć, że się je traci. Do­staje się tam dia­gnozę i leki. Trzeba to za­pi­sać po stro­nie zy­sków. Po stro­nie strat znajdą się: utrata kon­troli nad wła­snym cia­łem (leki by­wają tak silne, że usztyw­niają cho­rym koń­czyny) i po­czu­cia wła­snej god­no­ści.

O utra­cie god­no­ści naj­wię­cej wie­dzą ci, któ­rzy ka­ftan[2], pasy albo izo­latkę znają z prak­tyki.

Kon­struk­cja ka­ftana jest pro­sta. Od zwy­kłej ko­szuli od­róż­niają go wy­dłu­żone rę­kawy, pas prze­kła­dany pod kro­czem pa­cjenta i sznurki, które zwią­zuje się z tyłu, jak w gor­se­cie. Ka­ftan po­cho­dzi ze świata, który już nie ist­nieje: świata daw­nej psy­chia­trii, dzie­dziny, która roz­wi­jała się po­cząt­kowo na oślep, znie­wa­la­jąc cho­rych, za­da­jąc im ból i nisz­cząc. Tam­tej psy­chia­trii – tej od łań­cu­chów, kla­tek, lo­bo­to­mii, za­strzy­ków z in­su­liny i dzi­wacz­nych eks­pe­ry­men­tów – już nie ma. No­wo­cze­sna psy­chia­tria jest spo­kojna i ucy­wi­li­zo­wana. To ona ma słu­żyć pa­cjen­towi, nie od­wrot­nie. Szpi­tal nie jest już in­sty­tu­cją to­talną, w któ­rej le­karz jest bo­giem, a drzwi po­zo­stają za­mknięte na za­trzask. Ze szpi­tala można się wy­pi­sać, a opi­nię le­ka­rza pod­wa­żyć. Pa­cjent nie jest już „obłą­kań­cem”, „fu­ria­tem” ani „me­lan­cho­li­kiem”. Otrzy­muje dia­gnozę, a dia­gnoza to no­wo­cze­sny zle­pek li­ter i cyfr, a nie wy­pi­sane na czole piętno.

Mię­dzy nową i starą psy­chia­trią po­zo­stał jed­nak łącz­nik: przy­mus. Kie­dyś jedna z me­tod izo­lo­wa­nia cho­rych od spo­łe­czeń­stwa, dziś bru­talne na­rzę­dzie opre­sji (zda­niem prze­ciw­ni­ków) albo śro­dek osta­teczny, ra­tu­jący zdro­wie i ży­cie pa­cjenta oraz lu­dzi z jego oto­cze­nia (zda­niem obroń­ców). Można też wi­dzieć go jako skazę, grzech pier­wo­rodny psy­chia­trii, nie­wy­ma­zy­walny na­wet w tej no­wej, ste­ryl­nej rze­czy­wi­sto­ści.

Trudno dziś w to uwie­rzyć, ale po­nad dwie­ście lat temu ka­ftan miał być dla cho­rych wy­zwo­le­niem.

Na ob­ra­zie fran­cu­skiego ma­la­rza Tony’ego Ro­berta-Fleury’ego pod ty­tu­łem Phi­lippe Pi­nel uwal­nia­jący sza­leń­ców w przy­tułku Sal­pêtri­ère w 1795 roku, który Zyg­munt Freud na­zwał póź­niej por­tre­tem „naj­bar­dziej ludz­kiej ze wszyst­kich re­wo­lu­cji”, nie wi­dać ka­ftana, ale jest za to czło­wiek, który za jego po­mocą uwol­nił cho­rych z pie­kła wcze­snej psy­chia­trii.

Wi­doczny w cen­trum ob­razu wy­zwo­li­ciel spo­gląda na pa­cjentkę azylu dla obłą­ka­nych, którą w tej wła­śnie chwili ktoś roz­kuwa z łań­cu­chów. Ubrana jest w brudną, roz­cheł­staną su­kienkę i ma zie­mi­stą, po­zba­wioną wy­razu twarz. Jej skóra jest żół­tawa, bo ko­bieta praw­do­po­dob­nie rzadko wy­cho­dziła na ze­wnątrz. Te­raz unika peł­nego współ­czu­cia wzroku le­ka­rza, który ka­zał ją roz­kuć. W pra­wej czę­ści ob­razu na uwol­nie­nie cze­kają inne ko­biety – wi­dzimy ich blade, prze­stra­szone twa­rze.

Wy­zwo­li­ciel, choć miał ty­tuł dok­tora, nie był jesz­cze w sta­nie ni­kogo wy­le­czyć. Na praw­dziwe prze­łomy w psy­chia­trii trzeba było cze­kać ko­lejne sto pięć­dzie­siąt lat. Dla­tego dok­tor Phi­lippe Pi­nel, na­zy­wany pierw­szym no­wo­cze­snym psy­chia­trą, a wtedy – alie­ni­stą, był przede wszyst­kim obrońcą praw lu­dzi cho­rych psy­chicz­nie. Uwal­nia­jąc ich z łań­cu­chów, dał Eu­ro­pie sy­gnał: pora za­cząć trak­to­wać cho­rych umy­słowo jak lu­dzi, a nie jak zwie­rzęta.

Po­stu­laty były szla­chetne, ale prak­tyka wy­glą­dała zu­peł­nie ina­czej[3]. Cho­rzy wy­zwo­leni z łań­cu­chów, ale na­dal po­za­my­kani w azy­lach, wciąż byli dys­cy­pli­no­wani – od tej pory mię­dzy in­nymi za po­mocą ka­ftana. Ten dla Pi­nela i jemu po­dob­nych re­for­ma­to­rów był roz­wią­za­niem bli­skim ide­ału: po­wstrzy­my­wał pa­cjen­tów przed zro­bie­niem so­bie krzywdy, a jed­no­cze­śnie uwal­niał nogi, po­zo­sta­wia­jąc im względną swo­bodę. Zro­biony ze skóry lub płótna ka­ftan był do­słow­nym i na­ma­cal­nym do­wo­dem na zmięk­cza­nie psy­chia­trii, która wcze­śniej miała cho­rym do za­ofe­ro­wa­nia je­dy­nie prze­moc i uwię­zie­nie w że­la­znych kaj­da­nach.

Na tym jed­nak za­lety ka­ftana się koń­czyły.

Zwią­zani pa­cjenci nie mo­gli sa­mo­dziel­nie się po­dra­pać, sko­rzy­stać z to­a­lety ani wy­trzeć nosa. Do­skwie­rały im od­pa­rze­nia i inne pro­blemy skórne. Nie mo­gąc utrzy­mać rów­no­wagi, upa­dali twa­rzą na zie­mię, ła­miąc so­bie szczęki i do­zna­jąc wstrzą­śnień mó­zgu. Zwra­cali na to uwagę fran­cu­scy i an­giel­scy le­ka­rze, któ­rzy co­raz ostrzej kry­ty­ko­wali „cu­downy wy­na­la­zek”. Kil­ka­dzie­siąt lat po śmierci Pi­nela ka­ftan w teo­rii ucho­dził za de­hu­ma­ni­zu­jący prze­ży­tek. Jed­nak pra­cow­nicy szpi­tali, z braku in­nych po­my­słów na za­bez­pie­cze­nie po­bu­dzo­nych pa­cjen­tów, uży­wali go na­dal. Ko­niec ka­ftana w USA i Eu­ro­pie Za­chod­niej – cho­ciaż jesz­cze nie de­fi­ni­tywny – na­dej­dzie do­piero w la­tach pięć­dzie­sią­tych, sto trzy­dzie­ści lat po śmierci Pi­nela – wraz z wy­na­le­zie­niem le­ków an­typ­sy­cho­tycz­nych. Naj­sil­niej­sze z nich, dziś już pra­wie nie­sto­so­wane, będą na­zy­wane przez per­so­nel me­dyczny „che­micz­nym ka­fta­nem bez­pie­czeń­stwa”.

Choć w Eu­ro­pie przez cały XX wiek mod­nie było ka­ftan po­tę­piać, to w prak­tyce trudno było le­ka­rzom wy­obra­zić so­bie opiekę psy­chia­tryczną bez niego. Miej­sce ka­ftana było jed­nak na obrze­żach psy­chia­trii, po­zo­sta­wał prze­zro­czy­sty dla ba­da­czy, nikt nie pi­sał jego hi­sto­rii, nie­wielu ba­dało wpływ jego uży­cia na pa­cjen­tów. Do­ty­czyło to zresztą nie tylko ka­ftana, ale i po­zo­sta­łych środ­ków przy­musu: unie­ru­cho­mie­nia za po­mocą pa­sów, przy­mu­so­wego po­da­nia le­ków, umiesz­cze­nia pa­cjenta w izo­latce. Te „na­rzę­dzia” po pro­stu były – i nikt szcze­gól­nie się nad tym nie za­sta­na­wiał. Aż do lat sześć­dzie­sią­tych, kiedy modne stało się po­dej­ście an­typ­sy­chia­tryczne.

To wtedy na grun­cie za­chod­niej psy­chia­trii stop­niowo za­częły się wy­ła­niać dwie po­stawy wo­bec środ­ków przy­musu. Ta po­pu­lar­niej­sza głosi, że ka­ftan, izo­latka i pasy to tak zwane ul­tima ra­tio, środki osta­teczne, uży­wane wy­łącz­nie wtedy, kiedy pa­cjent za­graża ży­ciu swo­jemu lub in­nych, a ła­god­niej­sze środki per­swa­zji zo­stały wy­czer­pane. Kry­tycy tego po­dej­ścia ucho­dzą za ra­dy­kal­nych ide­ali­stów: uwa­żają oni, że każdy prze­jaw prze­mocy wo­bec osoby cho­rej jest etycz­nie nie­do­pusz­czalny i me­dycz­nie zbędny. Nie cho­dzi im wy­łącz­nie o prze­moc w fi­zycz­nym sen­sie, bo me­dy­cyna jako taka bywa prze­cież bru­talna – do­brym przy­kła­dem jest chi­rurg, który, aby po­móc pa­cjen­towi, musi naj­pierw roz­ciąć jego tkanki, co samo w so­bie jest prze­cież okru­cień­stwem; le­karz robi to jed­nak we wcze­śniej­szym po­ro­zu­mie­niu z cho­rym. W psy­chia­trii jest ina­czej, bo środki przy­musu ła­mią ludzką wolę, unie­waż­niają sprze­ciw, dep­czą za­sadę nie­ty­kal­no­ści i od­bie­rają wol­ność. Pi­sał o tym Tho­mas Szasz, naj­bar­dziej znany w XX wieku kry­tyk opre­syj­no­ści psy­chia­trii, a wtó­ro­wał mu fran­cu­ski so­cjo­log Ro­bert Ca­stel, który po­rów­ny­wał prze­moc psy­chia­tryczną z opre­syj­no­ścią re­li­gii chrze­ści­jań­skich[4]. I tak jak w re­li­giach ist­nieją do­gmaty, któ­rych na­ru­szać nie wolno, tak i w psy­chia­trii – zda­niem Ca­stela – obecne są utrwa­lone w prak­tyce szpi­tal­nej re­guły „nie do ru­sze­nia”. Jedną z nich jest ko­niecz­ność umiesz­cza­nia cho­rych w szpi­ta­lach. Drugą – sto­so­wa­nie przy­musu, gdy pa­cjent za­graża so­bie lub in­nym.

To­czące się od lat sześć­dzie­sią­tych dys­ku­sje o przy­mu­sie w psy­chia­trii nie omi­nęły także Pol­ski. Le­ka­rze byli w więk­szo­ści świa­domi pro­blemu nad­uży­wa­nia tej me­tody w od­dzia­łach szpi­tal­nych. Nie­ży­jący już psy­chia­tra, pro­fe­sor Sta­ni­sław Dą­brow­ski, je­den z ini­cja­to­rów Ustawy o ochro­nie zdro­wia psy­chicz­nego, pi­sał w ar­ty­kule z 1986 roku: „Więk­sza świa­do­mość spo­łeczna w za­kre­sie sto­so­wa­nia przy­musu fi­zycz­nego po­zwo­li­łaby le­piej do­strzec ukrytą, nie­po­ko­jącą funk­cję szpi­tala psy­chia­trycz­nego, a mia­no­wi­cie funk­cję kon­troli spo­łecz­nej”[5]. Dą­brow­ski uwa­żał, że o środ­kach przy­musu w psy­chia­trii pi­sze się za mało, także za gra­nicą. Uwie­rała go niema zgoda śro­do­wi­ska psy­chia­trycz­nego na po­wszechną prze­moc wo­bec cho­rych.

Obo­wią­zu­jące do dziś za­sady sto­so­wa­nia przy­musu, w tym dłu­gość czasu, w ja­kim pa­cjent może prze­by­wać w unie­ru­cho­mie­niu, osta­tecz­nie znajdą się w usta­wie uchwa­lo­nej do­piero w 1994 roku. Prze­moc w psy­chia­trii zy­skuje wtedy umo­co­wa­nie prawne.

Ra­fał[6] ma czter­dzie­ści sie­dem lat i jego dia­gnoza mie­ści się gdzieś na skrzy­żo­wa­niu cho­roby afek­tyw­nej-dwu­bie­gu­no­wej (ChAD) i za­bu­rzeń schi­zo­afek­tyw­nych. Bez le­ków żyłby na ma­nia­kalno-de­pre­syj­nej huś­tawce. W jego przy­padku do sta­nów ma­nii do­cho­dzą jesz­cze uro­je­nia.

Kiedy roz­ma­wiamy przez Skype’a, od­pala pa­pie­rosa za pa­pie­ro­sem.

– Pierw­sze ude­rze­nie cho­roby przy­szło po szkol­nej wy­cieczce na Bia­ło­ruś. By­łem wtedy w kla­sie ma­tu­ral­nej. Wcze­śniej na­uczy­ciele za­brali nas do Nie­miec i ten kon­trast mię­dzy bo­gac­twem w Ba­de­nii a nę­dzą na Wscho­dzie bar­dzo mną wstrzą­snął. Prze­sta­łem spać, po­tem do­szły pro­blemy z kon­cen­tra­cją. Po­woli od­kle­ja­łem się od rze­czy­wi­sto­ści. Pi­sa­łem na przy­kład kla­sówkę z nie­miec­kiego, wy­da­wało mi się, że wszystko wiem, a na końcu do­sta­łem je­dynkę, bo w od­po­wie­dziach po­da­łem ja­kieś głu­poty.

Po raz pierw­szy ro­dzice za­wieźli go do szpi­tala psy­chia­trycz­nego w 1994 roku. Nie chciał spać. Gdy sa­ni­ta­riusz pró­bo­wał siłą od­pro­wa­dzić go do łóżka, Ra­fał za­ba­ry­ka­do­wał się w ła­zience. To wy­star­czyło – po­szedł w pasy. Po pię­ciu ty­go­dniach usły­szał od le­karki, że cierpi na ze­spół pa­ra­no­idalny, czyli stan, w któ­rym wy­stę­pują uro­je­nia i omamy. Wy­szedł ze szpi­tala bez re­cepty na leki, bo psy­chiatrka stwier­dziła, że je­śli za­cznie je brać, to nie zda ma­tury – środki wy­ci­sza­jące uro­je­nia są silne, ota­czają umysł mgiełką i utrud­niają kon­cen­tra­cję. Po wyj­ściu ze szpi­tala Ra­fał wró­cił do szkoły i zdał eg­za­min na stu­dia.

Ko­lejna psy­choza do­pa­dła go po czte­rech la­tach. Po­ja­wiły się u niego ob­jawy ksobne: każdy ko­mu­ni­kat w ra­diu, każda re­klama w te­le­wi­zji, a na­wet bil­l­bo­ard wi­dziany z okna, mó­wiły do niego i o nim. Był pewny, że umie po­ro­zu­mie­wać się te­le­pa­tycz­nie z ko­le­żanką miesz­ka­jącą na dru­gim końcu Pol­ski. Słał jej my­śli, a ona mu „od­po­wia­dała”.

– Wró­ci­łem do szpi­tala. Do­sta­łem wtedy bar­dzo mocne leki, które aż mnie wy­krę­cały. Przed­mioty jakby skle­jały mi się ze skórą, by­łem usztyw­niony, nie umia­łem otwo­rzyć paczki fa­jek. To mi­nęło po trzech ty­go­dniach i z od­działu za­mknię­tego prze­sze­dłem na pół­otwarty. Na za­ję­ciach z psy­cho­lo­giem do­sta­łem kartkę z li­stą ob­ja­wów i mia­łem za­zna­czyć to, co pa­so­wało do mnie. Spoj­rza­łem na tę li­stę i zda­łem so­bie sprawę, że chyba nie je­stem wy­jąt­kowy, skoro ktoś moją cho­robę opi­sał i ska­ta­lo­go­wał. „Czyli in­nym cho­rym też się cza­sem zdaje, że po­staci w se­ria­lach roz­ma­wiają o nich?” – po­my­śla­łem. To było wy­zwa­la­jące. Po­zwo­liło mi zo­ba­czyć moją sy­tu­ację z dy­stansu.

Swoją cho­robę Ra­fał opi­suje jako skom­pli­ko­waną ma­szynę z wie­loma przy­ci­skami. Kry­zysy ży­ciowe – ta­kie jak za­wód mi­ło­sny albo cho­roba ro­dzi­ców – uru­cha­miają ma­szynę i roz­pę­dzają ją na ca­łego. Ręczne ste­ro­wa­nie za­wo­dzi, bo ma­szyna za­cho­wuje się tak, jakby ktoś wa­lił we wszyst­kie przy­ci­ski na­raz i na oślep.

W 2006 roku ma­szynę uru­cho­miła cho­roba matki. Ra­fał znów tra­fił do szpi­tala, a tam na izbie przy­jęć sa­ni­ta­riu­sze chwy­cili go, żeby po­dać mu za­strzyk z le­kiem uspo­ka­ja­ją­cym. On wy­ry­wał się i krzy­czał, że chce po­roz­ma­wiać z le­ka­rzem. Kiedy udało mu się uciec, po­pę­dził w głąb ko­ry­ta­rza. Sa­ni­ta­riu­sze do­pa­dli go i prze­wró­cili na sto­jące obok łóżko. Do­ci­snęli go do niego, wy­krę­ca­jąc mu rękę. Kość pę­kła. W ciągu na­stęp­nych ty­go­dni per­so­nel wo­ził go na od­dział or­to­pe­dii do in­nego szpi­tala. Ra­fa­łowi nie przy­szło do głowy, by po­zwać szpi­tal. Do­brze wspo­mina ten po­byt – poza upad­kiem. Sa­ni­ta­riu­szy o nic nie ob­wi­nia.

– Mu­sieli mnie krę­po­wać, bo pod­czas psy­choz wal­czę, wy­ry­wam się, ucie­kam. Mam wtedy mnó­stwo siły. Nie­chęt­nie wy­cho­dzi­łem z mo­ich uro­jeń, bo one by­wały uwo­dzi­ciel­skie. W fa­zie ma­nii, kiedy cały świat mó­wił bez­po­śred­nio do mnie, roz­sa­dzała mnie ener­gia i prze­ko­na­nie, że ogrom­nie dużo ode mnie za­leży. Miło jest tak o so­bie my­śleć.

W 2016 roku Ra­fał do szpi­tala zgło­sił się sam. Wcze­śniej przez ty­dzień po­woli tra­cił kon­trolę: nie mógł spać, gu­bił klu­cze i pie­nią­dze, z pa­mięci umy­kały mu istotne szcze­góły. Było źle, ale jesz­cze pa­no­wał nad sy­tu­acją. Po dro­dze do szpi­tala ze­psuł mu się sa­mo­chód, a on zdą­żył jesz­cze od­sta­wić go do me­cha­nika.

Kilka go­dzin póź­niej ma­china cho­roby to­czyła się już z górki z sza­loną pręd­ko­ścią, trzesz­cząc i pod­ska­ku­jąc na wy­bo­jach. Ra­fał znowu czuł, że może wszystko, wie­dział wszystko, kon­tro­lo­wał każdy de­tal i był wszech­mo­gący. Ener­gia roz­ry­wała go tak, że nie wie­dział, w którą stronę ma biec.

Ni­g­dzie nie po­biegł, bo zo­stał za­pięty w ka­ftan i do­dat­kowo jesz­cze przy­mo­co­wany pa­sami do łóżka. Na kil­ka­na­ście go­dzin.

– Roz­wią­zali mnie tylko raz, kiedy mu­sia­łem iść do to­a­lety. Wtedy też zo­sta­łem umyty pod prysz­ni­cem i to było chyba naj­bar­dziej upo­ka­rza­jące. Do tego nie spa­łem całą noc i strasz­nie chciało mi się pa­lić.

Po czte­rech la­tach bez psy­choz i ma­nii ko­lejne po­gor­sze­nie przy­szło w 2020 roku. To była naj­krót­sza ho­spi­ta­li­za­cja Ra­fała – trwała dwa ty­go­dnie. Po dwu­dzie­stu la­tach do­świad­cze­nia z cho­robą i szpi­ta­lami po raz pierw­szy spo­tkał na od­dziale te­ra­peutkę. Po­roz­ma­wiali kilka razy i na­brał prze­ko­na­nia, że po­trze­buje wię­cej ta­kich spo­tkań. Mówi, że te­raz jest z nim le­piej. Już nie wal­czy i nie tę­skni za psy­chozą. Uwo­dziła go zbyt długo i za wiele mu za­brała. Zro­zu­miał to dzięki te­ra­pii.

Ra­fał opo­wiada, że w pa­sach jest go­rzej niż w ka­fta­nie. Ciało jest wtedy od­sło­nięte i bez­bronne, bo ręce czło­wieka przy­wią­za­nego do łóżka są roz­rzu­cone na boki, w po­zy­cji ukrzy­żo­wa­nia. W ka­fta­nie jest ina­czej, bo ręce zwró­cone są do środka w taki spo­sób, że czło­wiek sam się jakby obej­muje, a to aku­rat Ra­fa­łowi przy­no­siło ulgę. Do tego ka­ftan gwa­ran­tuje za­in­te­re­so­wa­nie per­so­nelu – sa­ni­ta­riusz za­glą­dał do niego co pięt­na­ście mi­nut i spraw­dzał, czy rę­kawy nie są za­ci­śnięte zbyt mocno.

Ra­fał mówi, że w ka­fta­nie ni­gdy nie czuł się sa­motny.

Pew­nego dnia za­py­tał le­karki: „Czemu aku­rat ka­ftany, pani dok­tor?”. To była star­sza, do­świad­czona psy­chiatrka. Opo­wie­działa mu wtedy o swo­ich wi­zy­tach we fran­cu­skich szpi­ta­lach, na które jeź­dziła ra­zem z in­nymi le­ka­rzami z Pol­ski kil­ka­dzie­siąt lat temu. Dla per­so­nelu zza że­la­znej kur­tyny to był inny świat: od­działy szpi­talne były czy­ste, za­dbane, błysz­czące. Nie uży­wano tam pa­sów ani ka­fta­nów – tam­tejsi le­ka­rze uwa­żali te środki za opre­syjny prze­ży­tek. Za­miast nich były obite gąbką izo­latki. „I z tych no­wo­cze­snych, ja­snych izo­la­tek, do któ­rych za­glą­da­li­śmy przez otwór w drzwiach, dniami i no­cami sły­chać było tylko wy­cie” – od­po­wie­działa.

Ra­fał od­pala ko­lej­nego pa­pie­rosa.

– Może i ja bym do­stał szału za­mknięty w obi­tym gąbką po­koju? – za­sta­na­wia się.

Pau­li­nie bi­let do izo­latki za­pew­niła nad­ru­chli­wość. Kiedy tra­fiła na od­dział szpi­tala na No­wo­wiej­skiej w War­sza­wie, bie­gała nago po ko­ry­ta­rzu i prze­no­siła przed­mioty z miej­sca na miej­sce. Z ulicy, po któ­rej bie­gała z ku­błem po far­bie na gło­wie, zgar­nęła ją po­li­cja. Le­karz krótko po jej przy­ję­ciu wy­dał po­le­ce­nie, aby per­so­nel za­mknął ją w izo­latce.

W jej gło­wie krzy­czały głosy pod­po­wia­da­jące, że jest śle­dzona przez wszyst­kich i musi się im wy­mknąć, oszu­kać ich, uciec. Jed­nak była już zmę­czona. Chciała spać, ale nie mo­gła, bo w izo­latce bez prze­rwy świe­ciła lampa ja­rze­niowa, umiej­sco­wiona tuż nad łóż­kiem. Tę ja­sność Pau­lina pa­mięta jako szczyt upo­ko­rze­nia i tor­tury: gdyby była wolna, mo­głaby to świa­tło wy­łą­czyć.

W izo­latce spę­dziła trzy dni. Pod ko­niec, kiedy się uspo­ko­iła, pie­lę­gniarka już nie do­my­kała drzwi. Pau­lina blo­ko­wała je bu­tem. Dzięki temu mo­gła się­gać ręką do włącz­nika, który był na ze­wnątrz, i sama de­cy­do­wać, kiedy chce po­sie­dzieć w ciem­no­ści.

Po wyj­ściu z izo­latki Pau­lina tra­fiła na od­dział. Pie­lę­gniarki nie chciały po­wie­dzieć, jaki lek jej po­dają, za­miast tego mó­wiły do niej na prze­mian jak do dziecka („Już, już, wszystko jest do­brze, jest pani w szpi­talu”) albo jak do roz­wy­drzo­nej na­sto­latki („Jak nie po­łkniesz ta­ble­tek, pój­dziesz w pasy”). Pau­lina na po­czątku tro­chę się sza­mo­tała, pluła ta­blet­kami, ale w końcu od­pu­ściła. Wspo­mnie­nie izo­latki było zbyt świeże. Gdy uro­je­nia mi­nęły, nie prze­stała do­ma­gać się in­for­ma­cji o le­kach. Kiedy jej stan się po­lep­szył, psy­chia­tra po­wie­dział wresz­cie, co jej po­daje.

Pau­lina: – Trak­to­wa­nie cho­rego przez per­so­nel uza­leż­nione jest od jego stanu i za­so­bów. Im lep­szy stan pa­cjenta, tym trud­niej go upo­ko­rzyć. Niby wiem, że to upo­ko­rze­nie nie jest ce­lowe. Ale w prak­tyce tak to wła­śnie wy­gląda.

Szpi­tal to jej zda­niem in­sty­tu­cja to­talna, coś w ro­dzaju obozu kon­cen­tra­cyj­nego albo wię­zie­nia („Żeby było ja­sne: po­dobne jest za­mi­ło­wa­nie do or­dungu, a nie cel ist­nie­nia obu tych miejsc” – do­po­wiada), w któ­rej cho­rzy, aby prze­trwać – czyli wyjść z tego do­świad­cze­nia w jed­nym ka­wałku – mu­szą zro­zu­mieć, że sys­tem szpi­talny jest te­raz ich rze­czy­wi­sto­ścią, a opór jest bez­ce­lowy. „Zna­la­złeś(-aś) się tu, więc się te­raz urzą­dzaj” – to we­dług Pau­liny naj­waż­niej­sza za­sada. Ona od­na­la­zła się tam bez więk­szych pro­ble­mów.

– Na dole dra­biny są ci w naj­gor­szym sta­nie, któ­rzy do tego nie mają nic, ani ciu­chów, ani fa­jek, ani kon­taktu z rze­czy­wi­sto­ścią – tłu­ma­czy. – Oni ob­ry­wają od sil­niej­szych pa­cjen­tów. Co jest naj­cen­niej­szym za­so­bem w szpi­talu? Czy­ste majtki, te­le­fon, przy­no­szone przez ro­dzinę owoce i sło­dy­cze. Oraz fajki. One przede wszyst­kim. W szpi­ta­lach wielu lu­dzi pali, nie­któ­rzy wła­śnie tam się uza­leż­niają, bo wyj­ście na fajkę pełni wiele funk­cji: od­ga­nia nudę, po­zwala po­znać in­nych cho­rych, spusz­cza z czło­wieka na­pię­cie.

Pau­lina miała wszystko, od tro­ski bli­skich po cze­ko­ladę i majtki – więc była na szczy­cie hie­rar­chii. Na dnie był pa­cjent zwany przez nie­któ­rych Pa­ro­wo­zi­kiem. Poza szpi­ta­lem Pa­ro­wo­zik po­zo­sta­wał per­ma­nent­nie bez­domny, a w szpi­talu ety­kiety dia­gno­styczne miał aż dwie: schi­zo­fre­nię pa­ra­no­idalną i upo­śle­dze­nie umy­słowe w stop­niu lek­kim. Swoje prze­zwi­sko Pa­ro­wo­zik za­wdzię­czał cią­głemu sa­pa­niu. Le­piej kon­tak­tu­jący ze świa­tem pa­cjenci prze­ga­niali go z kąta w kąt, po­iry­to­wani jego cią­głym że­bra­niem o pa­pie­rosy. Cza­sem ktoś się li­to­wał i da­wał mu za­pa­lić, czę­ściej jed­nak Pa­ro­wo­zik do­sta­wał kuk­sańca. Pau­lina ni­gdy nie ob­da­rzyła go ani jed­nym, ani dru­gim. Na jego wi­dok od­wra­cała się na pię­cie i od­da­lała na bez­pieczną od­le­głość, bo cza­sem pró­bo­wał jej do­ty­kać.

Pa­ro­wo­zik był na prze­gra­nej po­zy­cji, bo słabo re­ago­wał na leki. To zda­niem Pau­liny ko­lejny wy­znacz­nik po­zy­cji w od­dzia­ło­wej hie­rar­chii: ci, któ­rzy spraw­nie wy­cho­dzą z psy­choz, uro­jeń, ma­nii, ka­ta­to­nii i in­nych sta­nów od­ci­na­ją­cych od świata, rów­nie szybko pną się w górę. Im luź­niej­szy kon­takt pa­cjenta z rze­czy­wi­sto­ścią, tym więk­sze praw­do­po­do­bień­stwo, że za­robi w twarz (od pa­cjen­tów) lub pój­dzie w pasy (je­śli nad­użyje cier­pli­wo­ści per­so­nelu).

Spo­tkań ze szpi­tal­nym przy­mu­sem Pau­lina miała jesz­cze dwa. Pierw­sze jako świa­dek, gdy wi­działa sa­ni­ta­riu­szy przy­trzy­mu­ją­cych ko­bietę, która prze­by­wała na od­dziale z na­kazu sądu. Była w psy­cho­zie, jed­nak sie­działa spo­koj­nie. Gdy po­de­szła do niej pie­lę­gniarka, ona sta­now­czo od­mó­wiła przy­ję­cia le­ków. Wtedy sa­ni­ta­riu­sze siłą za­apli­ko­wali jej za­strzyk.

– Ro­zu­miem, że trzeba było jej po­dać leki. Ale dla­czego mu­sieli to ro­bić w obec­no­ści in­nych pa­cjen­tów? Prze­cież można było ją za­pro­wa­dzić za ja­kiś pa­ra­wan albo do in­nego po­miesz­cze­nia. Czło­wiek, który krzy­czy i się wy­rywa, kiedy ktoś siłą po­daje mu lek, jest cał­ko­wi­cie od­sło­nięty przed in­nymi, nagi, może nie w do­słow­nym sen­sie, ale emo­cjo­nal­nym.

Dru­gie spo­tka­nie Pau­liny z przy­mu­sem nie było na­rzu­cone, tylko wy­pro­szone. Pod­czas ko­lej­nej ho­spi­ta­li­za­cji miała silne my­śli sa­mo­bój­cze. Teo­re­tycz­nie na od­dziale za­mknię­tym trudno jest zro­bić so­bie krzywdę, ale ona wo­lała za­bez­pie­czyć się po­dwój­nie. Po­pro­siła pie­lę­gniarki, żeby przy­pięły ją pa­sami. Nie były prze­ko­nane, że trzeba, w końcu dziew­czyna była na le­kach. Przy­wią­zano ją do łóżka ja­kąś li­chą ta­siemką.

Pau­lina uważa, że przy­mus w szpi­talu bywa ko­nieczny, ale w wielu przy­pad­kach można go spo­koj­nie za­stą­pić czymś in­nym – roz­mową, spo­ko­jem, przy­trzy­ma­niem za rękę. Tylko że per­so­nel jest zmę­czony i woli iść na skróty, zwłasz­cza kiedy chory jest w psy­cho­zie. Je­śli czło­wiek nie jest agre­sywny, tylko krzy­czy albo wy­ko­nuje dziwne czyn­no­ści – tak jak Pau­lina, gdy w izo­latce roz­bie­rała się do naga – po­trze­buje po pro­stu ludz­kiej życz­li­wo­ści. Tego, żeby ktoś się przy nim na chwilę za­trzy­mał i zo­ba­czył w nim czło­wieka. Jej w szpi­talu przy­da­rzyło się to tylko raz:

– Kiedy wrzesz­cząc, zrzu­ca­łam z sie­bie pi­żamę, po­de­szła do mnie jedna z sa­lo­wych i ta­kim cie­płym, mi­łym gło­sem za­py­tała: „Dziecko, dla­czego ty tak krzy­czysz?”. Nic wię­cej nie zro­biła. Tylko stała i pa­trzyła na mnie ze współ­czu­ciem. A ja wtedy za­mil­kłam. Po pro­stu.

An­toni ma trzy­dzie­ści dzie­więć lat i chce opo­wie­dzieć mi o tym, jak psy­chia­tria ode­brała mu głos.

Ten brak głosu by­wał do­słowny – jak wtedy, gdy po wyj­ściu ze szpi­tala pięć lat temu był mocno otu­ma­niony le­kami i le­dwo mó­wił. Ale i sym­bo­liczny, bo ozna­czał za­nik sprze­ciwu wo­bec dzia­łań le­ka­rzy. An­toni pod­czas psy­choz pro­te­sto­wał prze­ciwko przy­ję­ciu na od­dział. Gdyby od­mó­wił pod­pi­sa­nia zgody na po­byt w szpi­talu, sprawą za­jąłby się sąd. Le­karz od­wo­dził go od tego po­my­słu. Osta­tecz­nie An­toni za­milkł i pod­pi­sał wszyst­kie pa­piery. Szybko się na­uczył, że bun­tow­nicy są trak­to­wani przez per­so­nel dużo go­rzej. Nie do­stają prze­pu­stek i czę­sto tra­fiają w pasy.

Pod­czas jed­nego z epi­zo­dów psy­chozy An­toni sta­nął w obro­nie in­nej pa­cjentki, Ukra­inki, która gło­śno krzy­czała, gdy sa­ni­ta­riu­sze pro­wa­dzili ją ko­ry­ta­rzem. W uro­je­niach An­to­niego chcieli ją zgwał­cić. Rzu­cił się na nich. Zo­stał bru­tal­nie obez­wład­niony, za­pięty w ka­ftan i pasy. Nie pa­mięta, na jak długo, ale wy­star­czyło. Po­tem przy­glą­dał się im, jak w ra­mach ćwi­czeń po­zo­ro­wali walkę na pię­ści, i czuł, jak strach za­ci­ska mu żo­łą­dek.

An­toni: – Ja też tro­chę ich ro­zu­miem. Prze­moc w szpi­ta­lach była, jest i bę­dzie, bo pa­cjent nie jest nie­wi­niąt­kiem. Kiedy je­ste­śmy w psy­cho­zie, by­wamy agre­sywni, to jest fakt. Kie­dyś ude­rzy­łem pie­lę­gniarkę, bo miała zeza, a mnie się wy­da­wało, że jest an­dro­idem.

Dla­tego te­raz An­toni bie­rze leki i przed­sta­wia mi wzór na uci­sze­nie schi­zo­fre­nii: im wię­cej le­ków i re­la­cji z ludźmi, tym mniej cho­roby.

Po wyj­ściu ze szpi­tala tra­fił do pla­cówki sa­mo­po­mo­co­wej – War­szaw­skiego Domu pod Fon­tanną. To zda­niem An­to­niego do­bre miej­sce do tego, aby przy­po­mnieć so­bie, że ist­nieje ży­cie poza cho­robą. Na przy­kład ta­kie, w któ­rym można pra­co­wać. W Domu po­mo­gli mu na­pi­sać CV i list mo­ty­wa­cyjny. Dwa lata prze­pra­co­wał w kor­po­ra­cji, od­bie­ra­jąc te­le­fony od klien­tów. Ko­lejny raz po­czuł, że traci swój głos i swoją siłę, bo dzwo­niący by­wali po­de­ner­wo­wani, agre­sywni, na­pa­stliwi. Wy­łą­czył te­le­fon i zo­stał w łóżku. Te­raz znowu szuka za­trud­nie­nia.

Przez War­szaw­ski Dom pod Fon­tanną, do któ­rego na chwilę tra­fił An­toni, prze­wi­nęło się czte­ry­sta osób z dia­gnozą cho­roby psy­chicz­nej – ale miej­sce to nie ma nic wspól­nego z psy­chia­trią.

Dom zaj­muje cały par­ter ka­mie­nicy na war­szaw­skich No­wo­lip­kach. Wy­róż­nia się wśród po­sza­rza­łych bu­dyn­ków, bo jego tynk po­ma­lo­wany jest ró­żową farbą. Trudno go prze­ga­pić. Ka­ta­rzyna Bo­gu­szew­ska, jego dy­rek­torka, mówi:

– Kie­dyś było tego dużo. Pa­sów, ka­fta­nów. W la­tach dzie­więć­dzie­sią­tych pa­cjenci cią­gle opo­wia­dali o prze­mocy w szpi­ta­lach. Te­raz na szczę­ście jest dużo le­piej. Ale prze­moc na­dal jest, tylko inna.

Z wy­po­wie­dzi Bo­gu­szew­skiej można wy­wnio­sko­wać, że prze­wle­kle cho­rzy wcią­gani są w psy­cho­branżę, która może i le­czy, ale też pie­lę­gnuje w czło­wieku po­czu­cie re­zy­gna­cji. Masz dia­gnozę? Ubie­gaj się o rentę. Je­steś w szpi­talu? Ły­kaj ta­bletki, leż w łóżku, słu­chaj ra­dia. Nie zga­dzasz się na po­byt na od­dziale? Po­myśl dwa razy, za­nim za­pro­te­stu­jesz. Po wyj­ściu ze szpi­tala chcesz iść do pracy? Praca na otwar­tym rynku jest dla zdro­wych, ty le­piej wnio­skuj o orze­cze­nie o nie­peł­no­spraw­no­ści. Tak sys­tem wciąga i mieli naj­cię­żej cho­rych, a po­tem wy­pluwa z sie­bie lu­dzi cał­ko­wi­cie bez­rad­nych.

Bo­gu­szew­ska wi­dzi to cały czas: psy­chia­tria pa­cjenta uci­sza i robi to „na miękko”. Czę­ste są sy­tu­acje, kiedy ja­kiś czło­nek Domu naj­pierw tra­fia do szpi­tala bez zgody, pro­te­stuje, a po­tem dzwoni do niej i tłu­ma­czy, że jed­nak woli zo­stać na od­dziale. Tak jakby roz­mowa z le­ka­rzem od­bie­rała mu siłę. Cho­rzy opo­wia­dają jej po­tem o swo­istym „ura­bia­niu” przez per­so­nel, który daje im do zro­zu­mie­nia, że le­piej jest się zgo­dzić na szpi­tal, niż ro­bić za­mie­sza­nie z są­dem. Od le­ka­rzy sły­szą: „Po co panu ten pro­test? Za parę ty­go­dni pana wy­pu­ścimy”. I pod­su­wają pa­piery. Zde­cy­do­wana więk­szość pa­cjen­tów temu ulega.

Czy w ta­kim ra­zie umiesz­cza­nie czło­wieka bez jego zgody w szpi­talu – na­wet w sy­tu­acji za­gro­że­nia ży­cia – jest nie­słuszne? Nie, dla Bo­gu­szew­skiej więk­szym pro­ble­mem jest od­bie­ra­nie pa­cjen­tom pod­mio­to­wo­ści. W przy­padku braku zgody na ho­spi­ta­li­za­cję ścieżka usta­wowa jest prze­cież pro­sta: le­karz in­for­muje o spra­wie sę­dziego, ten zja­wia się w ciągu czter­dzie­stu ośmiu go­dzin i ra­zem z bie­głym prze­słu­chuje obie strony, po czym wy­daje de­cy­zję. Bie­rze więc na sie­bie roz­strzy­gnię­cie sporu, a psy­chia­trze po­zo­staje pod­po­rząd­ko­wa­nie się sę­dziemu – i albo roz­po­czę­cie le­cze­nia pa­cjenta, albo wy­pi­sa­nie go do domu.

Bo­gu­szew­ska: – W ta­kich sy­tu­acjach le­karz może mieć ra­cję, a jego in­ten­cją jest ra­to­wa­nie pa­cjenta. Tylko że je­śli w pa­cjen­cie nie ma zgody na by­cie ra­to­wa­nym, to le­karz po­wi­nien zo­sta­wić sprawę są­dowi, a nie su­ge­ro­wać, że sprze­ciw cho­rego to fa­na­be­rie. Je­śli tak robi, staje się czę­ścią sys­temu, który „prze­ra­bia” czło­wieka na ko­goś bez­wol­nego, bez­bron­nego, po­zba­wio­nego głosu. Wielu mo­ich zna­jo­mych ma za sobą ta­kie do­świad­cze­nie. Szkoda, bo prze­cież wszyst­kim nam cho­dzi o umac­nia­nie osób zma­ga­ją­cych się z pro­ble­mami psy­chicz­nymi w pro­wa­dze­niu sa­mo­dziel­nego ży­cia. A to ozna­cza także po­zo­sta­wia­nie im od­po­wie­dzial­no­ści za wła­sny po­wrót do zdro­wia.

Mi­chał ma czter­dzie­ści pięć lat i cho­ruje na schi­zo­fre­nię. Za­pi­nano go w pasy, kiedy: wa­lił głową w ścianę, przy­tu­lał in­nych pa­cjen­tów oraz gdy nie pa­mię­tał, kim jest.

Trwało to ty­go­dniami. Był w pa­sach no­cami i przez dużą część dnia, ale nie wtedy, kiedy od­wie­dzali go bli­scy. Wtedy ła­god­niał i pasy prze­sta­wały być po­trzebne. Py­ta­nie, które dzi­siaj so­bie za­daje, brzmi: czy w ogóle kie­dy­kol­wiek były po­trzebne? Czy przy­tu­la­nie in­nych pa­cjen­tów za­gra­żało czy­je­muś ży­ciu? Czy czło­wieka, który wali głową w ścianę, nie na­leży naj­pierw po­gła­skać po ra­mie­niu i po­cie­szyć, a unie­ru­cho­mić do­piero wtedy, kiedy wszystko inne za­wie­dzie? Tylko jak to zro­bić w du­żym szpi­talu, gdzie le­karz dy­żu­ruje do pięt­na­stej, a po­tem z pa­cjen­tami zo­stają tylko zmę­czone pie­lę­gniarki i nie­liczni sa­ni­ta­riu­sze? Kto ma czas na roz­mowę, gła­ska­nie, przy­tu­le­nie czło­wieka, który za­pada się w cho­robę, ale ni­komu nie za­graża?