Co to jest życie? ebook

Grace,która jest moją mi­ło­ściąi moim ży­ciem

Wstęp

Po­gra­ni­cze

Je­sie­nią 1904 roku w La­bo­ra­to­rium Ca­ven­di­sha prze­pro­wa­dzano mnó­stwo cie­ka­wych eks­pe­ry­men­tów[1]. Chmury rtęci roz­bły­ski­wały nie­bie­skim świa­tłem, oło­wiane cy­lin­dry krę­ciły pi­ru­ety na mie­dzia­nych tar­czach. Fi­zycy, nie tylko z An­glii, ale wręcz z ca­łego globu, nie znali miej­sca bar­dziej eks­cy­tu­ją­cego niż ten po­ro­śnięty blusz­czem bu­dy­nek przy Free School Lane w sa­mym sercu Cam­bridge, można było tam bo­wiem ba­wić się pod­sta­wo­wym bu­dul­cem wszech­świata. W ist­nym gąsz­czu ma­gne­sów, lamp próż­nio­wych i ogniw gal­wa­nicz­nych ła­two by­łoby prze­oczyć pe­wien mały, ci­chy, skromny eks­pe­ry­ment – ot, tylko szklana pro­bówka za­tkana watą, wy­peł­niona do po­łowy kil­koma łyż­kami bu­rego bu­lionu.

A jed­nak w tej pro­bówce bu­dziło się do ży­cia coś, co kilka mie­sięcy póź­niej za­dzi­wiło cały świat. Wkrótce ga­zety okrzyk­nęły eks­pe­ry­ment jed­nym z naj­bar­dziej nie­zwy­kłych osią­gnięć w dzie­jach na­uki. Pe­wien dzien­ni­karz opi­sał za­war­tość pro­bówki jako „naj­pry­mi­tyw­niej­szą formę ży­cia, «bra­ku­jące ogniwo» mię­dzy świa­tem nie­orga­nicz­nym a or­ga­nicz­nym”[2].

Owo naj­pry­mi­tyw­niej­sze ży­cie było dzie­łem trzy­dzie­sto­jed­no­let­niego fi­zyka na­zwi­skiem John Bu­tler Burke[3]. Na fo­to­gra­fiach z tam­tego okresu wi­dzimy jego chło­pięcą twarz za­bar­wioną me­lan­cho­lią. Uro­dził się w Ma­nili, jego matka była Fi­li­pinką, oj­ciec zaś Ir­land­czy­kiem. Jako młody chło­piec po­je­chał do Du­blina, by po­bie­rać tam na­uki, po­tem tra­fił do Tri­nity Col­lege, gdzie zaj­mo­wał się pro­mie­nio­wa­niem rent­ge­now­skim, ba­dał dy­nama i ta­jem­ni­cze iskry krze­sane przy uży­ciu cu­kru. Tri­nity przy­znało mu złoty me­dal w dzie­dzi­nie fi­zyki i che­mii. Je­den z pro­fe­so­rów chwa­lił go na­stę­pu­jąco: „To czło­wiek zdolny za­ra­żać in­nych en­tu­zja­zmem, z któ­rym sam pod­cho­dzi do swo­jej pracy”[4]. Skoń­czyw­szy stu­dia, Burke prze­niósł się z Du­blina do An­glii i uczył na roz­ma­itych uni­wer­sy­te­tach. Jego oj­ciec zmarł, matka – „stara i nie­zwy­kle ma­jętna ko­bieta”[5], jak wspo­mi­nał póź­niej Burke – szczo­drze ło­żyła na utrzy­ma­nie syna i jego ka­rierę na­ukową. W 1898 roku Burke tra­fił do La­bo­ra­to­rium Ca­ven­di­sha.

Ni­gdy w hi­sto­rii w żad­nym in­nym miej­scu na Ziemi fi­zycy nie do­ko­nali w tak krót­kim cza­sie tak wielu od­kryć w dzie­dzi­nie ma­te­rii i ener­gii. Naj­now­szym osią­gnię­ciem mógł się po­chwa­lić kie­row­nik la­bo­ra­to­rium Jo­seph John Thom­son, który do­piero co od­krył elek­tron. Przez pierw­szych kilka lat Burke kon­ty­nu­ował jego dzieło i pro­wa­dził eks­pe­ry­menty po­świę­cone tym za­gad­ko­wym cząst­kom; pró­bo­wał usta­lić choćby, w jaki spo­sób elek­trony roz­świe­tlają chmury gazu. Po­tem jed­nak uwio­dła go inna ta­jem­nica. Po­dob­nie jak wielu mło­dych fi­zy­ków z La­bo­ra­to­rium Ca­ven­di­sha, za­czął się ba­wić nowo od­kry­tym pro­mie­nio­twór­czym pier­wiast­kiem: ra­dem.

Kilka lat wcze­śniej, w 1896 roku, fran­cu­ski fi­zyk Henri Be­cqu­erel jako pierw­szy do­wiódł, że zwy­kła ma­te­ria po­trafi emi­to­wać dziwną formę ener­gii. Owi­nął sól uranu w czarne płótno, po­ło­żył je obok kli­szy fo­to­gra­ficz­nej i prze­ko­nał się, że uran utwo­rzył na kli­szy oso­bliwe cie­nie. Naj­wy­raź­niej pier­wia­stek emi­to­wał ja­kie­goś ro­dzaju cząstki. Idąc tro­pem ba­dań Be­cqu­erela, Ma­ria i Pierre Cu­rie wy­eks­tra­ho­wali uran z rudy zwa­nej blendą smo­li­stą. Przy oka­zji od­kryli, że część ener­gii po­cho­dzi od in­nego pier­wiastka. Nadali mu na­zwę „rad”, zaś nową formę ener­gii ochrzcili mia­nem ra­dio­ak­tyw­no­ści.

Rad emi­to­wał tak wiele pro­mie­nio­wa­nia, że był cie­pły w do­tyku. Umiesz­czony na bryle lodu to­pił tyle za­mar­z­nię­tej wody, ile sam wa­żył. Kiedy Ma­ria i Pierre po­łą­czyli go z fos­fo­rem, ten za­świe­cił w ciem­no­ści. Wie­ści o tym rzad­kim, eg­zo­tycz­nym pier­wiastku roz­cho­dziły się lo­tem bły­ska­wicy i wkrótce rad stał się praw­dziwą sen­sa­cją. W No­wym Jorku tan­cerki w ko­stiu­mach po­kry­tych świe­cą­cym ra­dem da­wały wy­stępy w za­ciem­nio­nych ka­sy­nach. Lu­dzie za­sta­na­wiali się, czy bę­dzie on fi­la­rem no­wej cy­wi­li­za­cji. „Kto wie, może spełni się chi­me­ryczne ma­rze­nie al­che­mi­ków: po­wsta­nie lampa zdolna świe­cić bez końca, nie­zu­ży­wa­jąca nafty”[6], spe­ku­lo­wał pe­wien che­mik. Zda­wało się też, że rad do­daje wi­goru, ogrod­nicy opró­szali nim więc kwiaty, prze­ko­nani, że dzięki temu będą ro­sły wy­żej, a wiele osób piło „płynne słońce” jako re­me­dium na roz­ma­ite cho­roby, w tym rów­nież na no­wo­twory.

To wła­śnie no­wo­twór za­bił Ma­rię Cu­rie w 1934 roku, za­pewne dla­tego, że przez dłu­gie lata wy­ko­rzy­sty­wała w pracy rad i inne pier­wiastki pro­mie­nio­twór­cze. Dziś, kiedy ro­zu­miemy już, jak śmier­tel­nie groźna jest ra­dio­ak­tyw­ność, trudno wy­obra­zić so­bie, że kto­kol­wiek wie­rzył w wi­talną moc radu, jed­nak na po­czątku XX stu­le­cia na­ukowcy wie­dzieli za­ska­ku­jąco mało na te­mat istoty ży­cia – w naj­lep­szym ra­zie mo­gli stwier­dzić, że kryje się ona w ga­la­re­to­wa­tej sub­stan­cji we­wnątrz ko­mó­rek, którą okre­ślili mia­nem pro­to­pla­zmy. Owa sub­stan­cja ja­kimś cu­dem po­zwa­lała ko­mór­kom funk­cjo­no­wać, łą­czyć się w żywe or­ga­ni­zmy, była też prze­ka­zy­wana z po­ko­le­nia na po­ko­le­nie. I w za­sa­dzie nic wię­cej nie wie­dziano na sto pro­cent, nie dziwi za­tem, że roz­wa­żano naj­roz­ma­it­sze po­my­sły i kon­cep­cje.

Burke do­strze­gał do­nio­słe po­do­bień­stwa mię­dzy ży­ciem a ra­dio­ak­tyw­no­ścią. Atom radu po­tra­fił przejść we­wnętrzną prze­mianę ni­czym larwa prze­ista­cza­jąca się w mo­tyla. „Zmie­nia swoją sub­stan­cję – w pew­nym ogra­ni­czo­nym sen­sie żyje – a jed­nak za­wsze po­zo­staje taki sam”, pi­sał Burke w ar­ty­kule z 1903 roku. I do­da­wał:

Sto­so­wane przez bio­lo­gów roz­róż­nie­nie tak zwa­nej mar­twej ma­te­rii i ma­te­rii oży­wio­nej, na po­zór nie do prze­zwy­cię­że­nia, na­leży tedy uznać za fał­szywe. [...] Wszelka ma­te­ria jest żywa – oto moja teza[7].

Pa­mię­tajmy, że Burke wy­po­wia­dał się jako na­uko­wiec, a nie jako mi­styk. „Win­ni­śmy za­cho­wać ostroż­ność, nie dajmy się po­nieść wy­obraźni. Nie wolno nam za­brnąć w kra­inę fan­ta­zji, w sferę my­śli, któ­rej nie pod­pie­rają fakty wy­wie­dzione z eks­pe­ry­men­tów”, prze­strze­gał. W celu zwe­ry­fi­ko­wa­nia swo­jej hi­po­tezy za­pro­jek­to­wał za­tem do­świad­cze­nie: po­sta­no­wił wy­ko­rzy­stać rad, aby stwo­rzyć ży­cie z nie­oży­wio­nej ma­te­rii.

Za­czął od spo­rzą­dze­nia bu­lionu. Ob­go­to­wał parę ka­wał­ków wo­ło­winy w wo­dzie, do­dał sól i że­la­tynę, a uzy­skany wy­war prze­lał do pro­bówki i ją pod­grzał. Cie­pło znisz­czyło wszel­kie kro­wie ko­mórki i mi­kroby; po­zo­stała tylko ste­rylna mie­szanka mar­twych czą­ste­czek.

Przy­szła za­tem pora na ko­lejny krok: Burke przy­go­to­wał szczyptę soli radu i umie­ścił ją w ma­leń­kiej za­pie­czę­to­wa­nej fiolce, którą za­wie­sił nad bu­lio­nem. Fiolka była owi­nięta pla­ty­no­wym dru­ci­kiem. Kiedy Burke go po­cią­gnął, pę­kła, a rad wpadł do bu­lionu.

Ra­dio­ak­tywna zupa go­to­wała się przez całą noc. Na­stęp­nego dnia Burke zo­ba­czył, że za­szła zmiana: na po­wierzchni utwo­rzyła się chmur­ko­wata war­stwa. Po­brał próbkę, gdyż chciał się prze­ko­nać, czy nie stało się to za sprawą ja­kichś bak­te­rii, które ska­ziły roz­twór. Roz­pro­wa­dził ją na szalce Pe­triego wy­ło­żo­nej po­żywką bak­te­ryjną. Gdyby w chmur­ko­wa­tej sub­stan­cji kryły się mi­kroby, dzięki po­żywce szybko za­czę­łyby się mno­żyć i po­wsta­łyby ła­twe do za­ob­ser­wo­wa­nia ko­lo­nie.

Ale ko­lo­nie nie po­wstały. Skoro tak, Burke do­szedł do wnio­sku, że sub­stan­cja nie ma po­cho­dze­nia bak­te­ryj­nego. Wziął ko­lejną próbkę, umie­ścił ją na szkiełku, obej­rzał pod mi­kro­sko­pem i zo­ba­czył roz­ma­ite kro­peczki, o wiele mniej­sze od bak­te­rii. Kilka go­dzin póź­niej spraw­dził po­now­nie – kro­peczki znik­nęły. Na­za­jutrz jed­nak wró­ciły i Burke za­czął je ry­so­wać; do­ku­men­to­wał zmiany roz­miaru i kształtu. Przez na­stęp­nych kilka dni zmie­niły się w ku­leczki z ze­wnętrzną otoczką i we­wnętrz­nym ją­drem. Roz­cią­gnęły się i przy­brały kształt han­tli. Pęcz­niały, two­rzyły mi­nia­tu­rowe kwiatki, dzie­liły się, aż w końcu, po dwóch ty­go­dniach, się roz­pa­dły. Można by rzec: umarły.

Gdy Burke szki­co­wał te zmienne kształty, miał pew­ność, że to nie bak­te­rie. Były zbyt małe i – co waż­niej­sze – roz­pusz­czały się w wo­dzie. Bak­te­riom ni­gdy nic po­dob­nego się nie przy­tra­fiało. Za­ra­zem Burke był prze­ko­nany, że te ra­dowe kleksy to nie krysz­tały ani żadne inne znane formy nie­oży­wio­nej ma­te­rii. „Za­słu­gują na za­li­cze­nie ich do grona ży­wych istot”[8], kon­klu­do­wał na­uko­wiec. Udało mu się stwo­rzyć, jak sam to okre­ślał, „sztuczne ży­cie” – od­na­lazł ży­jątka nie­znane wcze­śniej na­uce. Nadał im na­zwę upa­mięt­nia­jącą pier­wia­stek, z któ­rego się zro­dziły: ra­dioby.

Nie po­tra­fił do­kład­nie wy­ja­śnić, w jaki spo­sób po­wstały; spe­ku­lo­wał, że kiedy wrzu­cił rad do bu­lionu, pier­wia­stek za­pew­nił znaj­du­ją­cym się tam czą­stecz­kom moż­li­wość roz­woju, or­ga­ni­za­cji i re­pro­duk­cji. „W bu­lio­nie były skład­niki pro­to­pla­zmy – pi­sał póź­niej. – Siła ży­ciowa kryła się jed­nak w ra­dzie”[9].

W grud­niu 1904 roku uczeni z La­bo­ra­to­rium Ca­ven­di­sha zło­żyli hołd Burke’owi i jego od­kry­ciu pod­czas co­rocz­nej ko­la­cji, od­by­wa­ją­cej się w jed­nej z re­stau­ra­cji w Cam­bridge. Wszy­scy przy­wdziali ele­ganc­kie stroje wie­czo­rowe i na me­lo­dię sta­rej pio­senki z mu­sic-hallu za­śpie­wali gromko tekst uło­żony przez fi­zyka Franka Hor­tona. Utwór no­sił ty­tuł Atom radu:

Z blendy smo­li­stej do­byty,

Ja, atom radu, po­cho­dzę,

Lecz wkrótce w hel się za­mie­nię,

Roz­trwo­niw­szy ener­gię po dro­dze.

Fi­zycy śpie­wali o pro­mie­niach gamma i beta emi­to­wa­nych przez rad, na­stęp­nie zaś prze­szli do eks­pe­ry­mentu Burke’a:

Jam główną z ży­cia na­mia­stek,

Po­noć z gliny po­wstały zwie­rzęta,

W bu­lio­nie się po­czął pier­wia­stek

I już ży­cia hi­sto­ria za­częta![10]

Pięć mie­sięcy póź­niej, 25 maja 1905 roku, na ła­mach cza­so­pi­sma „Na­ture” Burke opu­bli­ko­wał pierw­sze do­nie­sie­nia na te­mat ra­dio­bów. Opis swo­jego eks­pe­ry­mentu okra­sił trzema nie­zbyt wy­raź­nymi, nieco roz­ma­za­nymi ry­sun­kami przed­sta­wia­ją­cymi „istoty o wy­so­kim po­zio­mie or­ga­ni­za­cji”. Na ko­niec uza­sad­nił na­zwę „ra­dioby”, która „pod­kre­śla po­do­bień­stwo mię­dzy nimi a mi­kro­bami, za­ra­zem zaś przy­po­mina o ich szcze­gól­nej na­tu­rze i po­cho­dze­niu”[11].

Wkrótce do Burke’a za­częli się do­bi­jać dzien­ni­ka­rze. Z po­czątku na­uko­wiec pró­bo­wał nie roz­dmu­chi­wać swo­jego od­kry­cia i nie wy­cią­gać zbyt da­leko idą­cych wnio­sków, lecz z cza­sem jego siła woli mur­szała ni­czym kłoda sta­rego drzewa pod­gry­za­nego przez kor­niki. Pier­wiastki ra­dio­ak­tywne oka­zały się za­ska­ku­jąco roz­po­wszech­nione, mó­wił i spe­ku­lo­wał, że za­pewne ra­dioby spo­tkać można na ca­łej pla­ne­cie. „Nie­wy­klu­czone, że wła­śnie tak po­wstało ży­cie na Ziemi”, po­wie­dział pew­nemu re­por­te­rowi[12].

Pu­blika była za­chwy­cona. „Czy rad po­zwo­lił od­kryć se­kret ży­cia?”, py­tał „New York Ti­mes”. Ra­dioby Burke’a „pla­sują się mię­dzy znie­ru­cho­miałą, in­er­cyjną ma­te­rią nie­oży­wioną a oso­bli­wym pul­so­wa­niem ro­dzą­cej się wi­tal­no­ści”[13].

Dzięki pra­sie Burke zy­skał rów­nie wielki roz­głos co ra­dioby. „John Bu­tler Burke z dnia na dzień stał się naj­sław­niej­szym na­ukow­cem w Wiel­kiej Bry­ta­nii”[14], do­no­sił „New York Ti­mes”. Z ko­lei lon­dyń­ski „Ti­mes” za­li­czył go do grona „wy­bit­nych mło­dych fi­zy­ków w na­szym kraju” i przy­znał mu miano czło­wieka, który „może po­chwa­lić się jed­nym z naj­wspa­nial­szych od­kryć w dzie­jach”[15]. Inny bry­tyj­ski au­tor oce­niał: „Wo­kół pana Burke’a wy­bu­chła na­gła wrzawa, co za­zwy­czaj przy­tra­fia się u nas tylko nie­prze­cięt­nym spor­tow­com”[16]. Burke wspo­mi­nał póź­niej, że li­sty z py­ta­niami na te­mat ra­dio­bów przy­cho­dziły „z naj­dal­szych za­kąt­ków Ziemi”.

Roz­ko­szo­wał się sławą; za­miast pro­wa­dzić ko­lejne eks­pe­ry­menty w La­bo­ra­to­rium Ca­ven­di­sha, po­dró­żo­wał z wy­kła­dami, uzbro­jony w szklane prze­zro­cza. Cza­so­pi­sma szczo­drze mu pła­ciły, mie­sięcz­nik „World’s Work” po­rów­nał go na­wet do Dar­wina. Ra­dioby „wy­wo­łały bo­daj in­ten­syw­niej­szą de­batę niż ja­kie­kol­wiek wy­da­rze­nie w świe­cie na­uko­wym od czasu uka­za­nia się O po­wsta­wa­niu ga­tun­ków”[17], gło­sił pe­rio­dyk. W 1859 roku Char­les Dar­win przed­sta­wił teo­rię opi­su­jącą, w jaki spo­sób ewo­lu­ują żywe istoty. Te­raz, bli­sko pół wieku póź­niej, Burke po­sta­no­wił roz­wi­kłać jesz­cze więk­szą ta­jem­nicę i od­kryć na­turę ży­cia. Po­tężne lon­dyń­skie wy­daw­nic­two Chap­man and Hall pod­pi­sało z nim umowę na książkę. Uka­zała się ona w 1906 roku i no­siła ty­tuł: O po­cho­dze­niu ży­cia. Jego fi­zyczna pod­stawa i de­fi­ni­cja[18].

O ile z po­czątku Burke wy­ka­zy­wał się ostroż­no­ścią, o tyle te­raz zu­peł­nie się jej wy­zbył. W książce wy­po­wia­dał się na te­mat wła­ści­wo­ści ży­wych sub­stan­cji, na te­mat „po­gra­ni­cza mię­dzy kró­le­stwem mi­ne­ra­łów a kró­le­stwem ro­ślin”, na te­mat en­zy­mów, ją­der ko­mór­ko­wych, swo­jej elek­trycz­nej teo­rii ma­te­rii i wresz­cie tego, co okre­ślał mia­nem „tre­ści umy­sło­wych”. De­fi­ni­cja tych ostat­nich brzmiała nie­stety nie­zbyt zro­zu­miale: owe tre­ści Burke na­zy­wał „per­cep­cjami uni­wer­sal­nego umy­słu, sta­no­wią­cego «wielki ocean my­śli», w któ­rym ży­jemy, po­ru­szamy się i by­tu­jemy”[19].

Słowa te oka­zały się po­cząt­kiem końca ika­ro­wego lotu. Re­cen­zenci bru­tal­nie obe­szli się z książką i Bur­kiem, wzgar­dli­wie wy­ty­ka­jąc mu py­chę. Oto fi­zyk przed­sta­wia swoje po­glądy do­ty­czące na­tury ży­cia, choć nie zna na­wet róż­nicy mię­dzy chlo­ro­fi­lem a chro­ma­tyną. „Bio­lo­gia z pew­no­ścią nie jest mocną stroną au­tora”[20], stwier­dzał ja­do­wi­cie pe­wien re­cen­zent.

Jesz­cze strasz­liw­szy wy­rok wy­dali inni na­ukowcy. W. A. Do­uglas Rudge, nie­gdyś pra­cow­nik La­bo­ra­to­rium Ca­ven­di­sha, po­sta­no­wił po­wtó­rzyć eks­pe­ry­ment z ra­dio­bami. Ob­my­ślił po­nadto kilka do­dat­ko­wych wa­rian­tów, by wy­niki stały się bar­dziej wia­ry­godne – oprócz bu­lionu wy­ko­rzy­stał też wodę de­sty­lo­waną oraz kra­nówkę. Za­miast iść w ślady Burke’a i spo­rzą­dzać, jak to okre­ślił, „byle ry­sunki”[21], udo­ku­men­to­wał wszystko na fo­to­gra­fiach. Kiedy ugo­to­wał bu­lion na wo­dzie de­sty­lo­wa­nej, nie po­wstały żadne ra­dioby. W kra­nówce udało się zna­leźć czą­steczki o dziw­nych kształ­tach, ale z pew­no­ścią nie były to ży­cio­po­dobne ra­dioby ry­so­wane przez Burke’a.

Burke twier­dził, że Rudge to zwy­czajny ama­tor, ale inni uczeni uznali, że ra­port tego dru­giego, prze­ka­zany To­wa­rzy­stwu Kró­lew­skiemu, osta­tecz­nie roz­strzyga kwe­stię ra­dio­bów. „Pan Rudge prze­pro­wa­dził do­świad­cze­nia, któ­rymi pan Burke po­wi­nien był się za­jąć już dawno temu”, ogło­sił Nor­man Ro­bert Camp­bell, fi­zyk z La­bo­ra­to­rium Ca­ven­di­sha. „Przed­sta­wiono prze­ko­nu­jące do­wody, że «ko­mórki», czyli ra­dioby, to je­dy­nie małe bą­belki wody w że­la­ty­nie, po­wstałe za sprawą dzia­ła­nia soli”[22].

We wrze­śniu 1906 roku Camp­bell przy­pu­ścił za­cie­kły atak prze­ciwko Burke’owi w re­cen­zji O po­cho­dze­niu ży­cia. Chęt­nie się­gał do ar­gu­men­tów ad per­so­nam.

Pan Burke nie kształ­cił się w Cam­bridge; prze­wi­nął się przez dwie inne uczel­nie, za­nim przy­był tu jako doj­rzały stu­dent – pi­sał po­gar­dli­wie Camp­bell. – Nad­uży­ciem jest na­zy­wa­nie go w kon­tek­ście jego naj­now­szych pu­bli­ka­cji „pra­cow­ni­kiem La­bo­ra­to­rium Ca­ven­di­sha”. Kilka lat temu pro­wa­dził tam pewne ba­da­nia w dzie­dzi­nie fi­zyki. Po­nadto pod­czas eks­pe­ry­men­tów do­ty­czą­cych bio­lo­gii tego, co na­zywa ra­dio­bami, wy­ko­rzy­stał swój dawny po­kój la­bo­ra­to­ryjny. Prze­cho­wy­wał tam kilka pro­bó­wek, w któ­rych „doj­rze­wały” te istoty.

Mniej wię­cej w tam­tym okre­sie Burke prze­stał pra­co­wać w La­bo­ra­to­rium Ca­ven­di­sha. Nikt nie wie, czy od­szedł z wła­snej woli, czy zo­stał wy­rzu­cony. W grud­niu 1906 roku cały per­so­nel znowu ze­brał się na uro­czy­stej ko­la­cji. Było co świę­to­wać: Thom­son wła­śnie otrzy­mał Na­grodę No­bla. Jed­nak za­miast ody na cześć elek­tronu uczest­nicy od­śpie­wali pio­senkę na­pi­saną przez ma­te­ma­tyka Al­freda Ar­thura Robba na me­lo­dię Za­ko­cha­nej zło­tej rybki z mu­si­calu Gej­sza z 1896 roku.

Pio­senka no­siła ty­tuł Ra­diob.

Ra­diob pły­wał so­bie w ro­sole,

Jak to ra­dioby mają w zwy­czaju.

Aż Bu­tler Burke za­wo­łał: „O raju!”,

Kiedy w oku­lar mi­kro­skopu zer­ka­jąc,

Uj­rzał isto­tek tych swa­wole.

I rzekł: „Ten ra­diob do­wo­dzi,

Że ży­cie z radu po­cho­dzi!

A, co waż­niej­sze, to do­wód wy­ma­rzony,

Że do­prawdy wy­bitny jest ze mnie uczony!”[23]

Przez na­stępne lata, aż do śmierci w 1946 roku, Burke sta­czał się po równi po­chy­łej. Gdy opu­ścił La­bo­ra­to­rium Ca­ven­di­sha, nikt nie chciał za­ofe­ro­wać mu po­rząd­nej pro­fe­sury. Pe­rio­dyki prze­stały in­te­re­so­wać się jego po­my­słami. Na­pi­sał dwie po­tężne książki, ale długo nie mógł zna­leźć wy­dawcy. Stra­cił do­chód z wy­kła­dów i ar­ty­ku­łów, na do­bitkę matka prze­stała wy­pła­cać mu kie­szon­kowe. Pod­czas pierw­szej wojny świa­to­wej utrzy­my­wał się, pra­cu­jąc jako in­spek­tor sa­mo­lo­tów, ale po kilku mie­sią­cach mu­siał zre­zy­gno­wać z po­wodu pro­ble­mów ze zdro­wiem. W 1916 roku wy­stą­pił do Kró­lew­skiego Fun­du­szu Li­te­rac­kiego o po­życzkę, by uchro­nić się przed „wid­mem ban­kruc­twa”[24]. Jego wnio­sek zo­stał od­rzu­cony.

Przez mo­ment wy­da­wało się, że Burke zdoła od­kryć ta­jem­nicę ży­cia, na­kre­ślić mapę jego po­gra­ni­cza. Ale ży­cie go po­ko­nało. W 1931 roku, ćwierć wieku po krót­kiej chwili sławy, opu­bli­ko­wał swoje opus ma­gnum, dzieło no­szące ty­tuł Po­wsta­nie ży­cia, książkę bę­dącą nie­składną mie­sza­niną bzdur. „Burke kom­plet­nie od­pły­nął”[25], oce­niał póź­niej hi­sto­ryk Luis Cam­pos. Na­uko­wiec brał na po­waż­nie le­wi­ta­cję i inne zja­wi­ska nad­przy­ro­dzone. Po­zo­stał wierny swym ra­dio­bom, dawno już za­po­mnia­nym przez ludz­kość. Twier­dził, że ży­cie zro­dziło się z „fal czasu”, prze­pły­wa­ją­cych mię­dzy po­szcze­gól­nymi jed­nost­kami umy­słu, które skła­dają się na wszech­świat.

Im wię­cej roz­my­ślał na te­mat ży­cia, tym mniej je ro­zu­miał. Po­dał na­wet de­fi­ni­cję, ale brzmiała ona jak wo­ła­nie o po­moc: „Ży­cie jest tym, co JEST”[26].

W szkole nie uczono mnie o Burke’u – za­miast tego po­zna­łem stan­dar­dowy pan­teon bio­lo­gów, któ­rych kon­cep­cje oka­zały się trafne. Do­wie­dzia­łem się więc o Dar­wi­nie i jego drze­wie ży­cia, o Men­dlu i grosz­kach dzie­dzi­czą­cych okre­ślone ce­chy, o Lo­uisie Pa­steu­rze i cho­ro­bo­twór­czych za­raz­kach. Ła­twiej jest po pro­stu prze­ska­ki­wać od jed­nego sław­nego bo­ha­tera do dru­giego, igno­ru­jąc wszystko, co wy­da­rzyło się po dro­dze, a więc brnię­cie w ślepe za­ułki, ule­ga­nie fa­ta­mor­ga­nom, po­rażki, sławę, która się prze­ter­mi­no­wała.

Kiedy za­czą­łem pi­sać na te­mat bio­lo­gii, na­dal nie wie­dzia­łem nic o Burke’u. Mia­łem szczę­ście po­znać wiele form ży­cia, a także na­ukow­ców, któ­rzy je stu­diują: wy­ła­wia­łem ślu­zice z wód pół­noc­nego Atlan­tyku, wę­dro­wa­łem po la­sach igla­stych w Ka­ro­li­nie Pół­noc­nej w po­szu­ki­wa­niu mu­cho­łó­wek, wi­dzia­łem oran­gu­tany wy­le­gu­jące się w ko­ro­nach drzew su­ma­trzań­skiej dżun­gli. Uczeni dzie­lili się ze mną swo­imi od­kry­ciami na te­mat wspa­nia­łej wy­dzie­liny wy­twa­rza­nej przez ślu­zice, owa­do­bój­czych en­zy­mów pro­du­ko­wa­nych przez mię­so­żerne ro­śliny, na­rzę­dzi z pa­tyka, które po­trafi zro­bić oran­gu­tan.

Wszy­scy ci na­ukowcy gro­ma­dzą fan­ta­styczną wie­dzę, lecz zaj­mują się bar­dzo nie­wiel­kimi wy­cin­kami rze­czy­wi­sto­ści. Ba­daczka po­świę­ca­jąca całą ka­rierę na ob­ser­wo­wa­nie oran­gu­ta­nów nie ma czasu, by stać się eks­pertką od mu­cho­łó­wek. Oran­gu­tan i mu­cho­łówka mają pewną ar­cy­ważną wspólną ce­chę: są żywe. Je­śli jed­nak za­py­tać bio­loga, co to zna­czy, że ja­kaś istota żyje, roz­mowa zrobi się dość nie­zręczna. Za­czną się uniki albo ją­ka­nie. Być może bio­log za­pro­po­nuje ja­kąś ku­lawą od­po­wiedź, która po uważ­niej­szym na­my­śle okaże się kom­plet­nie nie­trafna. Przed­sta­wi­ciele nauk przy­rod­ni­czych na co dzień po pro­stu nie my­ślą o ta­kich spra­wach.

Od dawna zdu­mie­wało mnie, skąd ta nie­chęć, bo kwe­stia istoty ży­cia prze­wija się przez hi­sto­rię na­uki co naj­mniej od czte­rech stu­leci. Jest ni­czym nurt pod­ziem­nej rzeki. Gdy fi­lo­zo­fo­wie i przy­rod­nicy za­częli kon­tem­plo­wać świat stwo­rzony z po­ru­sza­ją­cej się ma­te­rii, mu­sieli za­dać so­bie py­ta­nie, pod ja­kim wzglę­dem ży­cie różni się od ca­łej reszty wszech­świata. Szu­ka­jąc od­po­wie­dzi, do­ko­nali wielu od­kryć, ale też po­peł­nili liczne błędy. Burke by­naj­mniej nie był wy­jąt­kiem. Przy­kła­dowo, w la­tach sie­dem­dzie­sią­tych XIX stu­le­cia wielu uczo­nych uwie­rzyło, że całe dno oce­anu jest usłane war­stwą pro­to­pla­zmy. Mimo że od tam­tego czasu mi­nęło sto pięć­dzie­siąt lat, a bio­lo­dzy zdo­byli ogromną wie­dzę na te­mat ży­wych istot, na­dal nie po­tra­fią się do­ga­dać co do de­fi­ni­cji ży­cia.

Za­dzi­wiony tym sta­nem rze­czy, po­sta­no­wi­łem wy­ru­szyć na po­szu­ki­wa­nia. Za­czą­łem w sa­mym sercu kra­iny ży­cia. Każdy z nas ma pew­ność, że żyje, że pew­nego dnia się uro­dził i pew­nego dnia umrze. Czu­jemy się ży­wymi isto­tami, na­wet je­śli nie do końca ro­zu­miemy, co to ozna­cza. Wiemy też, że ist­nieją inne żywe stwo­rze­nia, na przy­kład węże czy drzewa, choć nie mo­żemy za­py­tać ich wprost, co czują. Po­le­gamy na li­ście okre­ślo­nych cech szcze­gól­nych, które wszyst­kie stwo­rze­nia wy­dają się po­sia­dać. Za­ją­łem się więc owymi ce­chami: po­zna­łem stwo­rze­nia speł­nia­jące kry­te­ria ży­cia na naj­bar­dziej nie­zwy­kłe, wy­jąt­kowe spo­soby. Osta­tecz­nie do­tar­łem więc na mgli­ste po­gra­ni­cze mię­dzy tym, co żywe, a tym, co nie­oży­wione[27]. Gdy się tam zna­la­złem, nie­które kry­te­ria oka­zały się co­kol­wiek pro­ble­ma­tyczne. Po­nadto wła­śnie tam spo­tka­łem wresz­cie Johna Bu­tlera Burke’a i po­znaw­szy jego hi­sto­rię, uzna­łem, że za­słu­guje on na miej­sce w na­szej pa­mięci. Ze­tkną­łem się rów­nież z jego na­uko­wymi po­tom­kami na­dal eks­plo­ru­ją­cymi po­gra­ni­cze, pró­bu­jąc usta­lić, jak po­wstało ży­cie i jak dziwne formy może przy­bie­rać w in­nych świa­tach.

Pew­nego dnia ludz­kość zdoła praw­do­po­dob­nie na­szki­co­wać mapę, dzięki któ­rej tego ro­dzaju po­dróż sta­nie się ła­twiej­sza. Nie­wy­klu­czone, że za kilka stu­leci lu­dzie spoj­rzą wstecz, przyj­rzą się na­szym pró­bom zro­zu­mie­nia ży­cia i nie będą mo­gli uwie­rzyć, że wy­ka­za­li­śmy się taką śle­potą. Cztery stu­le­cia temu nasi przod­ko­wie pa­trzyli w nocne niebo i wi­dzieli ta­jem­ni­cze świa­tła, które wę­dro­wały, pę­dziły, roz­bły­ski­wały w ciem­no­ści. Paru astro­no­mów miało już na ich te­mat pewne po­my­sły; tłu­ma­czyli, dla­czego świa­tła po­ru­szają się po ta­kiej, a nie in­nej tra­jek­to­rii, lecz wiele ów­cze­snych teo­rii z cza­sem oka­zało się błęd­nych. Póź­niej­sze po­ko­le­nia spo­glą­dały w górę i wi­działy pla­nety, ko­mety, czer­wone ol­brzymy, naj­róż­niej­sze ciała nie­bie­skie po­słuszne pra­wom fi­zyki, moż­liwe do opi­sa­nia za po­mocą jed­no­li­tej teo­rii. Nie wiemy, kiedy po­wsta­nie teo­ria ży­cia. Mo­żemy je­dy­nie mieć na­dzieję, że uda nam się po­żyć na tyle długo, by jej do­cze­kać.

Część pierw­sza

Oży­wie­nie

Roz­dział pierw­szy

„Duch wstę­puje w ko­ści,co są w ło­nie brze­mien­nej”

Scho­dzi­łem krętą ser­pen­tyną, po pra­wej mia­łem ścianę pia­sku, z któ­rej gdzie­nie­gdzie wy­ra­stały by­lice, pod no­gami czu­łem stro­mi­znę zbo­cza i by­łem w pełni świa­domy tego, że żyję. Po wielu ostrych za­krę­tach uj­rza­łem sze­roką opusz­czoną plażę bie­gnącą na pół­noc i two­rzącą wstęgę wy­brzeża mię­dzy wy­so­kimi, strze­li­stymi kli­fami a Pa­cy­fi­kiem. Da­leko nad mo­rzem słońce scho­wało się za chmu­rami, na ca­łym nie­bie roz­cią­gnęła się biała za­słona. Wcze­śniej tego dnia, w po­koju ho­te­lo­wym, prze­czy­ta­łem w te­le­fo­nie, że jest po­chmurno, a tem­pe­ra­tura wy­nosi nieco po­nad dwa­dzie­ścia stopni Cel­sju­sza. Mój mózg za­re­ago­wał na tę in­for­ma­cję i zde­cy­do­wał, że po­wi­nie­nem wło­żyć ja­sną ko­szulę z dłu­gimi rę­ka­wami. Te­raz po­now­nie ana­li­zo­wał swoją de­cy­zję, ale nie włą­czył mo­jej świa­do­mo­ści w ten pro­ces.

Nerwy roz­siane po ca­łej skó­rze wy­czuły wil­got­ność i tem­pe­ra­turę war­stwy po­wie­trza sty­ka­ją­cej się z moim cia­łem. Sy­gnały elek­tryczne po­cho­dzące z za­koń­czeń ner­wo­wych po­pę­dziły po dłu­gich wy­pust­kach – den­dry­tach – aż do pe­ri­ka­rionu, czyli ciała ko­mór­ko­wego. Stam­tąd wy­bie­gły nowe sy­gnały, tym ra­zem prze­ka­zy­wane po in­nych wy­pust­kach zwa­nych ak­so­nami i ma­ją­cych kształt ka­bli, by wresz­cie do­trzeć do mo­jego krę­go­słupa i do głowy. Sy­gnały po­cho­dzące ze świata ze­wnętrz­nego były prze­ka­zy­wane od neu­ronu do neu­ronu, aż wresz­cie tra­fiły do mó­zgu, do jed­nej z jego struk­tur ukry­tych głę­boko pod moją czaszką.

Neu­rony wcho­dzące w skład owej struk­tury od­czy­tały ko­mu­ni­katy przy­by­wa­jące z naj­róż­niej­szych za­kąt­ków ciała i w od­po­wie­dzi wy­ge­ne­ro­wały nowe, inne sy­gnały. Wcze­śniej li­czyły się bodźce i do­zna­nia; te­raz przy­szła pora na wy­da­wa­nie po­le­ceń. Nowe sy­gnały elek­tryczne opu­ściły mój mózg, po­dró­żo­wały po wy­cho­dzą­cych z niego ak­so­nach przez pień mó­zgu, w dół po rdze­niu krę­go­wym. W końcu zdo­łały do­trzeć do mi­lio­nów gru­czo­łów w mo­jej skó­rze. Tam do­pro­wa­dziły do wy­ła­do­wań elek­trycz­nych w po­skrę­ca­nych cew­kach, co wy­ci­snęło wodę z po­bli­skich ko­mó­rek. Po ple­cach spły­nęła mi strużka potu.

Moje świa­dome „ja” zi­ry­to­wało się, że mózg pod­jął taką de­cy­zję, bo w re­zul­ta­cie jedna z nie­wielu ko­szul, które ze sobą za­bra­łem, była te­raz na­siąk­nięta słoną wodą. Nie po­czu­łem sy­gna­łów elek­trycz­nych prze­ka­zu­ją­cych in­for­ma­cje mię­dzy skórą a mó­zgiem ani fali krwi, która prze­to­czyła się przez moją głowę, gdy część mó­zgu od­po­wie­dzialna za re­gu­la­cję tem­pe­ra­tury ciała wzięła się do dzia­ła­nia. W tam­tej chwili, sto­jąc nad mo­rzem, po­czu­łem je­dy­nie, że się pocę. Po­czu­łem iry­ta­cję. Czu­łem, że żyję.

Do­okoła do­strze­ga­łem inne żywe istoty. Po plaży le­ni­wym kro­kiem szedł fa­cet nio­sący pod pa­chą błę­kitno-białą de­skę sur­fin­gową. Z klifu da­leko na pół­noc ode mnie wy­star­to­wał pa­ra­lot­niarz. Po chwili żółte skrzy­dło pa­ra­lotni nieco bar­dziej się za­krzy­wiło, bo naj­wy­raź­niej mózg pi­lota wy­słał sy­gnał do dłoni trzy­ma­ją­cych uchwyty ste­row­ni­cze.

Oprócz lu­dzi mo­głem tu rów­nież ob­ser­wo­wać pta­sie ży­cie. W mor­skiej pia­nie drep­tały bie­gusy, ich ma­leń­kie mó­zgi wy­czu­wały nad­cią­ga­jące fale i ba­dały zimną pianę wo­kół nóg, na­ka­zy­wały mię­śniom spiąć się, by unik­nąć wy­wrotki, ucie­kać na wy­żej po­ło­żony te­ren, grze­bać w pia­sku w po­szu­ki­wa­niu za­ko­pa­nych śli­ma­ków. Śli­maki nie mają mó­zgów, ra­czej zwoje mó­zgowe wy­sy­ła­jące sy­gnały, za sprawą któ­rych po­woli, upar­cie za­głę­biają się w ziemi. Roz­my­śla­łem o ty­sią­cach in­nych pod­ziem­nych ukła­dów ner­wo­wych, o ryj­ko­gło­wach, mał­żach i roz­ma­itych stwo­rze­niach w pia­sku pod mo­imi sto­pami. Da­leko w oce­anie, w ukry­tych pod­wod­nych ka­nio­nach pły­wały inne mó­zgi, za­rzą­dza­jące pręż­nymi cia­łami re­ki­nów ty­gry­sich i płasz­czek, obok zaś dry­fo­wały sieci ner­wowe me­duz.

Po kilku mi­nu­tach wę­dro­wa­nia brze­giem za­trzy­ma­łem się i spu­ści­łem wzrok. Na pia­sku le­żał ol­brzymi neu­ron, długi pra­wie na dwa me­try. Skła­dał się głów­nie z po­ły­sku­ją­cego ak­sonu w ko­lo­rze kar­melu, zwi­jał się ła­god­nie ni­czym grubo izo­lo­wany ka­bel elek­tryczny. Wień­czyło go ce­bu­lo­wate ciało ko­mór­kowe, z któ­rego wy­cho­dziła ga­łąź den­dry­tów. Mo­gło się zda­wać, że to szczątki ka­ła­mar­nicy, która prze­grała walkę ze sta­dem orek gdzieś mię­dzy tą plażą a Ha­wa­jami.

Ów fan­ta­styczny neu­ron był w rze­czy­wi­sto­ści ma­kro­glo­nem, re­pre­zen­to­wał ga­tu­nek Pe­la­go­phy­cus porra, a więc na­le­żał do li­stow­nic[1]. Nim mo­rze wy­rzu­ciło go na brzeg, żył w pod­wod­nym le­sie pół­tora ki­lo­me­tra od plaży. To, co wzią­łem za ak­son, oka­zało się ni­by­ło­dygą, dzięki któ­rej jesz­cze nie­dawno cały or­ga­nizm wy­ra­stał z dna oce­anu. Za­miast ciała ko­mór­ko­wego zo­ba­czy­łem tak na­prawdę pę­cherz po­wietrzny, utrzy­mu­jący li­stow­nicę w pio­nie mimo mor­skich prą­dów, na­to­miast roz­ga­łę­zia­jące się den­dryty były wy­pust­kami, z któ­rych wy­ra­stały dłu­gie ni­by­li­ście. Te ostat­nie, zgod­nie z na­zwą, dzia­łały jak li­ście ro­ślin: chwy­tały odro­binę świa­tła sło­necz­nego, które prze­biło się przez wodę mor­ską, i dzięki po­zy­ska­nej w ten spo­sób ener­gii po­zwa­lały li­stow­nicy osią­gać więk­szą wy­so­kość niż palmy po­ra­sta­jące klif za mo­imi ple­cami.

Li­stow­nica cha­rak­te­ry­zo­wała się po­zio­mem zło­żo­no­ści wy­róż­nia­ją­cym żywe or­ga­ni­zmy, kiedy jed­nak się jej przy­glą­da­łem, nie po­tra­fi­łem po­wie­dzieć, czy ten kon­kretny okaz żyje, czy też umarł. Nie mo­głem spy­tać jej, jak leci, nie miała pulsu, który mógł­bym zba­dać, ani płuc, któ­rych praca po­wo­duje uno­sze­nie się i opa­da­nie klatki pier­sio­wej. Za­ra­zem na­dal lśniła, wy­da­wała się nie­tknięta. Może nie była już w sta­nie chwy­tać pro­mieni sło­necz­nych, ale nie­wy­klu­czone, że jej ko­mórki na­dal funk­cjo­no­wały, wy­ko­rzy­sty­wały resztki po­zy­ska­nego wcze­śniej pa­liwa do na­pra­wia­nia ge­nów i błon. Do­piero za ja­kiś czas – już dzi­siaj albo w przy­szłym ty­go­dniu – pro­ces umie­ra­nia miał się osta­tecz­nie za­koń­czyć.

W mię­dzy­cza­sie zaś li­stow­nica stała się czę­ścią ży­cia na lą­dzie. Bak­te­rie ży­wiły się te­raz jej twardą war­stwą ze­wnętrzną. Ich śla­dem miały wkrótce pójść zmie­raczki i mu­chówki, które upa­trzyły so­bie tkanki mięk­kie; te stwo­rze­nia z ko­lei sta­no­wiły po­karm bie­gu­sów i ry­bitw. Azot z ko­mó­rek li­stow­nicy miał się prze­do­stać do ziemi i po­słu­żyć jako na­wóz dla ro­ślin. No i do tego jesz­cze spo­cony homo sa­piens z mó­zgiem wy­peł­nio­nym my­ślami o in­nych mó­zgach na tej plaży, który za­pi­sał w swo­ich neu­ro­nach wspo­mnie­nie rów­nie neu­ro­no­wa­tego ciała li­stow­nicy.

Na­stęp­nego dnia zna­la­złem się na szczy­cie kli­fów, gdzie North Tor­rey Pi­nes Road, prze­ci­na­jąca dziel­nicę La Jolla, bie­gła przez gaj po­tęż­nych żu­rawi wie­żo­wych. Obok mnie pły­nął stru­mień aut, ty­powy dla go­dzin szczytu, i trudno było wy­obra­zić so­bie, że tak nie­da­leko stąd cią­gnie się wstążka dzi­kiego wy­brzeża, które do­piero co po­dzi­wia­łem. Prze­sze­dłem przez par­king ogro­dzony rzę­dem eu­ka­lip­tu­sów i zna­la­złem się przed bu­dyn­kiem Kon­sor­cjum Me­dy­cyny Re­ge­ne­ra­cyj­nej Uni­wer­sy­tetu Stan­forda, kom­plek­sem prze­szklo­nych la­bo­ra­to­riów i biur. W pra­cowni na dru­gim pię­trze cze­kał na mnie Cle­ber Tru­jillo, na­uko­wiec o krótko przy­strzy­żo­nej bro­dzie, z po­cho­dze­nia Bra­zy­lij­czyk. Po krót­kim po­wi­ta­niu przy­wdzia­li­śmy kom­bi­ne­zony i nie­bie­skie rę­ka­wice.

Tru­jillo za­pro­wa­dził mnie do po­zba­wio­nego okien po­miesz­cze­nia peł­nego lo­dó­wek, in­ku­ba­to­rów i mi­kro­sko­pów. Wy­cią­gnął ręce; miej­sca było tak mało, że pra­wie do­ty­kał prze­ciw­le­głych ścian. „Wła­śnie tu­taj spę­dzamy po­łowę każ­dego dnia”, oznaj­mił.

Tru­jillo i ze­spół jego ma­gi­stran­tów ho­do­wali tu szcze­gól­nego ro­dzaju ży­cie. Na­uko­wiec otwo­rzył in­ku­ba­tor, wy­jął z niego prze­zro­czy­ste pla­sti­kowe pu­dełko i uniósł je wy­soko, że­bym mógł spoj­rzeć na nie od dołu. Uj­rza­łem sześć wal­co­wa­tych prze­gró­dek o śred­nicy cia­steczka, wy­peł­nio­nych pły­nem, który przy­po­mi­nał roz­wod­niony sok wi­no­gro­nowy. W każ­dej prze­gródce pły­wały setki bla­dych ku­lek wiel­ko­ści mu­szej główki.

Każda kulka skła­dała się z se­tek ty­sięcy ludz­kich neu­ro­nów, każda roz­wi­nęła się z po­je­dyn­czej ko­mórki pro­ge­ni­to­ro­wej. Te­raz po­tra­fiły ro­bić roz­ma­ite rze­czy, z któ­rych słyną na­sze mó­zgi. Wi­no­gro­nowy płyn za­pew­niał im środki od­żyw­cze, dzięki czemu miały pa­liwo, utrzy­my­wały swoje czą­steczki w do­brej kon­dy­cji i fa­lami, uni­sono wy­sy­łały sy­gnały elek­tryczne, uży­wa­jąc neu­ro­prze­kaź­ni­ków do zsyn­chro­ni­zo­wa­nia tego pro­cesu. Krótko mó­wiąc, każda ku­leczka – na­ukowcy na­zy­wają je or­ga­no­idami – była szcze­gól­nego ro­dzaju żywą istotą, któ­rej ko­mórki gru­po­wały się i two­rzyły pewną ca­łość.

„Lu­bią trzy­mać się bli­sko sie­bie”, po­wie­dział Tru­jillo, pa­trząc od dołu na wal­co­wate prze­gródki. Ton jego głosu wska­zy­wał, że jest dumny ze swo­ich dzieci.

Kie­row­ni­kiem tego la­bo­ra­to­rium był inny Bra­zy­lij­czyk, Alys­son Mu­otri[2]. Po tym, jak prze­niósł się do Sta­nów Zjed­no­czo­nych i zo­stał pro­fe­so­rem na Uni­wer­sy­te­cie Ka­li­for­nij­skim w San Diego, na­uczył się ho­do­wać neu­rony. Po­bie­rał ka­wałki ludz­kiej skóry i za po­mocą roz­ma­itych związ­ków che­micz­nych zmie­niał je w ko­mórki po­dobne do ko­mó­rek em­brio­nal­nych. Ko­lejny ze­staw związ­ków che­micz­nych spra­wiał, że z owych ko­mó­rek po­wsta­wały roz­wi­nięte neu­rony gru­pu­jące się w po­staci pła­skich płat­ków na szal­kach Pe­triego, gdzie wy­twa­rzały po­ten­cjały czyn­no­ściowe i wy­mie­niały się neu­ro­prze­kaź­ni­kami.

Mu­otri zdał so­bie sprawę, że może wy­ko­rzy­stać te neu­rony, by ba­dać za­bu­rze­nia mó­zgu spo­wo­do­wane mu­ta­cjami ge­ne­tycz­nymi. Za­miast wy­dłu­by­wać próbki sub­stan­cji sza­rej z głów pa­cjen­tów, wy­star­czyło uzy­skać nieco ko­mó­rek skóry, prze­pro­gra­mo­wać je i zmie­nić w neu­rony. W ra­mach pierw­szego eks­pe­ry­mentu wy­ho­do­wał neu­rony ty­powe dla ze­społu Retta, dzie­dzicz­nego za­bu­rze­nia neu­ro­lo­gicz­nego, które wiąże się mię­dzy in­nymi z nie­peł­no­spraw­no­ścią in­te­lek­tu­alną i po­waż­nymi pro­ble­mami mo­to­rycz­nymi. Neu­rony Mu­otriego wy­pu­ściły li­stow­ni­co­wate ga­łę­zie na szal­kach Pe­triego i na­wią­zały ze sobą kon­takt. Na­uko­wiec po­rów­nał je z neu­ro­nami wy­ho­do­wa­nymi ze skóry osób, które nie cier­pią na ze­spół Retta, i od razu do­strzegł pewne róż­nice. Szcze­gól­nie rzu­cało się w oczy to, że neu­rony osób z ze­spo­łem Retta two­rzyły mniej po­łą­czeń. Moż­liwe więc, że klu­czem do za­gadki tego za­bu­rze­nia jest zbyt luźna sieć neu­ro­nalna, przez co sy­gnały ina­czej po­dró­żują w mó­zgu.

Ale Mu­otri do­sko­nale wie­dział, że pła­ski pła­tek ko­mó­rek ner­wo­wych a mózg to dwie zu­peł­nie różne rze­czy. Pół­tora ki­lo­grama my­ślą­cej ma­te­rii w ludz­kiej gło­wie można po­rów­nać do ży­wej ka­te­dry, i to ka­te­dry, która sama się bu­duje. Mózg po­wstaje z kilku ko­mó­rek pro­ge­ni­to­ro­wych ulo­ko­wa­nych w czę­ści za­rodka, z któ­rej roz­wi­nie się po­tem głowa. Ko­mórki te gro­ma­dzą się, two­rzą masę w kształ­cie kie­szonki, za­czy­nają się mno­żyć. Masa się roz­ra­sta, wy­ciąga dłu­gie wy­pustki po­dobne do ka­bli, bie­gnące w naj­roz­ma­it­szych kie­run­kach ku for­mu­ją­cej się ścia­nie czaszki. Wkrótce z pro­ge­ni­to­ro­wej masy za­czy­nają się wy­ła­niać inne ko­mórki, które będą wspi­nać się po tych wy­pust­kach. Różne ko­mórki za­trzy­mują się w róż­nych punk­tach po dro­dze, roz­ra­stają się i ukła­dają w war­stwy zwane korą mó­zgu[3].

Owa ze­wnętrzna struk­tura ludz­kiego mó­zgu, od­po­wie­dzialna za znaczną część na­szych my­śli, czyni nas ludźmi – po­zwala nam ro­zu­mieć słowa, od­czy­ty­wać emo­cje wy­pi­sane na twa­rzach na­szych bliź­nich, się­gać do prze­szło­ści i ukła­dać plany na od­le­głą przy­szłość. Wszyst­kie ko­mórki wy­ko­rzy­sty­wane w tych ce­lach miesz­czą się w okre­ślo­nej trój­wy­mia­ro­wej prze­strzeni w na­szych gło­wach, w któ­rej nie­ustan­nie po­wstają roz­ma­ite ar­cy­skom­pli­ko­wane kon­fi­gu­ra­cje sy­gna­łów.

Na szczę­ście dla Mu­otriego na­ukowcy od­kryli spo­soby, by na­kła­niać prze­pro­gra­mo­wane ko­mórki do two­rze­nia mi­nia­tu­ro­wych na­rzą­dów. Uzy­skali or­ga­no­idy płucne, wą­tro­bowe, ser­cowe, a w 2013 roku – or­ga­no­idy mó­zgowe[4]. Prze­pro­gra­mo­wane ko­mórki stały się ko­mór­kami pro­ge­ni­to­ro­wymi mó­zgu. Za sprawą od­po­wied­nich sy­gna­łów mno­żyły się i w ten spo­sób po­wsta­wały ty­siące neu­ro­nów. Mu­otri po­jął, że or­ga­no­idy mó­zgowe spo­wo­dują praw­dziwy prze­łom w jego ba­da­niach. Cho­roby w ro­dzaju ze­społu Retta spra­wiają, że zmiany w ko­rze mó­zgo­wej za­cho­dzą już na naj­wcze­śniej­szym eta­pie roz­woju mó­zgu. Do tej pory z punktu wi­dze­nia na­ukow­ców ta­kie pro­cesy prze­bie­gały, by tak rzec, we­wnątrz czar­nej skrzynki i nie da­wało się ich ob­ser­wo­wać na żywo. Te­raz moż­liwe stało się ho­do­wa­nie or­ga­no­idów mó­zgo­wych i przy­glą­da­nie się im przez dwa­dzie­ścia cztery go­dziny na dobę.

Tru­jillo i Mu­otri się­gnęli do in­struk­cji two­rze­nia or­ga­no­idów i do­ko­nali pew­nych mo­dy­fi­ka­cji, by uzy­skać korę mó­zgu. Nie­ła­two było od­na­leźć mie­szankę związ­ków che­micz­nych zdol­nych skie­ro­wać ko­mórki na wła­ściwą ścieżkę roz­wo­jową. Czę­sto zda­rzało się, że ko­mórki umie­rały na tym czy in­nym eta­pie i ule­gały roz­pa­dowi, a ich mi­kro­sko­pijne flaki wy­le­wały się na ze­wnątrz, osta­tecz­nie jed­nak ba­da­cze opra­co­wali od­po­wiedni prze­pis i ku swemu za­sko­cze­niu stwier­dzili, że je­śli pchnie się ko­mórki w od­po­wied­nim kie­runku, za­czną się roz­wi­jać sa­mo­dziel­nie.

Te­raz nie trzeba było już cier­pli­wie ho­do­wać or­ga­no­idów. Zbitki ko­mó­rek spon­ta­nicz­nie od­ry­wały się od sie­bie i ukła­dały się w wy­drą­żone walce. Two­rzyły wy­pustki wy­cho­dzące z owych wal­ców, inne ko­mórki po­dró­żo­wały po wy­pust­kach, for­mu­jąc war­stwy. Na or­ga­no­idach po­ja­wiły się na­wet fałdy, co oczy­wi­ście bu­dziło sko­ja­rze­nia z na­szymi po­fał­do­wa­nymi mó­zgami. Mu­otri i Tru­jillo mo­gli two­rzyć or­ga­no­idy kory mó­zgo­wej skła­da­jące się z se­tek ty­sięcy neu­ro­nów, zdolne żyć ty­go­dniami, mie­sią­cami, la­tami.

„Naj­bar­dziej nie­sa­mo­wite jest to, że same się bu­dują”, po­wie­dział mi Mu­otri.

Kiedy od­wie­dzi­łem jego la­bo­ra­to­rium, spraw­dzał aku­rat, jak mają się or­ga­no­idy, które wy­słał w ko­smos. Sie­dział w ga­bi­ne­cie, w szkla­nym bok­sie nad bal­ko­nem koło la­bo­ra­to­rium. Miał swo­bodny spo­sób by­cia, spra­wiał wra­że­nie czło­wieka, który w każ­dej chwili może uznać, że w su­mie pora zro­bić so­bie faj­rant, wziąć de­skę sur­fin­gową sto­jącą przy biurku i ru­szyć na plażę. Dziś jed­nak sku­piał się na naj­bar­dziej eks­tra­wa­ganc­kim ze swych licz­nych eks­pe­ry­men­tów. Za oknem, w od­dali, pa­ra­lot­nia­rze szy­bo­wali pod błę­kit­nym nie­bem, lecz Mu­otri nie zwra­cał na nich uwagi. My­ślał tylko o me­ta­lo­wej skrzynce na Mię­dzy­na­ro­do­wej Sta­cji Ko­smicz­nej, czte­ry­sta ki­lo­me­trów nad na­szymi gło­wami, i o znaj­du­ją­cych się tam set­kach or­ga­no­idów. Chciał wie­dzieć, czy do­brze zno­szą po­dróż.

Astro­nauci z Mię­dzy­na­ro­do­wej Sta­cji Ko­smicz­nej od lat prze­pro­wa­dzali eks­pe­ry­menty po­świę­cone pro­ce­som roz­wo­jo­wym ko­mó­rek na or­bi­cie oko­ło­ziem­skiej, gdzie siła gra­wi­ta­cji jest znacz­nie mniej­sza od tej, która od­dzia­ły­wała na wszyst­kie ziem­skie or­ga­ni­zmy przez ostat­nie cztery mi­liardy lat. Oka­zało się, że w mi­kro­gra­wi­ta­cji do­cho­dzi do roz­ma­itych dziw­nych zja­wisk. W nie­któ­rych eks­pe­ry­men­tach ko­mórki roz­wi­jały się szyb­ciej niż na Ziemi. Cza­sami ro­biły się więk­sze. Mu­otri był cie­kaw, czy jego or­ga­no­idy rów­nież się roz­ro­sną, a może na­wet bar­dziej upodob­nią do ludz­kich mó­zgów.

Uzy­skaw­szy zgodę NASA, Mu­otri, Tru­jillo i per­so­nel la­bo­ra­to­rium na­wią­zali współ­pracę z in­ży­nie­rami, by zbu­do­wać ko­smiczny dom dla or­ga­no­idów. Za­pro­jek­to­wali spe­cjalny in­ku­ba­tor, za­pew­nia­jący im od­po­wied­nie wa­runki. Kilka ty­go­dni przed moją wi­zytą Mu­otri umie­ścił por­cję świe­żych mi­nia­tu­ro­wych or­ga­no­idów w pro­bówce, którą wło­żył do ple­caka. Cze­ka­jąc w ko­lejce do kon­troli bez­pie­czeń­stwa na Mię­dzy­na­ro­do­wym Lot­ni­sku San Diego, za­sta­na­wiał się, co po­wie, je­śli ktoś za­pyta go o za­war­tość. „To ty­siąc mi­nia­tu­ro­wych mó­zgów z mo­jego la­bo­ra­to­rium, za­mie­rzam wy­ssłać je w ko­smos”.

Ale or­ga­no­idy nie wzbu­dziły za­in­te­re­so­wa­nia i Mu­otri bez żad­nych pro­ble­mów wszedł na po­kład sa­mo­lotu. Do­tarł na Flo­rydę i prze­ka­zał pro­bówkę in­ży­nie­rom, by mo­gła tra­fić na po­kład ra­kiety trans­por­tu­ją­cej za­opa­trze­nie na Mię­dzy­na­ro­dową Sta­cję Ko­smiczną. Kilka dni póź­niej przy­glą­dał się, jak Spa­ceX Fal­con 9 star­tuje i znika w prze­stwo­rzach.

Prze­syłka do­tarła, astro­nauci wzięli skrzynkę z or­ga­no­idami, umie­ścili ją w od­po­wied­nim luku i na mie­siąc zo­sta­wili w spo­koju. Na ko­niec eks­pe­ry­mentu mieli za­nu­rzyć or­ga­no­idy w al­ko­holu, po­wo­du­jąc tym sa­mym śmierć – ale też za­kon­ser­wo­wa­nie – mi­nia­tu­ro­wych mó­zgów. Or­ga­no­idy miały osta­tecz­nie wy­lą­do­wać w Pa­cy­fiku, zo­stać wy­ło­wione i tra­fić z po­wro­tem do la­bo­ra­to­rium Mu­otriego, ten zaś za­mie­rzał sta­ran­nie prze­ba­dać ich ko­mórki i spraw­dzić, któ­rych ge­nów uży­wały w pro­ce­sach roz­wo­jo­wych pod­czas po­bytu w ko­smo­sie.

Po­wo­dze­nie eks­pe­ry­mentu za­le­żało od tego, czy or­ga­no­idy do­trwają do wy­zna­czo­nego mo­mentu, co by­naj­mniej nie było stu­pro­cen­towo pewne. Aby mo­ni­to­ro­wać ich stan pod­czas mie­sięcz­nej wi­zyty na Mię­dzy­na­ro­do­wej Sta­cji Ko­smicz­nej, Mu­otri po­zy­skał mi­nia­tu­rowe apa­raty fo­to­gra­ficzne, które miały ro­bić zdję­cie co pół go­dziny. Sta­cja prze­sy­łała te zdję­cia na Zie­mię i wy­star­czyło, że na­uko­wiec za­lo­go­wał się na wska­za­nym ser­we­rze znaj­du­ją­cym się na dru­gim końcu świata, skąd mógł je ścią­gnąć.

Pierw­szy ze­staw fo­to­gra­fii zro­bio­nych na po­czątku eks­pe­ry­mentu oka­zał się kom­plet­nie bez­u­ży­teczny: wszystko po­prze­sła­niały pę­che­rzyki po­wie­trza i przez na­stępne trzy ty­go­dnie Mu­otri nie wie­dział, co dzieje się z or­ga­no­idami. Te­raz pa­trzy­łem, jak znowu lo­guje się na ser­we­rze. Zna­lazł nowe zdję­cie ze sta­cji ko­smicz­nej. Ol­brzymi plik po­trze­bo­wał dłuż­szej chwili, żeby się roz­pa­ko­wać, wresz­cie na ekra­nie za­czął się po­ja­wiać ob­raz, po­mału, pa­sek za pa­skiem.

„Och! – za­wo­łał Mu­otri. Po­tem za­śmiał się z nie­do­wie­rza­niem. – Wi­dzę je! Na­prawdę je wi­dzę!” Przy­bli­żył twarz do ekranu, by uważ­nie obej­rzeć zdję­cie. Pół tu­zina sza­rych ku­lek pła­wiło się na be­żo­wym tle. „No, wy­glą­dają cał­kiem nie­źle – oce­nił. – Za­okrą­gliły się, wszyst­kie mają mniej wię­cej ten sam roz­miar. Nie wi­dać, żeby się łą­czyły ze sobą ani zbi­jały w grupki”. Od­su­nął się z krze­słem od kom­pu­tera. „Same do­bre wie­ści. Strasz­nie się cie­szę, to na­prawdę fan­ta­styczne!”

Choć or­ga­no­idy prze­by­wały w ko­smo­sie, Mu­otri po­tra­fił stwier­dzić, że żyją.

Pod ko­niec 2015 roku wraz z Tru­jil­lem zy­skali pierw­szą szansę, by wy­ko­rzy­stać or­ga­no­idy do zdo­by­cia no­wej wie­dzy na te­mat ludz­kiego mó­zgu. W Bra­zy­lii za­częły się wów­czas mno­żyć przy­padki dzieci przy­cho­dzą­cych na świat ze strasz­li­wie zde­for­mo­wa­nymi mó­zgami – kora mó­zgowa pra­wie w ogóle się nie wy­kształ­ciła. Po­cząt­kowo le­ka­rze nie po­tra­fili tego wy­ja­śnić, wkrótce jed­nak zna­le­ziono przy­czynę: oka­zało się, że matki nie­szczę­snych dzieci zo­stały za­ka­żone przez wi­rusa Zika, prze­no­szo­nego przez ko­mary, do tej pory nie­wy­stę­pu­ją­cego w Ame­ry­kach. Mu­otri i Tru­jillo po­zy­skali Zikę i za­częli za­ka­żać or­ga­no­idy mó­zgowe. Chcieli się prze­ko­nać, czy za­ob­ser­wują zmiany roz­wo­jowe.

I fak­tycz­nie, za­ob­ser­wo­wali. „To była ogromna róż­nica, jak noc i dzień”, po­wie­dział mi Mu­otri.

Wi­rus Zika na­tych­miast znisz­czył ko­mórki pro­ge­ni­to­rowe mło­dych or­ga­no­idów. Bez tych ko­mó­rek or­ga­noid nie mógł wy­pu­ścić ka­bli nie­zbęd­nych do zbu­do­wa­nia kory. Eks­pe­ry­ment wy­ka­zał, że wi­rus nie tyle nisz­czy korę, ile w ogóle nie po­zwala jej się wy­kształ­cić. Gdy usta­lono, w jaki do­kład­nie spo­sób sieje spu­sto­sze­nie, można było spo­rzą­dzić leki, by mu to unie­moż­li­wić. Leki zo­stały na­stęp­nie pod­dane te­stom na zwie­rzę­tach, żeby spraw­dzić, czy za­po­bie­gną uszko­dze­niom.

Kiedy ro­ze­szły się wie­ści, że Mu­otri pro­du­kuje ty­siące ma­łych mo­deli mó­zgu, stu­denci i dok­to­ranci za­częli się pchać drzwiami i oknami. Ci, któ­rzy zo­stali przy­jęci do la­bo­ra­to­rium, naj­pierw przez wiele mie­sięcy mu­sieli kształ­cić się pod okiem Tru­jilla i zgłę­biać nie­ła­twą sztukę two­rze­nia or­ga­no­idów. Za­py­ta­łem jed­nego ze stu­den­tów, Ce­drica Sne­th­lage’a, jak prze­bie­gała jego edu­ka­cja. Uzy­ska­nie or­ga­no­idu mó­zgo­wego wy­maga nie tylko mo­ni­to­ro­wa­nia tem­pe­ra­tury i spraw­dza­nia, czy po­ziom pH nie prze­kra­cza normy, wy­ja­śnił Sne­th­lage. Na każ­dym kroku nie­zbędna jest wy­uczona in­tu­icja. Trzeba umieć oce­nić, jak bar­dzo prze­chy­lić po­jem­nik, żeby or­ga­no­idy nie przy­wie­rały do dna. Po­wie­dzia­łem Sne­th­lage’owi, że mówi jak ktoś, kto wła­śnie skoń­czył aka­de­mię ku­li­narną. „Tyle że to ra­czej na­uka ro­bie­nia su­fletu, a nie chili”, od­parł.

Chciał opa­no­wać sztukę ho­do­wa­nia or­ga­no­idów, by w przy­szło­ści ba­dać za­bu­rze­nia neu­ro­lo­giczne. Inni stu­denci pra­cu­jący w la­bo­ra­to­rium Mu­otriego pra­gnęli od­kryć me­tody, które po­zwolą stwo­rzyć or­ga­no­idy bar­dziej po­dobne do ludz­kich mó­zgów. Ko­mórki mó­zgowe po­trze­bują środ­ków od­żyw­czych i mnó­stwa tlenu, żeby się roz­wi­jać, ale ko­mórka znaj­du­jąca się głę­boko we­wnątrz or­ga­no­idu nie otrzy­muje ani jed­nego, ani dru­giego w od­po­wied­nich ilo­ściach. Nie­któ­rzy stu­denci spró­bo­wali więc przy­sy­łać im z po­mocą inne ko­mórki, by or­ga­no­idy wy­kształ­ciły cewki przy­po­mi­na­jące tęt­nice. Wy­ko­rzy­sty­wano na przy­kład ko­mórki układu od­por­no­ścio­wego, by prze­ko­nać się, czy pod ich wpły­wem ga­łę­zie neu­ro­nów przy­biorą bar­dziej na­tu­ralny kształt.

Z ko­lei Pri­scilla Ne­graes, żona Cle­bera Tru­jilla, wsłu­chi­wała się w roz­mowy pro­wa­dzone przez ko­mórki or­ga­no­idów.

Kiedy or­ga­noid mó­zgowy osiąga wiek kilku ty­go­dni, jego neu­rony stają się na tyle doj­rzałe, że mogą wy­twa­rzać po­ten­cjały czyn­no­ściowe, które wę­drują po ak­so­nach i po­wo­dują wy­twa­rza­nie po­ten­cja­łów czyn­no­ścio­wych w są­sied­nich ko­mór­kach. Ne­graes i jej współ­pra­cow­nicy za­pro­jek­to­wali urzą­dze­nie pod­słu­chowe wy­chwy­tu­jące trza­ski po­ten­cja­łów czyn­no­ścio­wych. Na dnie po­jem­ni­ków umie­ścili elek­trody (osiem wzdłuż, osiem w po­przek, tak że po­wsta­wała nie­wielka kratka), wy­peł­nili po­jem­niki po­żywką i wło­żyli do środka or­ga­no­idy.

Na ekra­nie kom­pu­tera Ne­graes od­czyt z elek­trod two­rzył siatkę z sześć­dzie­się­cioma czte­rema wę­złami sym­bo­li­zo­wa­nymi przez kółka. Gdy któ­raś elek­troda wy­czu­wała neu­ron ge­ne­ru­jący po­ten­cjał czyn­no­ściowy, kółko po­więk­szało się i zmie­niało ko­lor z żół­tego na czer­wony. Mi­jały ty­go­dnie, kółka co­raz czę­ściej pęcz­niały i się czer­wie­niły, Ne­graes nie umiała jed­nak do­pa­trzyć się w tym żad­nych pra­wi­dło­wo­ści. Ko­mórki or­ga­no­idów od czasu do czasu spon­ta­nicz­nie ge­ne­ro­wały po­ten­cjały czyn­no­ściowe, two­rząc neu­ro­lo­giczny szum.

Po­tem jed­nak or­ga­no­idy stały się bar­dziej doj­rzałe i wów­czas Ne­graes stwier­dziła, że wi­dzi pe­wien po­rzą­dek. Nie­kiedy kilka kó­łek na­gle czer­wie­niło się w tym sa­mym mo­men­cie. Z cza­sem wszyst­kie sześć­dzie­siąt cztery elek­trody re­je­stro­wały sy­gnały jed­no­cze­śnie. Aż wresz­cie za­częły się włą­czać i wy­łą­czać fa­lami.

Czy ozna­czało to, że Ne­graes wy­kryła pierw­sze fale mó­zgowe or­ga­no­idów? Ma­rzyło jej się po­rów­na­nie pra­wi­dło­wo­ści za­ob­ser­wo­wa­nych w la­bo­ra­to­rium z tym, co dzieje się w roz­wi­ja­ją­cym się mó­zgu ludz­kiego płodu, na­ukowcy nie wie­dzieli jed­nak, jak re­je­stro­wać jego ak­tyw­ność elek­tryczną – mo­gli je­dy­nie ba­dać przed­wcze­śnie uro­dzone dzieci, na­kła­da­jąc na ich główki, nie więk­sze niż po­ma­rań­cza, mi­nia­tu­rowe czepki z elek­tro­dami do EEG.

Ne­graes i jej współ­pra­cow­nicy zwer­bo­wali Bra­dleya Voy­teka, neu­ro­nau­kowca z Uni­wer­sy­tetu Ka­li­for­nij­skiego w San Diego, i jego asy­stenta Ri­charda Gao, by ci po­rów­nali or­ga­no­idy z mó­zgami wcze­śnia­ków. U naj­mniej­szych dzieci, ma­ją­cych naj­sła­biej roz­wi­nięte mó­zgi, ob­ser­wo­wano nie­czę­ste cy­kle fal mó­zgo­wych, mię­dzy któ­rymi na­stę­po­wały dłu­gie fazy lo­so­wego, przy­pad­ko­wego emi­to­wa­nia sy­gna­łów. Na­to­miast u dzieci uro­dzo­nych bli­żej dzie­wią­tego mie­siąca cy­kle fal mó­zgo­wych trwały dłu­żej i spra­wiały wra­że­nie bar­dziej upo­rząd­ko­wa­nych. Doj­rzal­sze or­ga­no­idy prze­ja­wiały po­dobne ce­chy. Kiedy młody or­ga­noid za­czyna wy­twa­rzać fale, po­ja­wiają się one cy­klicz­nie, ale rzadko. Z upły­wem mie­sięcy or­ga­noid się roz­wija, wy­dłuża, jego struk­tura jest bar­dziej upo­rząd­ko­wana, a wtedy prze­rwy mię­dzy cy­klami stają się krót­sze.

To in­try­gu­jące od­kry­cie nie ozna­cza, że Ne­graes i jej współ­pra­cow­nicy stwo­rzyli w la­bo­ra­to­rium dzie­cięce mó­zgi. Warto pa­mię­tać, że mózg nie­mow­lę­cia jest sto ty­sięcy razy więk­szy niż naj­bar­dziej roz­wi­nięty or­ga­noid. Poza tym na­ukowcy po­zy­skali mo­del tylko jed­nej struk­tury mó­zgu, a mia­no­wi­cie kory, a prze­cież do­brze funk­cjo­nu­jący ludzki mózg składa się z wielu in­nych czę­ści, na przy­kład móżdżku, wzgó­rza, istoty czar­nej i tak da­lej. Nie­które z nich od­po­wia­dają za re­je­stro­wa­nie za­pa­chów, inne zaj­mują się bodź­cami wzro­ko­wymi, jesz­cze inne prze­twa­rzają in­for­ma­cje o zu­peł­nie od­mien­nym cha­rak­te­rze. Są struk­tury od­po­wie­dzialne za ko­do­wa­nie wspo­mnień, są też struk­tury, w któ­rych ro­dzą się strach lub ra­dość.

Mimo to na­ukowcy byli tro­chę za­nie­po­ko­jeni. Mieli wszel­kie po­wody, by przy­pusz­czać, że wraz z roz­wo­jem ba­dań or­ga­no­idy za­czną się jesz­cze bar­dziej upo­dab­niać do mó­zgów. Gdyby za­pew­nić im do­stęp do krwi, naj­praw­do­po­dob­niej sta­łyby się więk­sze. Ba­da­cze mo­gli po­łą­czyć or­ga­noid kory mó­zgu z or­ga­no­idem siat­ków­ko­wym, wy­kry­wa­ją­cym świa­tło. Albo z neu­ro­nami ru­cho­wymi, zdol­nymi wy­sy­łać sy­gnały do ko­mó­rek mię­śni. Mu­otri roz­wa­żał na­wet po­łą­cze­nie or­ga­no­idu z ro­bo­tem.

Co by się mo­gło wów­czas stać? Kiedy Mu­otri za­czął ho­do­wać or­ga­no­idy, za­kła­dał, że ni­gdy nie zy­skają one świa­do­mo­ści. „Te­raz nie je­stem już tego taki pe­wien”, przy­znał.

Po­dobne py­ta­nia sta­wiali bio­etycy i fi­lo­zo­fo­wie. Od pew­nego czasu or­ga­ni­zują oni dys­ku­sje na te­mat or­ga­no­idów, za­sta­na­wiają się, jak na­leży o nich my­śleć. Za­dzwo­ni­łem do jed­nej z uczest­ni­czek ta­kich dys­ku­sji, Je­an­tine Lun­shof z Ha­rvardu, by po­znać jej opi­nię.

Lun­shof nie oba­wia się, że Mu­otri przy­pad­kiem stwo­rzy świa­dome istoty w pro­bówce – or­ga­no­idy mó­zgowe, ze względu na swój ma­leńki roz­miar i ni­ską zło­żo­ność, zde­cy­do­wa­nie nie da­dzą rady prze­kro­czyć progu świa­do­mo­ści. Bio­etyczkę drę­czy za to inna kwe­stia: czym, do dia­bła, są? „Aby usta­lić, jak z nimi po­stę­po­wać, naj­pierw na­leży wy­ja­śnić so­bie, z czym mamy do czy­nie­nia – tłu­ma­czyła mi. – Two­rzymy rze­czy, które dzie­sięć lat temu jesz­cze nie ist­niały. Fi­lo­zo­fo­wie nie mieli szansy ich prze­my­śleć”.

Kiedy Tru­jillo po­ka­zy­wał mi naj­now­szą grupkę or­ga­no­idów w La Jolla, py­ta­nie Lun­shof po­now­nie po­ja­wiło się w mo­jej gło­wie. „To tylko zbiór ko­mó­rek – po­wie­dział Tru­jillo, wska­zu­jąc na je­den z po­jem­ni­ków. – Wiele różni go od ludz­kiego mó­zgu. Mamy jed­nak na­rzę­dzia, by stwo­rzyć nieco bar­dziej skom­pli­ko­wany mi­ni­mózg”. „Czyli to dla cie­bie okej – po­wie­dzia­łem, szu­ka­jąc od­po­wied­nich słów – bo or­ga­noid oczy­wi­ście nie jest ludz­kim mó­zgiem...” „Składa się z ludz­kich ko­mó­rek”, wtrą­cił Tru­jillo. „A więc żyje”, pod­su­ną­łem tro­chę py­ta­jąco, tro­chę oznaj­mia­jąco. „Zga­dza się – po­wie­dział Tru­jillo. – I jest po­cho­dze­nia ludz­kiego”. „Ale nie jest istotą ludzką?”, do­py­ta­łem. „Nie jest”, od­parł. „No do­brze, a w któ­rym mo­men­cie bę­dzie można po­wie­dzieć, że zbliża się do gra­nicy czło­wie­czeń­stwa?”

Tru­jillo po­pro­sił, że­bym wy­obra­ził so­bie or­ga­noid, do któ­rego pod­łą­czona jest elek­troda. „Można dzięki niej prze­sy­łać mu okre­śloną se­kwen­cję im­pul­sów elek­trycz­nych”.

Sie­dział aku­rat przed mi­kro­sko­pem. Wy­pro­sto­wał dwa palce i po­stu­kał nimi w blat stołu, wy­bi­ja­jąc szybki rytm. Ba-bap, ba-bap, ba-bap. Uniósł dłoń. „A po­tem pauza”.

Mi­nęło parę se­kund, znowu za­bęb­nił pal­cami. Ba-bap, ba-bap, ba-bap.

„I wtedy skur­czy­byk sam od­pala im­pulsy”, po­wie­dział. W od­po­wie­dzi na otrzy­my­wane sy­gnały or­ga­noid wy­ko­rzy­stuje swoje neu­rony, by wy­słały taki sam sy­gnał. „To tro­chę nie­po­ko­jące. Wy­gląda na to, że or­ga­noid cze­goś się uczy”.

Nie mamy od­po­wied­nich na­rzę­dzi, by po­rząd­nie zro­zu­mieć te kulki, trzesz­czące od sy­gna­łów elek­trycz­nych. Pro­blem nie po­lega tylko na tym, że or­ga­no­idy mó­zgowe ist­nieją od nie­dawna. Je­śli na uro­dziny do­sta­nie­cie naj­now­szy mo­del smart­fona, od­blo­ko­wa­nie ekranu zaj­mie wam pew­nie dłuż­szą chwilę, ale ra­czej nie grozi wam kry­zys fi­lo­zo­ficzny. Or­ga­no­idy mó­zgowe bu­dzą nie­po­kój, bo gdzieś w ko­ściach czu­jemy, że zro­zu­mie­nie ży­cia po­winno być ła­twe – a tym­cza­sem grupka neu­ro­nów w la­bo­ra­to­rium po­ka­zuje nam, że wcale tak nie jest.

Żeby stwier­dzić, czy or­ga­no­idy mó­zgowe są żywe czy też nie, wy­bie­ramy punkt od­nie­sie­nia, który znamy naj­le­piej: sa­mych sie­bie. Gdyby ktoś za­py­tał was, czy ży­je­cie, nie mu­sie­li­by­ście spraw­dzać so­bie pulsu ani upew­niać się, czy aby na pewno w wa­szych ko­mór­kach roz­kła­dane są aku­rat wę­glo­wo­dany – po pro­stu udzie­li­cie twier­dzą­cej od­po­wie­dzi. Ży­cie jest nie­zwy­kle moc­nym, wy­ra­zi­stym do­świad­cze­niem.

Bio­log J. B. S. Hal­dane za­uwa­żył w 1947 roku: „Uczu­cie, że ży­jemy, można po­rów­nać do wie­dzy, czym jest czer­wień, ból albo wy­si­łek”. Wszyst­kie te rze­czy wy­dają się naj­zu­peł­niej oczy­wi­ste. A jed­nak „po­tra­fimy opi­sy­wać je tylko przez od­nie­sie­nie do nich sa­mych”[5].

Nie­kiedy lu­dzie tracą uczu­cie, że żyją, choć nie umie­rają. Mowa tu o bar­dzo rzad­kim za­bu­rze­niu, na tyle jed­nak czę­stym, że zy­skało osobną na­zwę: ze­spół Co­tarda[6].

W 1874 roku fran­cu­ski le­karz Ju­les Co­tard ba­dał ko­bietę przy­jętą do szpi­tala po na­pa­dzie ma­nii sa­mo­bój­czej. Za­pi­sał w no­tat­kach: „[Pa­cjentka] twier­dzi, że nie ma mó­zgu, ner­wów, klatki pier­sio­wej, brzu­cha ani je­lit, je­dy­nie roz­kła­da­jące się skórę i ko­ści”[7]. Mo­gła wpraw­dzie opi­sać swój stan po­praw­nymi, zło­żo­nymi zda­niami, ale i tak wie­rzyła, że jest mar­twa.

Nie był to by­naj­mniej je­dyny tego ro­dzaju przy­pa­dek. Miesz­kanka Bel­gii na­brała prze­ko­na­nia, że jej ciało to tylko prze­zro­czy­sta, wy­drą­żona łu­pina. Od­ma­wiała bra­nia ką­pieli ze stra­chu, że się roz­pu­ści i spły­nie do od­pływu[8]. Pe­wien pa­cjent w Niem­czech tłu­ma­czył le­ka­rzom, że rok wcze­śniej uto­nął w je­zio­rze. Jak to moż­liwe, że był w sta­nie z nimi roz­ma­wiać? Miał go­tową od­po­wiedź: pro­mie­nio­wa­nie emi­to­wane przez te­le­fony ko­mór­kowe zmie­niło go w zom­bie[9].

Ze­spół Co­tarda wy­stę­puje nie­zwy­kle rzadko, więc neu­ro­nau­kow­com tylko kilka razy nada­rzyła się oka­zja prze­ba­da­nia cho­rego. W 2015 roku in­dyj­scy le­ka­rze opi­sali przy­pa­dek ko­biety, która mó­wiła swo­jej ro­dzi­nie, że rak prze­żarł jej mózg i wresz­cie ją za­bił. Re­zo­nans ma­gne­tyczny wy­ka­zał, że jej mózg wy­gląda pra­wi­dłowo, za­uwa­żono jed­nak uszko­dze­nie w re­gio­nie znaj­du­ją­cym się kilka cen­ty­me­trów za oczami[10].

Re­gion ten, na­zy­wany wy­spą, od­biera sy­gnały z ca­łego ciała, a na­stęp­nie ge­ne­ruje świa­do­mość na­szych we­wnętrz­nych od­czuć. Uak­tyw­nia się na przy­kład, kiedy chce nam się pić, prze­ży­wamy or­gazm lub mamy nie­przy­jem­nie pełny pę­cherz.

Sy­gnały na­pły­wa­jące do wy­spy mogą być klu­czowe dla na­szego in­tu­icyj­nego uczu­cia, że ży­jemy. Je­śli wy­spa ulega uszko­dze­niu, uczu­cie to po­trafi na­gle za­nik­nąć i być może stąd wła­śnie bie­rze się ze­spół Co­tarda. Ludzki mózg nie­ustan­nie ak­tu­ali­zuje ob­raz rze­czy­wi­sto­ści, by pa­so­wał do otrzy­my­wa­nych sy­gna­łów. Je­żeli sy­gnały na te­mat we­wnętrz­nego stanu ciała ustają, mó­zgowi na­suwa się tylko jedno sen­sowne wy­ja­śnie­nie: ciało umarło.

Ale uczu­cie, że ży­jemy, to nie wszystko: po­tra­fimy też roz­po­zna­wać ży­cie do­okoła. Iden­ty­fi­ko­wa­nie in­nych ży­wych istot wy­maga od mó­zgu nieco do­dat­ko­wej pracy, bo prze­cież na­sze ko­mórki ner­wowe nie się­gają w głąb ob­cych or­ga­ni­zmów. Za­miast tego mu­simy po­le­gać na sy­gna­łach otrzy­my­wa­nych za po­śred­nic­twem neu­ro­nów od­po­wie­dzial­nych za przyj­mo­wa­nie sy­gna­łów zmy­sło­wych – wzro­ko­wych, za­pa­cho­wych, sma­ko­wych, do­ty­ko­wych.

Aby przy­spie­szyć ten pro­ces, wy­ko­rzy­stu­jemy też pewne nie­świa­dome skróty[11]. Wiemy na przy­kład, że żywe istoty po­ru­szają się w okre­ślo­nym, wy­bra­nym przez sie­bie kie­runku. Wilki, bie­gnąc w dół zbo­cza w po­ścigu za ło­siem, omi­jają drzewa i inne prze­szkody, nie­ustan­nie szu­kają spo­sobu, by od­ciąć drogę swej ofie­rze. Głaz to­czący się tym sa­mym zbo­czem jest bierny, pę­dzi prze­wi­dy­walną ścieżką i nie ma na nią żad­nego wpływu. Na­sze mó­zgi są wy­czu­lone na tego typu róż­nice, w ułamku se­kundy po­tra­fią stwier­dzić, czy dany obiekt prze­miesz­cza się ru­chem bio­lo­gicz­nym czy tylko fi­zycz­nym[12].

Na­ukowcy od­kryli, że czło­wiek po­trafi szybko iden­ty­fi­ko­wać żywe istoty, gdyż wy­star­czy mu bar­dzo nie­wiele in­for­ma­cji, by w mó­zgu ak­ty­wo­wały się okre­ślone sieci neu­ro­nów. W ra­mach pew­nego cy­klu eks­pe­ry­men­tów psy­cho­lo­go­wie sfil­mo­wali lu­dzi, któ­rzy cho­dzili, bie­gali, tań­czyli. Na­stęp­nie lu­dzi tych wy­ma­zano z na­gra­nia i po­zo­sta­wiono tylko dzie­sięć kro­pek umiesz­czo­nych w miej­sce naj­waż­niej­szych sta­wów, by od­da­wały pier­wotny ruch. Filmy z krop­kami po­ka­zy­wano ba­da­nym na zmianę z in­nymi fil­mami, przed­sta­wia­ją­cymi ani­mo­wane kropki po­ru­sza­jące się lo­sowo. Ba­dani bez trudu do­strze­gli róż­nicę[13].

Nie tylko na­sze zmy­sły są wy­czu­lone na ży­cie – to samo od­nosi się rów­nież do wspo­mnień. Kiedy gro­ma­dzimy in­for­ma­cje na te­mat da­nego obiektu, ina­czej szu­flad­ku­jemy je w mó­zgu, je­śli obiekt ten jest żywy, a ina­czej, je­śli jest nie­oży­wiony. Zda­rza się, że lu­dzie, u któ­rych do­szło do uszko­dze­nia pew­nych ob­sza­rów mó­zgu, nie pa­mię­tają nazw owa­dów lub owo­ców, ale bez trudu iden­ty­fi­kują za­bawki bądź na­rzę­dzia[14].

Psy­cho­lo­go­wie od dawna za­sta­na­wiali się, do ja­kiego stop­nia zdol­ność do­ko­ny­wa­nia tych roz­róż­nień jest wro­dzona, do ja­kiego zaś uczymy się jej w miarę do­ra­sta­nia. To, że od razu roz­po­zna­je­cie każde słowo w tym zda­niu, nie ozna­cza, że zna­li­ście je już w mo­men­cie przyj­ścia na świat. Ba­da­nia z udzia­łem dzieci su­ge­rują, że in­tu­icje do­ty­czące ży­cia są obecne od sa­mego po­czątku. Nie­mow­lęta wolą pa­trzeć na kropki prze­miesz­cza­jące się ru­chem bio­lo­gicz­nym niż ru­chem lo­so­wym. Dłu­żej przy­glą­dają się kształ­tom, które wy­dają się po­ru­szać in­ten­cjo­nal­nie, niż kształ­tom wpra­wia­nym w ruch wy­łącz­nie przez ze­wnętrzne siły[15]. Po­nadto w sa­mym pro­ce­sie ucze­nia się mamy ten­den­cję do sku­pia­nia się na ży­wych isto­tach: dziecko szyb­ciej przy­swaja wie­dzę na te­mat zwie­rząt niż na te­mat ma­te­rii nie­oży­wio­nej, po­nadto wie­dza ta zo­staje mu w gło­wie na dłu­żej. In­nymi słowy, roz­po­zna­jemy ży­cie, za­nim jesz­cze po­tra­fimy je na­zwać.

„Je­śli wska­zać naj­bar­dziej pod­sta­wowe zdol­no­ści ludz­kiego mó­zgu, jedną z nich bę­dzie zdol­ność od­róż­nia­nia obiek­tów ży­wych od nie­oży­wio­nych”, pi­sali psy­cho­log Ja­mes Na­irne i jego współ­pra­cow­nicy[16].

Jest ona o wiele star­sza niż nasz ga­tu­nek. Eks­pe­ry­menty na zwie­rzę­tach wy­ka­zały, że one także po­tra­fią do­ko­ny­wać po­dob­nych roz­róż­nień[17]. W 2006 roku para wło­skich psy­cho­lo­gów, Gior­gio Val­lor­ti­gara i Lu­cia Re­go­lin, przy­go­to­wała wła­sny film z krop­kami, tym ra­zem jed­nak bo­ha­te­rami były kury, a nie lu­dzie, wi­dow­nię zaś sta­no­wiły nowo wy­klute kur­częta. Je­śli kropki przed­sta­wia­jące kurę kie­ro­wały się w lewo, kur­częta czę­ściej od­wra­cały się w lewo, a je­śli kropki kie­ro­wały się w prawo, kur­częta czę­ściej pa­trzyły w prawo. Val­lor­ti­gara i Re­go­lin nie za­ob­ser­wo­wali po­dob­nych za­cho­wań, kiedy po­ka­zali kur­czę­tom film z lo­so­wymi krop­kami ani kiedy wy­świe­tlili film z ku­rami od­wró­cony do góry no­gami[18].

Tego ro­dzaju ba­da­nia su­ge­rują, że zwie­rzęta od mi­lio­nów lat wy­ko­rzy­stują roz­ma­ite wi­zu­alne sztuczki, by roz­po­zna­wać inne żywe stwo­rze­nia[19]. Dzięki temu dra­pież­nik szybko do­strzega ofiarę, ofiara zaś może w ła­twy spo­sób zdo­być nie­zbędne in­for­ma­cje, które umoż­li­wią jej czmych­nię­cie w bez­pieczne miej­sce. Ucieczka przed wil­kiem i ucieczka przed to­czą­cym się gła­zem wy­ma­gają bar­dzo od­mien­nych – choć bar­dzo szyb­kich – re­ak­cji.

Około sie­dem­dzie­się­ciu mi­lio­nów lat temu pra­dawny in­stynkt roz­po­zna­wa­nia ży­cia zo­stał odzie­dzi­czony przez na­szych przod­ków, pierw­szych przed­sta­wi­cieli rzędu na­czel­nych. Póź­niej ewo­lu­cja za­pew­niła im jesz­cze inne na­rzę­dzia, na przy­kład sprawne oczy i duże mó­zgi z roz­wi­nię­tymi sie­ciami neu­ro­nów, co po­zwa­lało po­łą­czyć wzrok z in­nymi zmy­słami. Nie­które ga­tunki na­czel­nych stały się zwie­rzę­tami spo­łecz­nymi, na­uczyły się żyć w du­żych gru­pach. Mu­siały zwra­cać baczną uwagę na twa­rze swo­ich bliź­nich, od­czy­ty­wać ich miny, śle­dzić spoj­rze­nia.

Nasi małpi przod­ko­wie po­ja­wili się na świe­cie mniej wię­cej trzy­dzie­ści mi­lio­nów lat temu. Na dro­dze ewo­lu­cji wy­two­rzyli jesz­cze więk­sze mó­zgi, po­zwa­la­jące le­piej zro­zu­mieć za­cho­wa­nia bliź­nich. Naj­bliżsi krewni czło­wieka – szym­pansy i bo­nobo – umieją wy­ła­py­wać nie­zwy­kle sub­telne sy­gnały mi­miczne lub wzro­kowe, dzięki czemu wie­dzą, co czują ich to­wa­rzy­sze i czego w da­nej chwili chcą. Nie mają ję­zyka, który po­zwo­liłby im ująć te in­tu­icje w słowa: je­śli po­pro­si­cie szym­pansa, żeby po­wie­dział, czym jest ży­cie, czeka was sro­gie roz­cza­ro­wa­nie. Mimo to każda małpa czuje, że inne małpy są ży­wymi isto­tami. My, lu­dzie, odzie­dzi­czy­li­śmy tę samą zdol­ność przed sied­mioma mi­lio­nami lat, gdy wy­ło­niła się li­nia na­szych bez­po­śred­nich przod­ków.

Mó­zgi przed­sta­wi­cieli tej li­nii sys­te­ma­tycz­nie ro­sły; ze wszyst­kich zwie­rząt homo sa­piens ma naj­więk­szy mózg w sto­sunku do reszty ciała. Po­nadto nasi przod­ko­wie na dro­dze ewo­lu­cji zy­skali ję­zyk i – za jego sprawą – zdol­ność wy­jąt­kowo sku­tecz­nego do­sta­wa­nia się do głów in­nych lu­dzi. Wszystko to jed­nak opcje do­dat­kowe, nad­bu­dowa na fun­da­men­cie odzie­dzi­czo­nym po pra­daw­nych na­czel­nych. Na­sza pew­ność, że wiemy, co to zna­czy być żywą istotą – na­wet je­śli tak na­prawdę nie wiemy – jest czę­ścią tego dzie­dzic­twa.

Ile­kroć ro­dził się nowy przed­sta­wi­ciel ga­tunku Homo sa­piens, ty­le­kroć mó­zgi na­szych przod­ków, wy­czu­lone na roz­po­zna­wa­nie obiek­tów bio­lo­gicz­nych, pod­po­wia­dały im, że oto mają do czy­nie­nia z żywą istotą ludzką. Ewo­lu­cja nie za­pew­niła im jed­nak żad­nych in­tu­icji na te­mat tego, skąd owa istota się wzięła. Za­miast tego lu­dzie two­rzyli roz­ma­ite teo­rie ma­jące wy­ja­śnić, jak po­wstaje ży­cie.

W Księ­dze Ko­he­leta czy­tamy na przy­kład, że „duch wstę­puje w ko­ści, co są w ło­nie brze­mien­nej”[1*]. Ży­dow­scy uczeni po­wia­dali, że przez pierw­szych czter­dzie­ści dni za­ro­dek to „za­le­d­wie woda”. Chrze­ści­jań­scy teo­lo­go­wie zna­leźli jesz­cze inną od­po­wiedź na py­ta­nie o po­czątki ży­cia, po­łą­czyw­szy Bi­blię z grecką fi­lo­zo­fią. Opi­su­jąc pro­ces wstą­pie­nia du­szy w ciało, To­masz z Akwinu twier­dził, że za­ro­dek z po­czątku ma je­dy­nie du­szę we­ge­ta­tywną, taką, jaką po­sia­dają ro­śliny. Póź­niej za­stę­puje ją du­sza zmy­słowa, jaką można spo­tkać u zwie­rząt. Na ko­niec na jej miej­sce po­ja­wia się ludzka du­sza ro­zumna[20].

Inne kul­tury ob­my­ślały zu­peł­nie od­mienne wy­ja­śnie­nia. Grupa et­niczna Beng, miesz­ka­jąca na pro­win­cji Wy­brzeża Ko­ści Sło­nio­wej, uważa, że po­czą­tek ży­cia to po­dróż z in­nego świata[21]. Dzieci są du­chami z wrugbe, osady za­miesz­ki­wa­nej przez zmar­łych. Do­piero kilka dni po na­ro­dzi­nach, gdy ki­kut pę­po­winy od­pada, dziecko staje się czło­wie­kiem. Je­śli umrze wcze­śniej, Beng nie urzą­dzają mu po­chówku. Ich zda­niem żadna śmierć nie na­stą­piła.

Po­glądy i kon­cep­cje do­ty­czące po­czątku ludz­kiego ży­cia prze­kła­dają się na oby­czaje i prze­pisy do­ty­czące ciąży. Zda­niem sta­ro­żyt­nych Rzy­mian ży­cie za­czy­nało się z pierw­szym od­de­chem, to­też dla ów­cze­snych le­ka­rzy i uzdro­wi­cieli abor­cja nie sta­no­wiła tabu – re­gu­lar­nie prze­pro­wa­dzali tego ro­dzaju za­biegi, wy­ko­rzy­stu­jąc spe­cjalne zioła, przy czym ko­bieta nie miała z re­guły prawa głosu, o wszyst­kim de­cy­do­wał bo­wiem pa­triar­cha jej rodu. Chrze­ści­jań­scy teo­lo­go­wie w śre­dnio­wiecz­nej Eu­ro­pie utrzy­my­wali, że płód po­siada du­szę, a za­tem abor­cja jest zbrod­nią, za­da­wali so­bie jed­nak py­ta­nie, co to ozna­cza w prak­tyce. Zwo­len­nicy To­ma­sza z Akwinu pro­po­no­wali roz­róż­nia­nie wcze­snego i póź­nego sta­dium ciąży. W 1315 roku teo­log Jan z Ne­apolu po­uczał le­ka­rzy, jak po­winni po­stę­po­wać, kiedy ży­cie brze­mien­nej ko­biety jest za­gro­żone. Je­żeli nie do­szło jesz­cze do wstą­pie­nia du­szy w ciało, na­leży prze­pro­wa­dzić abor­cję. „Le­karz unie­moż­liwi tym sa­mym przy­szłe wstą­pie­nie du­szy w ciało, atoli nie spo­wo­duje ni­czy­jej śmierci”[22], ogło­sił Jan. Na­to­miast je­żeli płód zy­skał już du­szę ro­zumną, le­karz nie po­wi­nien prze­ry­wać ciąży w celu ra­to­wa­nia ży­cia matki. Jan pi­sał: „Gdy nie­po­dobna po­móc jed­nemu bez za­da­wa­nia dru­giemu krzywdy, trzeba wstrzy­mać się od wszel­kiego dzia­ła­nia”.

Pro­blem z ta­kimi za­le­ce­niami po­lega jed­nak na tym, że nikt nie wie­dział, kiedy kon­kret­nie du­sza wstę­puje w ciało. Część teo­lo­gów uwa­żała, że skoro nie ma co do tego pew­no­ści, naj­le­piej, aby le­ka­rze ni­gdy nie prze­ry­wali ciąży. Inni wo­leli po­zo­sta­wić sprawę su­mie­niu me­dyka. Sę­dzio­wie w szes­na­sto­wiecz­nej Ita­lii przyj­mo­wali, że wstą­pie­nie du­szy w ciało do­ko­nuje się czter­dzie­ści dni od po­czę­cia. Po­tem, w roku 1765, bry­tyj­ski sę­dzia Wil­liam Black­stone wpro­wa­dził nowy stan­dard: tak zwane oży­wie­nie. „Ży­cie to bez­po­średni dar od Boga, prawo z na­tury przy­słu­gu­jące każ­dej jed­no­stce – pi­sał. – W świe­tle prze­pi­sów za­czyna się ono, kiedy tylko nie­mowlę pierw­szy raz po­ru­szy się w ło­nie matki”[23].

Bry­tyj­skie ko­lo­nie w Ame­ryce rów­nież przy­jęły to kry­te­rium i przez wiele dzie­się­cio­leci abor­cje były tam prze­mil­czaną, lecz po­wszechną czę­ścią ży­cia. Tak samo rzecz wy­glą­dała po uzy­ska­niu nie­pod­le­gło­ści przez Stany Zjed­no­czone. Je­śli ko­bieta prze­rwała ciążę, ra­czej nie gro­ziła jej za to kara. Za­mężne nie­wia­sty prze­pro­wa­dzały abor­cje za po­mocą ziół, które ho­do­wały na przy­do­mo­wych grząd­kach. Na­de­szła epoka re­wo­lu­cji prze­my­sło­wej. Ko­biety za­częły się prze­no­sić z farm do miast, po­ja­wiły się nowe środki prze­ry­wa­nia ciąży, tak zwane nie­wie­ście pi­gułki co­mie­sięczne, re­kla­mo­wane w pra­sie, były to jed­nak dość pry­mi­tywne i bar­dzo za­wodne far­ma­ceu­tyki, z cza­sem więc co­raz wię­cej ko­biet mu­siało szu­kać le­ka­rzy go­to­wych w ta­jem­nicy prze­pro­wa­dzić abor­cję chi­rur­giczną.

Gdy na­de­szło XIX stu­le­cie, prze­ciw­nicy abor­cji za­częli zwie­rać sze­regi. Pa­pież Pius IX za­li­czył ją do grze­chów śmier­tel­nych, na­wet je­żeli prze­rwa­nie ciąży na­stą­piło, jesz­cze za­nim płód za­czął się po­ru­szać. W Sta­nach Zjed­no­czo­nych obrońcy mo­ral­no­ści ostrze­gali, że do­stęp do abor­cji skusi ko­biety do grze­chu. Przy­ta­ki­wało im Ame­ry­kań­skie To­wa­rzy­stwo Me­dyczne, wielu wpły­wo­wych le­ka­rzy wy­gła­szało prze­mó­wie­nia na te­mat za­gro­żeń dla cię­żar­nej i płodu zwią­za­nych z prze­ry­wa­niem ciąży. Char­les A. Pe­abody, le­karz z Mas­sa­chu­setts, wzy­wał w 1882 roku swo­ich ko­le­gów po fa­chu, by od­ma­wiali wy­ko­ny­wa­nia abor­cji. „Jest ona grze­chem prze­ciwko Bogu, naj­czar­niej­szą zbrod­nią”[24], ostrze­gał.

Me­dycy tacy jak on, wy­kształ­ceni pod ko­niec XIX stu­le­cia, pod­cho­dzili do sprawy zu­peł­nie ina­czej niż śre­dnio­wieczni uczeni, któ­rzy wszak nie mieli po­ję­cia, co dzieje się w ma­cicy, i mo­gli po­le­gać je­dy­nie na Bi­blii, dzie­łach Ary­sto­te­lesa oraz na tym, że dało się wy­czuć kop­nię­cie dziecka w brzu­chu matki. Pe­abody żył w epoce ba­dań nad plem­ni­kami i ko­mór­kami ja­jo­wymi. Ów­cze­śni na­ukowcy za­częli uważ­nie stu­dio­wać prze­bieg za­płod­nie­nia i roz­wój za­rodka. Za­ra­zem u schyłku XIX wieku wielu z nich na­dal uwa­żało, że istotą ży­cia jest ta­jem­ni­cza siła wi­talna (fun­da­men­talne od­kry­cia do­ty­czące ge­nów i chro­mo­so­mów, za­da­jące kłam tej te­zie, miały zo­stać do­ko­nane do­piero za kil­ka­dzie­siąt lat), która za­czyna dzia­łać w chwili po­czę­cia.

„W któ­rym mo­men­cie ży­cie bie­rze po­czą­tek? – py­tał Pe­abody. – Na­uka po­daje tylko jedną od­po­wiedź, al­bo­wiem żadna inna nie jest moż­liwa. Ży­cie po­wstaje na sa­mym po­czątku, w chwili gdy za­czyna dzia­łać za­sada wi­talna, wraz z pierw­szym ak­tem ko­or­dy­na­cji jej sił”.

We­dług tego po­dej­ścia prawo nie mo­gło trak­to­wać oży­wie­nia, czyli mo­mentu, gdy ru­chy płodu stają się wy­czu­walne, jako gra­nicy le­gal­nej abor­cji. „Nie! – grzmiał Pe­abody. – Ży­cie po­wstaje na sa­mym po­czątku, przeto istota ludzka ma do niego prawo, od­kąd tylko za­cznie swą na­tu­ralną wę­drówkę”.

Za­nim jesz­cze w 1882 roku Pe­abody prze­pro­wa­dził swą szarżę, wiele ame­ry­kań­skich sta­nów wpro­wa­dziło ści­sły za­kaz abor­cji, ist­niały jed­nak pewne luki w prze­pi­sach, dzięki czemu le­ka­rze mo­gli prze­ry­wać ciążę, je­śli tylko uwa­żali to za wska­zane. Nie­kiedy abor­cji do­ko­ny­wano ze względu na zdro­wie matki. Do in­nych wy­star­cza­ją­cych prze­sła­nek za­li­czały się de­pre­sja, ry­zyko sa­mo­bój­stwa ko­biety lub skrajne ubó­stwo. Wielu me­dy­ków chęt­nie prze­ry­wało ciążę, gdy zgła­szały się do nich ofiary gwałtu. Nie­czę­sto zda­rzało się, by o tego ro­dzaju abor­cjach kto­kol­wiek się do­wie­dział. Jesz­cze rzad­sze były przy­padki aresz­to­wa­nia le­ka­rzy.

Ten nie­wi­dzialny pół­le­galny sys­tem ist­niał w Sta­nach Zjed­no­czo­nych przez wiele de­kad, do­póki w la­tach czter­dzie­stych XX wieku po­now­nie nie do­krę­cono śruby, wsku­tek czego wiele miejsc ofe­ru­ją­cych względ­nie bez­pieczne prze­rwa­nie ciąży na­gle zwi­nęło dzia­łal­ność. Co­raz czę­ściej do­cho­dziło za to do nie­uda­nych abor­cji, zwłasz­cza w przy­padku ko­biet, które pró­bo­wały spę­dzić płód do­mo­wymi me­to­dami. Mnó­stwo z nich tra­fiało z tego po­wodu do szpi­tali, każ­dego roku od­no­to­wy­wano też setki zgo­nów.

Nie bra­ko­wało zwo­len­ni­ków re­formy, do­ma­ga­ją­cych się zmiany prawa. Na po­czątku lat sześć­dzie­sią­tych wy­bu­chła po­tężna epi­de­mia odry i na świat przy­szło wiele dzieci ze strasz­li­wymi de­fek­tami. W ob­li­czu tej tra­ge­dii ko­biety za­częły gło­śniej do­ma­gać się prawa do bez­piecz­nej abor­cji. Po­szcze­gólne stany le­ga­li­zo­wały prze­ry­wa­nie ciąży pod pew­nymi wa­run­kami. W 1973 roku Sąd Naj­wyż­szy Sta­nów Zjed­no­czo­nych wy­dał wy­rok w spra­wie Roe vs. Wade i orzekł, że kry­mi­na­li­zo­wa­nie abor­cji na­ru­sza prawo ko­biety do pry­wat­no­ści. Na mocy tej de­cy­zji stany mo­gły ogra­ni­czać do­stęp do prze­ry­wa­nia ciąży do­piero po pierw­szym try­me­strze, gdy płód był na tyle roz­wi­nięty, że był w sta­nie prze­trwać poza ło­nem matki.

W swoim orze­cze­niu sąd wspo­mniał o wąt­pli­wo­ściach do­ty­czą­cych po­czątku ży­cia, ale oznaj­mił, że nie musi od­po­wia­dać na to py­ta­nie. „Nie jest po­trzebne roz­strzy­ga­nie tej skom­pli­ko­wa­nej kwe­stii. Skoro spe­cja­li­ści z dys­cy­plin ta­kich jak me­dy­cyna, fi­lo­zo­fia czy psy­cho­lo­gia nie po­tra­fią osią­gnąć kon­sen­susu, wła­dza są­dow­ni­cza, na obec­nym eta­pie roz­woju ludz­kiej wie­dzy, nie po­winna od­da­wać się spe­ku­la­cjom i szu­kać od­po­wie­dzi”.

Śro­do­wi­ska prze­ciw­ni­ków abor­cji mu­siały od­tąd szu­kać in­nych spo­so­bów, by unie­moż­li­wić ko­bie­tom prze­ry­wa­nie ciąży. Za­częły się boj­koty firm opra­co­wu­ją­cych far­ma­ceu­tyki wy­ko­rzy­sty­wane do prze­pro­wa­dza­nia abor­cji, lob­bo­wano na rzecz prze­pi­sów, które utrud­ni­łyby dzia­ła­nie kli­ni­kom abor­cyj­nym i – żeby po­zy­skać po­par­cie spo­łeczne – przy­wo­ły­wano nowe ba­da­nia na­ukowe, acz­kol­wiek w spo­sób bar­dzo wy­biór­czy.

Prze­ciw­nicy abor­cji wska­zy­wali, że we­dług na­ukow­ców płód jest w sta­nie od­czu­wać ból wcze­śniej, niż do tej pory są­dzono. Za­częły się po­ja­wiać pro­jekty ustaw za­ka­zu­ją­cych prze­ry­wa­nia ciąży, gdy da się usły­szeć „bi­cie serca płodu”. Pra­wo­dawcy opo­wia­da­jący się za po­dob­nymi roz­wią­za­niami po­mi­jali mil­cze­niem fakt, że owo „bi­cie serca” to w isto­cie skur­cze mię­śni cewy ser­co­wej. Nie miało to zna­cze­nia – wspo­mniane ustawy słu­żyły wy­łącz­nie temu, by w prak­tyce unie­moż­li­wić więk­szość abor­cji już po szó­stym ty­go­dniu ciąży.

Nie­za­leż­nie od ta­kich pół­środ­ków wiele śro­do­wisk an­ty­abor­cyj­nych dą­żyło do uchy­le­nia wy­roku w spra­wie Roe vs. Wade[2*]. Aby do tego do­pro­wa­dzić, po­sta­no­wiły pod­jąć kwe­stię, kiedy za­czyna się ludz­kie ży­cie – lub mó­wiąc nieco pre­cy­zyj­niej­szym ję­zy­kiem praw­ni­czym, roz­strzy­gnąć, kiedy za­ro­dek staje się czło­wie­kiem i za­czy­nają mu przy­słu­gi­wać wszyst­kie prawa wy­ni­ka­jące z tego faktu[25]. Zro­dził się tak zwany per­son­hood mo­ve­ment, ruch, który utrzy­muje, że prawa te po­winny przy­słu­gi­wać każ­dej za­płod­nio­nej ko­mórce ja­jo­wej. Ozna­cza­łoby to cał­ko­wite zde­le­ga­li­zo­wa­nie abor­cji bez względu na oko­licz­no­ści.

Część li­de­rów per­son­hood mo­ve­ment przy­znaje, że trzeba by za­ka­zać rów­nież pew­nych środ­ków an­ty­kon­cep­cyj­nych, a kon­kret­nie tych, które unie­moż­li­wiają za­płod­nio­nej ko­mórce ja­jo­wej za­gnież­dże­nie się w ma­cicy. Na po­par­cie po­stu­lo­wa­nych zmian prawa ruch przy­wo­łuje ba­da­nia na­ukowe, w za­sa­dzie tak samo, jak czy­nił to Char­les Pe­abody prze­szło sto lat wcze­śniej. „Ży­cie za­czyna się od po­czę­cia – oznaj­mił w 2017 roku kon­ser­wa­tywny pu­bli­cy­sta Ben Sha­piro. – To nie kwe­stia prze­ko­nań re­li­gij­nych. Tak mówi na­uka”[26].

Trzeba tu pod­kre­ślić, że Sha­piro nie jest na­ukow­cem – ma dy­plom praw­ni­czy i wła­sny pod­kast. Nie po­parł swo­jej tezy żad­nymi wy­ni­kami ba­dań. Nic dziw­nego, bo w rze­czy­wi­sto­ści uczeni sprze­ci­wiają się ta­kim jed­no­znacz­nym, zero-je­dyn­ko­wym de­kla­ra­cjom na te­mat po­cząt­ków ży­cia już od bar­dzo dawna, a kon­kret­nie od­kąd za­czę­li­śmy le­piej po­zna­wać jego bio­che­miczne pod­stawy. W 1967 roku, jesz­cze przed orze­cze­niem w spra­wie Roe vs. Wade i przed wy­bu­chem obec­nych wo­jen abor­cyj­nych, bio­log Jo­shua Le­der­berg, lau­reat Na­grody No­bla, od­niósł się do tych kon­tro­wer­sji w ar­ty­kule opu­bli­ko­wa­nym w „The Wa­shing­ton Post” za­ty­tu­ło­wa­nym The Le­gal Start of Life [Po­czą­tek ży­cia w świe­tle prawa].

„Nie ist­nieje pro­sta od­po­wiedź na py­ta­nie: «W któ­rym mo­men­cie za­czyna się ży­cie?» – pi­sał. – We­dle na­szych obec­nych do­świad­czeń ży­cie tak na­prawdę nie ma po­czątku”[27].

Le­der­berg tłu­ma­czył, że ow­szem, za­płod­niona ko­mórka ja­jowa jest żywa, ale tylko w ta­kim sa­mym zna­cze­niu, w ja­kim żywe są inne ko­mórki, a nie czło­wiek. Ist­nieją jed­no­ko­mór­kowe or­ga­ni­zmy, na przy­kład bak­te­rie, które funk­cjo­nują sa­mo­dziel­nie w gle­bie czy w oce­anie. Na­to­miast ko­mórki, z któ­rych skła­dają się na­sze ciała, nie ra­dzą so­bie w po­je­dynkę. Je­śli ukłu­je­cie się w pa­lec i kro­pla wa­szej krwi spad­nie na pod­łogę, znaj­du­jące się w niej ko­mórki nie za­czną no­wego roz­działu ży­cia poza wa­szym or­ga­ni­zmem – za­miast tego po pro­stu wy­schną i umrą. Z punktu wi­dze­nia ko­mórki śmierć ozna­cza, że we­wnętrzna rów­no­waga che­miczna zo­stała za­kłó­cona, białka nie funk­cjo­nują jak na­leży, a błony i ściany ule­gły ro­ze­rwa­niu. We­wnątrz ciała ko­mórka świet­nie so­bie ra­dzi. Zdo­bywa po­karm, utrzy­muje swoje białka w do­brym sta­nie, po­zbywa się od­pad­ków. Je­żeli otrzy­muje od­po­wied­nie sy­gnały, może się roz­wi­jać i dzie­lić. Z jed­nej ko­mórki po­wstają wów­czas dwie: pier­wotna ko­mórka dzieli całą swoją czą­stecz­kową spu­ści­znę mię­dzy parę ko­mó­rek po­tom­nych. Na żad­nym z eta­pów tego pro­cesu pier­wotna ko­mórka nie umiera, nie można też po­wie­dzieć, że ko­mórka po­tomna się ro­dzi. Wszystko, co daje ko­mórce ży­cie, po pro­stu prze­pływa z jed­nej ko­mórki do dru­giej.

Nie­które ro­dzaje ko­mó­rek po­tra­fią od­wró­cić ko­lej­ność: łą­czą się, za­miast się dzie­lić. Przy­kła­dowo, pod­czas ćwi­czeń fi­zycz­nych sty­mu­lu­jemy ko­mórki mię­śni, by się dzie­liły, a na­stęp­nie łą­czyły i po­więk­szały na­sze włókna mię­śniowe. Ko­mórki układu od­por­no­ścio­wego w na­szych ko­ściach do­ko­nują fu­zji i two­rzą ogromne ame­bo­wate oste­okla­sty od­po­wie­dzialne za zja­da­nie sta­rych ka­wał­ków ko­ści, by na ich miej­sce mo­gły po­wstać nowe tkanki. Każda ko­mórka mię­śniowa i każdy oste­oklast ma wiele ją­der, w każ­dym ją­drze znaj­duje się osobny łań­cuch DNA. Po­szcze­gólne ko­mórki, które do­ko­nały fu­zji, nie umarły. Po pro­stu wy­mie­szały swoje czą­steczki z in­nymi i utwo­rzyły nowy ka­wa­łek ży­wego or­ga­ni­zmu[28].

Ko­mórka ja­jowa funk­cjo­nuje w ta­kim wła­śnie świe­cie. Nie ulega wąt­pli­wo­ści, że żyje, za­ra­zem jed­nak nie ist­nieje ża­den kon­kretny mo­ment, w któ­rym zo­staje oży­wiona za sprawą wy­mie­sza­nia się od­po­wied­nich czą­ste­czek. Za­miast tego po­wstaje wsku­tek fu­zji dwóch in­nych ży­wych ko­mó­rek: plem­nika i jaja. Te rów­nież nie stały się żywe ot tak. Ko­mórka ja­jowa wy­wo­dzi się z ko­mó­rek, które po­dzie­liły się, gdy ich po­sia­daczka była jesz­cze za­rod­kiem. Męż­czy­zna pro­du­kuje co­dzien­nie setki mi­lio­nów plem­ni­ków, za­sad­ni­czo jed­nak wszyst­kie one biorą swój po­czą­tek w za­płod­nio­nym jaju, z któ­rego roz­wi­nął się jego or­ga­nizm. Ży­cie prze­pływa za­tem nie­prze­rwa­nie od jed­nego po­ko­le­nia do dru­giego, przez całe de­kady, stu­le­cia, mi­le­nia. Aby zna­leźć „po­czą­tek”, trzeba by po­wio­sło­wać pod prąd tej wiel­kiej rzeki, do­trzeć do sa­mego źró­dła, które za­częło bić mi­liardy lat temu.

„Ży­cie za­czyna się od mo­mentu po­czę­cia” to pro­ste ha­sło, chwy­tliwe, ła­twe do za­pa­mię­ta­nia i skan­do­wa­nia. Je­śli jed­nak po­trak­to­wać je do­słow­nie, jest kom­plet­nie fał­szywe. Per­son­hood mo­ve­ment za­wsze od­że­gny­wał się od li­te­ral­nej in­ter­pre­ta­cji. Człon­ko­wie ru­chu po­wia­dają, że nie cho­dzi im o ży­cie jako ta­kie, ale o kon­kretne ży­cie. I to nie ży­cie pan­cer­nika czy pe­tu­nii, lecz czło­wieka, któ­remu przy­słu­gują roz­ma­ite prawa, w tym – i tu koło się za­myka – prawo do ży­cia.

„Od­rębna żywa istota ludzka po­wstaje w chwili za­płod­nie­nia oocytu dru­giego rzędu przez plem­nik”, pi­sali w 2001 roku dwaj prze­ciw­nicy abor­cji Pa­trick Lee i Ro­bert Geo­rge[29]. Za­płod­niona ko­mórka, prze­ko­ny­wali, jest wy­jąt­kowa, po­siada bo­wiem wy­jąt­kowy DNA, kom­bi­na­cję ge­nów po­cho­dzą­cych od obojga ro­dzi­ców, która bę­dzie ste­ro­wała jej dal­szym roz­wo­jem. Nie wi­dać tego go­łym okiem, ale we­dług Lee i Geo­rge’a za­płod­nione jajo ma po­ten­cjał ro­zu­mo­wa­nia i wszel­kich in­nych zdol­no­ści, które czy­nią nas ludźmi.

Tak na­prawdę w pro­ce­sie roz­woju czło­wieka nie da się wska­zać jed­nego, kon­kret­nego mo­mentu, w któ­rym po­wstaje nowa osoba[30]. Z pew­no­ścią nie jest to mo­ment po­łą­cze­nia się plem­nika i jaja. Ty­powa ko­mórka na­szego or­ga­ni­zmu ma czter­dzie­ści sześć chro­mo­so­mów – dwa­dzie­ścia trzy dzie­dzi­czone po matce, dwa­dzie­ścia trzy dzie­dzi­czone po ojcu. W mo­men­cie za­płod­nie­nia po­łą­cze­nie DNA ojca i matki daje jed­nak sześć­dzie­siąt dzie­więć chro­mo­so­mów. To dla­tego, że nie­za­płod­nione jajo, jak każda inna ko­mórka w or­ga­ni­zmie ko­biety, ma czter­dzie­ści sześć chro­mo­so­mów uło­żo­nych w dwa­dzie­ścia trzy pary.

Z ko­mórki z sześć­dzie­się­cioma dzie­wię­cioma chro­mo­so­mami nie po­wsta­nie zdrowy czło­wiek. Jego ge­nom byłby kom­plet­nie za­bu­rzony. Aby za­po­biec tej ka­ta­stro­fie, jajo re­aguje na zja­wie­nie się plem­nika utwo­rze­niem ma­leń­kiego bą­belka. W jego wnę­trzu umiesz­cza po­łowę swo­ich pier­wot­nych chro­mo­so­mów. Samo zo­staje z po­zo­sta­łymi dwu­dzie­stoma trzema, sta­no­wią­cymi do­sko­nałe uzu­peł­nie­nie dla DNA ojca.

Jed­nak na­wet te­raz za­płod­nione jajo nie wy­kształ­ciło no­wego ge­nomu, który mo­gli­by­śmy na­zwać jego wła­snym. Chro­mo­somy matki i ojca na­dal się nie wy­mie­szały, po­zo­stają za­mknięte w osob­nych osło­nach, w któ­rych za­cho­dzą różne, od­rębne pro­cesy prze­mian. Na tym eta­pie za­płod­nione jajo można po­rów­nać do prze­strzeni co­wor­kin­go­wej. Ge­nomy mę­ski i żeń­ski pra­cują, by tak rzec, pod jed­nym da­chem, ale osobno.

Po­tem za­płod­nione jajo dzieli się na dwie ko­mórki. Każda dzie­dzi­czy chro­mo­somy od ojca i matki. To prze­ło­mowa chwila – do­cho­dzi do niej do­piero dzień po za­płod­nie­niu. Chro­mo­somy opusz­czają wów­czas swoje osobne biura. Dwa ze­stawy DNA łą­czą się w dwu­ko­mór­ko­wym za­rodku.

Ale nowy za­ro­dek wciąż jesz­cze nie może się po­szczy­cić czą­stecz­kową nie­za­leż­no­ścią. Nie wy­pro­du­ko­wał na ra­zie wła­snych bia­łek: wszyst­kie jego białka po­cho­dzą od matki i zo­stały za­ko­do­wane przez jej geny. Pod tym wzglę­dem – co nie­zwy­kle ważne – za­ro­dek na­dal za­cho­wuje się, jak gdyby był grupą ko­mó­rek or­ga­ni­zmu matki. Na tym eta­pie nie mamy za­tem do czy­nie­nia z od­rębną istotą ludzką przej­mu­jącą kon­trolę nad wła­snym lo­sem. Za­nim obu­dzą się chro­mo­somy ojca i za­nim nowy ge­nom weź­mie się do ro­boty, musi wy­da­rzyć się jesz­cze wiele rze­czy. We­wnątrz jaja znaj­dują się spe­cjalne białka, ko­do­wane przez geny matki. Ich za­da­niem jest pa­tro­lo­wa­nie ko­mó­rek za­rodka w celu nisz­cze­nia in­nych mat­czy­nych bia­łek, które prze­stały już być po­trzebne. Ko­lejna biał­kowa dru­żyna może dzięki temu za­jąć się chro­mo­so­mami po­cho­dzą­cymi od obojga ro­dzi­ców i przy­go­to­wać je do na­stęp­nego za­da­nia, czyli stwo­rze­nia no­wej por­cji bia­łek. Za bu­du­lec po­służą szczątki czą­ste­czek otrzy­ma­nych od matki[31].

Rów­no­cze­śnie za­ro­dek prze­miesz­cza się z ja­jo­wodu do ma­cicy. Po dro­dze może się roz­paść na dwoje. Obie grupy ko­mó­rek na­dal będą się dzie­liły, z każ­dej po­wsta­nie zwy­czajny za­ro­dek i osta­tecz­nie roz­winą się z nich bliź­nięta jed­no­ja­jowe. Je­śli każe się nam wie­rzyć, że za­płod­nione jajo od razu staje się czło­wie­kiem, trzeba za­dać so­bie nie­wy­godne py­ta­nie: gdzie po­dział się ten czło­wiek, gdy za­płod­niona ko­mórka po­dzie­liła się na dwa za­rodki?[32]

Bliź­nięta dwu­ja­jowe po­wstają ina­czej: matka pro­du­kuje dwie ko­mórki ja­jowe rów­no­cze­śnie, a każdą z nich za­pład­nia inny plem­nik. Cza­sami, gdy owe bliź­nięta są jesz­cze ma­leń­kimi grup­kami ko­mó­rek, wpa­dają na sie­bie przy­pad­kiem i łą­czą się, two­rząc po­je­dyn­czy za­ro­dek, który bę­dzie się nor­mal­nie roz­wi­jał, choć część jego ko­mó­rek za­wiera ge­nom jed­nego bliź­niaka, a część ge­nom dru­giego.