Duża Solidarność, mała solidarność ebook

Dla M., dla B. i dla Klubów Krytyki Politycznej

Książka, którą trzymasz w  ręku, napisana jest stylem reportażowo-scenariuszowym; lekkim, zwartym i  nowoczesnym. Nie pretenduje do rangi diagnozy historyczno-społecznej. Jest bezpretensjonalna. Po prostu przedstawia życie jednej z  trzech najbardziej znanych kobiet Solidarności ’80 roku. Alina Pienkowska, pielęgniarka ze Stoczni, później senatorka, posłanka i  radna, zmarła w  2002 roku na raka. Jej mężem był Bogdan Borusewicz. Była bliską, nieodżałowaną przyjaciółką Henryki Krzywonos. Anna Walentynowicz, legendarna suwnicowa ze stoczni, bohaterka filmu Volkera Schlöndorffa Strajk, zginęła 10 kwietnia 2010 roku w katastrofie lotniczej pod Smoleńskiem. Kobiet Solidarności było więcej, ale Henryka Krzywonos jest dzisiaj ostatnią z  tych trzech, które podpisywały Porozumienia Sierpniowe.

Agnieszka Wiśniewska twierdzi, że w  swojej biografii Heni Krzywonos zbiera po prostu znane wątki i  głosy, opowiada rzeczy już wcześniej opowiadane. Jest to oczywista nieprawda. W jej książce objawiają się rzeczy zupełnie nowe. Pewnie zabrzmi to patetycznie, ale pisaniu biografii Henryki Krzywonos przyświecała, jak sądzę, troska o  podupadły, blaknący etos pierwszej Solidarności. Czy można go jeszcze wydobyć z  odmętu za późnych żalów i  potępieńczych swarów? Czy da się go jakimś sposobem odczytać na nowo? Ponownie zaczarować? Jeśli nie, można przynajmniej opowiedzieć go własnym rówieśnikom jako coś więcej niż bogoojczyźniany stereotyp lub wiązkę słusznych frazesów. To dużo.

Historia dużej Solidarności na pewno domaga się odnowienia znaczeń. Nie tylko dlatego, że jej bohaterowie są tak skłóceni, że nie mogą zgromadzić się na jednej uroczystości i należycie uczcić swoich historycznych dokonań. To bardzo przykre, owszem, ale stanowi jedynie symptom głębszych problemów. Wymowny jest tytuł książki Davida Osta Klęska Solidarności opowiadającej o losach związku zawodowego w latach 90. Klęska organizacji związkowej – twierdzi lewicowy amerykański socjolog – polegała na tym, że Solidarność organizacją związkową w jakimś sensie być przestała. Oparła swoją tożsamość na narodowo-religijnych symbolach, rozliczeniach z komunistyczną przeszłością czy – wbrew kobietom działającym w organizacji – na wspieraniu delegalizacji aborcji. Solidarność związała się z Kościołem i polityczną prawicą, nie obroniła polskiego świata pracy przed kosztami transformacji. Nawet ich nie negocjowała. Diagnozy ekonomistów, socjologów czy politologów – Tadeusza Kowalika, Elizabeth Dunn, Naomi Klein, Thomasa Franka czy Davida Osta – są dość podobne. Frustracje mające swoje korzenie w problemach ekonomicznych zdumiewająco łatwo potrafią dziś sublimować w prawicowy populizm – nacjonalizm, rasizm, homofobię czy krucjaty antyaborcyjne. Ale nie tylko. Obok narracji prawicowej powstała narracja liberalna, w której pierwsza Solidarność w ogóle nigdy nie była związkiem zawodowym, a jedynie ruchem niepodległościowo-wolnościowym. Architektem całego przedsięwzięcia był Jan Paweł II, a deregulacja rynku i prywatyzacja zakładów pracy stały się – w takim ujęciu – zwieńczeniem walki i jej happy endem.

Brak jakiejkolwiek symbolicznej więzi pomiędzy strajkującymi robotnikami epoki socjalizmu a dzisiejszą walką pracowników Tesco, Biedronki, Frito Lay czy komercjalizowanych placówek ochrony zdrowia to bolesna ironia dziejów, a zarazem wyrazisty przejaw spustoszenia pozostawionego przez terapię szokową początku lat 90. Jeśli istnieje jakaś terapia po terapii szokowej, na pewno jest nią odbudowywanie ciągłości, rekonstrukcja pamięci. Odzyskiwanie własnej historii. W filmowym reportażu Roberta Kowalskiego z wizyty Naomi Klein w Polsce autorka Doktryny szoku odpowiada na pytanie, co najbardziej rzuciło jej się w oczy w naszym kraju. Otóż była to powszechna ignorancja dotycząca Sierpnia ’80. Ludzie nie mają pojęcia, o co w tym wszystkim chodziło – mówi Klein. Albo w ogóle nic nie wiedzą. Jakby tego fascynującego dla lewicy na całym świecie, wielomilionowego pracowniczego ruchu tutaj nigdy nie było.

Solidarność była Wydarzeniem w sensie, jaki nadał temu pojęciu Alain Badiou. Wydarzenie miało wymiar sakralny, zawieszało klasowe odrębności i konflikty, przeorało życiorysy ludzkie, niektórych doprowadziło do szaleństwa. Nie ma wątpliwości, że było to Wydarzenie męskie, a w każdym razie tak zostało opowiedziane i utrwalone. Agnieszka Graff nawet nazwała Solidarność „męskim rytuałem przejścia”. Rola kobiet została w stoczniowym micie zmarginalizowana to tego stopnia, że o uratowaniu przez nie strajku 16 sierpnia wiedzą dziś tylko specjaliści i wtajemniczeni. Postulaty roku ’80 dotyczące zapewnienia dzieciom miejsc w przedszkolach i żłobkach do dziś nie doczekały się realizacji. Zapewne dlatego, że są zbyt przyziemne.

Krystyna Kłosińska, analizując teorię i  strategie krytycznych praktyk feminizmu, podkreśla niezwykłą rolę marginesu zwanego również poboczem albo szczeliną. Właśnie tam często znajduje początek kobiece czytanie i  pisanie. To w  kuchni zaczyna się ustrój społeczny – mówią feministki. Zwłaszcza kuchnia rodziny wielodzietnej jest uprzywilejowanym punktem obserwacyjnym. Zwłaszcza kuchnia domu dziecka. Stamtąd najlepiej widać, jak potoczyła się historia. W  ten właśnie sposób Agnieszka Wiśniewska znalazła nową drogę do dużej Solidarności. Po pierwsze – u czyniła protagonistką mitu kobietę. Po drugie – położyła nacisk na „małość”, codzienność, zwyczajność. Żeńskość. Transformacja symboliczna, postulowana przez profesor Marię Janion jako konieczne dopełnienie zmiany ustroju gospodarczego, wymaga bowiem między innymi przedefiniowania tradycyjnie męskich, wspólnotowych wzorów kultury. Wymaga umocnienia kobiecej solidarności jako odpowiedzi na wykluczający, konserwatywny model życia publicznego w  Polsce. Książka Agnieszki Wiśniewskiej dowodzi, że jest to możliwe. Że już się staje.

„Henia tramwajarka”, jak na nią mówiono na Stoczni, w żaden sposób nie przypomina „sentymentalnej panny S.”, o której śpiewał bard Jan Krzysztof Kelus. W jego piosence panna S., czyli po prostu Solidarność, zostaje zgwałcona (pewnie przez siepaczy generała) na oczach tłumu bezradnych wielbicieli i znika, schodzi ze sceny. Chłopcy piszą więc teraz do niej na powielaczu sekretne listy, malują jej zakazane imię farbą na płotach, śpiewają i tęsknią. Miła jest ta zapomniana już dzisiaj piosenka, choć też i troszkę niemiła. Kiedy szukamy kobiecych emblematów Solidarności, widać, jak bardzo Henia Krzywonos jest do sentymentalnej panny S. niepodobna. Henia ma naturę dobrej rozbójniczki, lwicy, gotowej walczyć do upadłego o pokrzywdzonych. Jest kobietą – rycerką, nie tylko ze względu na posturę i sienkiewiczowskie nazwisko. Nie ma w sobie nic z ofiary. Nazywa siebie „zwykłą przyziemną babą”, ale w tej „babie” jest sto procent waleczności. To jej przypadł teraz w udziale obowiązek przeprowadzenia etosu pierwszej Solidarności przez nowy wiek. Pogodzenia go z nowoczesnymi ruchami pracowniczymi. Z nową lewicą. Z walką na rzecz równouprawnienia kobiet. To ona, ostatnia, niesie w sobie solidarnościowe zaczarowanie. Na pewno go nie zgubi. Jest przecież kobietą.

I. DUŻA SOLIDARNOŚĆ

– Henia, twoja komórka dzwoni.

– Ciekawe, kto tym razem ma problem?

Henia podchodzi do stołu w pokoju, sięga po telefon. Numer nieznany.

– Halo.

– Dzień dobry, Agnieszka Wiśniewska z Krytyki Politycznej z tej strony. Pani Henryko, chcę napisać o pani, czy możemy się spotkać i porozmawiać?

– O mnie? Ale już wszystko o mnie napisano. No dobrze, niech pani przyjedzie.

Wsiadam w pociąg Warszawa – Gdańsk. Przypomina mi się, co pisał o tym pociągu Timothy Garton Ash w książce Jesień wasza, wiosna nasza. A ściślej przypominam sobie, że pisał, bo za nic nie mogę odtworzyć, jak brzmiał ten fragment. Jakoś tak, że pociąg jedzie długo. Sprawdzę w domu, jak to z tym pociągiem było.

Na dworcu czeka na mnie Krzysztof, mąż Henryki.

– To o czym będzie pani artykuł dokładnie?

– To nie będzie artykuł. Tym razem to będzie książka.

Sierpień 1980 roku był wyjątkowo słoneczny. Dziewczęta w letnich sukienkach wydawały się jakieś piękniejsze, a chłopcy w przepoconych podkoszulkach przystojniejsi. Psy ciszej ujadały, dzieciaki mniej hałasowały na podwórkach i boiskach. Nawet pasażerowie tramwaju, w którym jak zwykle coś się zacięło i utknął na dłużej na przystanku, nie krzyczeli zbyt głośno. Cieszyło to Henrykę ogromnie, bo to do niej, jako do prowadzącej tramwaj, należało zlokalizowanie usterki, naprawienie jej, najlepiej tak szybko, żeby żaden z podróżnych nie zdążył wszcząć awantury. Cisza była niepokojąca. Może przez słońce. Gdyby nie słońce, pasażerowie zareagowaliby na awarię inaczej.

Henryka była motorniczą tramwaju. Kilkanaście miesięcy wcześniej jechała „trójką” koło Stoczni im. Lenina. Była to jedna z najgorszych linii w mieście. Tramwaj podwoził do pracy stoczniowców i po zmianie zabierał ich do domu. Rano był nabity po brzegi – zaspani jeszcze mężczyźni ściskali w rękach teczki z drugim śniadaniem, kobiety miały umazane smarem pantofle i kwieciste chustki na głowach. Po południu był już nie tylko nabity, ale wręcz oblepiony robotnikami. Stoczniowcy wisieli na poręczach i schodach niczym kiście winogron. Żeby ruszyć z przystanku, trzeba było zamknąć drzwi tramwaju. Henryka musiała robić to ręcznie. Tylko jak zamknąć drzwi, za które wystaje kilku panów? Tym razem drzwi się zepsuły. W tramwaju zaczęła rozlegać się pieśń zmęczonych i zniecierpliwionych pasażerów: „Szybciej”, „Czemu jeszcze stoimy?”, „Obiad mi w domu stygnie”. Henryka puszcza mimo uszu te słowa, bo wie, że to dopiero pierwsze takty narzekania i krzyków.

Tramwaj rusza. Drzwi niezamknięte, więc jedzie powoli. Na każdym zakręcie można zgubić któregoś z uczepionych poręczy pasażerów. Pan w kufajce i zadziornie przekrzywionej czapce zaczyna intonować drugą zwrotkę pieśni zniecierpliwionych: „Co tak wolno, do cholery?”.

Henryka siedziała na okrągłym stołeczku motorniczej. Od tłumu rozżalonych pasażerów oddzielała ją mała barierka. Czasem zdarzało się, że któryś z  pasażerów w  złości forsował to symboliczne ogrodzenie i  groził motorniczej przed nosem zaciśniętą pięścią. Czasem motorniczy dostał od pasażera po głowie. I  nie miało znaczenia to, czy będzie zły, bo tramwaj jedzie za wolno czy za szybko.

Tym razem pan w czapce miał pecha. Trafił na motorniczą, która nie pozostała dłużna. Gdy tylko tramwaj zatrzymał się na przystanku, obróciła się na swoim okrągłym stołeczku i na jedno „cholera” odpowiedziała zgrabną, ale ostrą wiązanką inwektyw i upomnień. Ludzie zamilkli. Pan poprawił czapkę i w jednej sekundzie zmienił się z zadziornego cwaniaka w spokojnego mężczyznę z teczką.

Henryka jeździła tramwajami od lat. Nie takich krzykaczy uciszała, nie z  takimi problemami musiała sobie radzić. Niedomykające się drzwi, urywające się pantografy. Oczywiście pasażera nie interesowało, czyja to wina, że tramwaj utknął na przystanku i  dalej nie pojedzie. Natychmiast wylewał żale wprost na motorniczą. Henryki natomiast nie interesowało, że motorniczej z  pasażerem rozmawiać nie wolno, i  zawsze reagowała na aroganckie pyskówki.

Po powrocie do bazy Henryka wysiada z tramwaju i idzie prosto do kierownika zgłosić awarię. Kierownik wychodzi akurat z budynku i podąża w jej stronę.

– Panie kierowniku, drzwi w „trójce” znowu szlag trafił.

– I co ja ci na to poradzę? – odpowiada kierownik. Nie zwalniając kroku, przechodzi obok Henryki i idzie w stronę bramy. Spieszy się do domu, jak wszyscy.

– Jak to: co pan poradzi? To pan jest tu kierownikiem.

Kierownik nawet nie odwraca głowy. Jest już tuż przed bramą, kiedy podbiega do niego kobieta i  rozdygotanym głosem mówi:

– Panie kierowniku, ja muszę jechać do domu, na Rumię, żeby zabrać dziecko z  przedszkola, a  nie mam zmiany. Ja bardzo przepraszam. Zjechałam na zajezdnię, bo nie ma mnie kto zastąpić.

Kierownik zatrzymał się, odwrócił i jak nie wrzaśnie:

– Wpieprzaj mi się na ten tramwaj natychmiast i jedź!

Kobieta zbladła. W oczach stanęły jej łzy. Nagle z drugiej strony placu dobiegł głos Henryki:

– Sam się wpieprzaj na ten tramwaj.

Tym razem to kierownik pobladł.

– Ja nie umiem – odpowiedział.

– Jak to nie umiesz? Drzwi naprawić nie umiesz, tramwaju prowadzić nie umiesz. To jaki z ciebie kierownik?

– Nie jestem od tego, żeby drzwi naprawiać. Krzywonos, wy pojedziecie tym tramwajem, skoro koleżanka nie może – zarządził.

***

W czasie kiedy Henryka Krzywonos zaczyna pracę w tramwajach, nie nazywa się Krzywonos, ale dla tej historii nie ma to znaczenia.

***

– Nigdzie nie pojadę, ani ja, ani ona – powiedziała Henryka i zabrała zapłakaną kobietę do hali zajezdni.

Kiedy tak szła przez pusty plac w  stronę hali, pomyślała, że znowu nie ma szans na zamianę felernej „trójki” na jakąś lepszą linię.

„Trójkę” Henryka dostała za pyskowanie. W  zajezdni zawsze coś się psuło, w  tramwajach wiecznie nie działało to czy tamto. Koledzy nieraz się odgrażali, że kiedy tylko będzie zebranie związkowej rady zakładowej, wygarną kierownictwu wszystko, powiedzą, co myślą o  tych usterkach, o  skandalicznych warunkach pracy. Kiedy jednak przychodziło do rady, sala milczała jak zaklęta. I  wtedy – nieważne, czy chodziło o  sprawę znaną Henryce, bliską, o  jej znajomego, o  obcą osobę – wstawała i  mówiła. Kończyło się zawsze tak samo: a  to premię obcięli, a  to na gorszą linię wysłali.

Henia weszła do hali.

– Dziękuję, Henia – powiedziała przez łzy kobieta. – Znowu ci premię zabiorą.

– Trudno. Widać taki mój los. No, nie rycz już i jedź po dziecko.

W budynku siedziało kilka osób. Wieść o zakończonej przed chwilą rozmowie pod bramą szybko rozeszła się wśród zgromadzonych. Zaczęły się nerwowe dyskusje.

– Nie możemy tak tego zostawić.

Wszyscy motorniczy, którzy byli w tym czasie w zajezdni, odmówili, podobnie jak Henryka, wyjechania na miasto za koleżankę. Nie dlatego, że nie chcieli jej pomóc. Bardzo chcieli. Pracownicy Wojewódzkiego Przedsiębiorstwa Komunikacyjnego WPK, znali się dobrze, lubili i wspierali w trudnych momentach. To był taki moment. Solidarnie postanowili nie jechać. Dyskusje trwały jeszcze przez dłuższy czas. Zastanawiano się, co zrobić, jak zareagować. Po wielu rozmowach padła decyzja: „Stajemy”.

Ustalono, że następnego dnia kolega, który przychodzi do pracy jako pierwszy, nie wyjedzie. Na znak protestu przeciwko warunkom pracy.

Wszyscy rozeszli się do domów i czekali na nadchodzący poranek.

Następnego dnia kolega jednak wyjechał. – Mam rodzinę, mam dzieci, nie będę się narażał – wytłumaczył wszystkim. – Przedyskutowałem to z żoną i ona powiedziała, że absolutnie się nie zgadza.

Henia rozumiała. Ona też miała rodzinę. Nie dzieci, nie męża, ale młodszą siostrę, którą musiała się opiekować.

Tramwaje nie stanęły tamtego dnia i nie stanęły jeszcze wielokrotnie, choć zdarzało się, że załoga postanawiała rozpocząć strajk. Nie rozpoczynała, choć maszyny bywały zepsute, brakowało części, motorniczy skarżyli się na usterki. Trzeba było czekać do tego słonecznego sierpnia, żeby znalazł się odważny, który powie: „Ten tramwaj dalej nie pojedzie”.

Latem 1980 roku młodsza o  osiem lat siostra Henryki wyszła za mąż. Henryka zajmowała się nią od zawsze. Ojciec zmarł w  1966 roku. Henia miała wtedy trzynaście lat. Siostra nie chodziła jeszcze do szkoły. W  domu było coraz ciężej, matka piła. Henryka trafiła do domu dziecka (siostra została z  matką). Spędziła w  nim cztery lata. Kiedy wróciła do domu, była już prawie pełnoletnią panienką.

Otworzyła kluczem drzwi do mieszkania, weszła cichutko, na palcach, żeby nie obudzić matki. Lekkim ruchem zamknęła za sobą drzwi i położyła na ziemi tobołek. Rozejrzała się, sprawdzając, czy coś się przez te lata zmieniło. Zajrzała do pokoju. Matki i siostry nie było w domu. Mała najpewniej nie wróciła jeszcze ze szkoły. Henryka usiadła na skraju łóżka. Kiedy pół godziny później siostra weszła do domu, rzuciła się Heni na szyję. Ta przytuliła ją mocno.

Henryka była dobrze zbudowaną, silną dziewczyną. Gdy zaczynała mówić, niski głos hipnotyzował rozmówcę. Potrafiła wzrokiem przeszywać ludzi – umiała spojrzeć na kogoś tak, że natychmiast milkł i robił się potulny jak cielę. Jednocześnie kiedy ktoś był jej bliski, mogła go wzrokiem zagłaskać. Takim właśnie tulącym i kochającym wzrokiem patrzyła teraz na siostrę, układając w głowie scenariusz następnego dnia. Trzeba będzie zacząć szukać pracy.

Szybko dostała posadę w zarządzie Portu Gdańsk. Zajmowała się początkowo sprzątaniem, a później wszystkim, czym było trzeba. Pewnego dnia ktoś odkrył, że Henryka ukończyła szkołę zawodową dla maszynistek biurowych.

– Może byś coś przestukała? – ktoś zapytał.

– Chętnie – odpowiedziała Henryka i już tego samego dnia dostała pierwsze zlecenie. Kilka stron tekstu do przepisania na maszynie.

Po zakończeniu pracy Henia usiadła do biurka, zapaliła lampkę i  zaczęła stukać w  klawisze. W  sali było już pusto, wszyscy poszli do domów. Tylko rytmiczne uderzenia klawiszy zakłócały ciszę.

Dni i noce były do siebie podobne. Rano pobudka, trzeba się szybko ubrać, wyszykować siostrę do szkoły, zrobić jej kanapkę, bo mama na pewno nie będzie o tym pamiętać. Henryka szybkim krokiem zbiegała po schodach. Wypadała na ulicę. Mieszkała w robotniczej portowej dzielnicy. Niezbyt ciekawej. Mijała sąsiada:

– Dzień dobry, panie Janku – rzucała w przelocie.

– Dzień dobry, dziecko – odpowiadał mężczyzna, kłaniając się i powolnym ruchem zdejmując czapkę z głowy.

W zarządzie dzień mijał szybko. Po całym dniu pracy Henia bywała zmęczona. Nie odmawiała jednak, gdy dawano jej coś do przepisania. Dodatkowe zajęcie przynosiło dodatkowe dochody, a pieniądze zawsze były w domu potrzebne.

– Pani Henryko, a może jak pani taka prędka i obrotna, to by pani na motorniczą poszła? – zagadnął któregoś dnia pan Janek.

Henia jak co dzień biegła do pracy. Rzuciła więc tylko z przyzwyczajenia:

– Dzień dobry, dzień dobry.

Za chwilę przystanęła jednak, odwróciła głowę i z niedowierzaniem zapytała:

– Motorniczą?

– Kurs robią u nas. Pani by sobie poradziła.

– Panie Szulc, pan to ma pomysły.

Wieczorem stukając w klawisze maszyny, Henryka zaczęła się poważnie zastanawiać nad propozycją sąsiada. Jako motornicza tramwaju zarabiałaby więcej niż w zarządzie, do tego mogłaby się nauczyć nowego zawodu. Zaciekawiona następnego dnia rano sama zaczepiła pana Janka:

– A kiedy ten kurs się zaczyna?

Motorniczą Henryka została w 1973 roku. Dostała „Pozwolenie na prowadzenie tramwaju kategorii drugiej”. Rozpoczęła pracę w Wojewódzkim Przedsiębiorstwie Komunikacyjnym. Pan Janek pomagał jej jak mógł. Znali się zresztą od dawna i nie był to przypadek, że tamtego dnia zaproponował jej właśnie pójście na kurs. Jan Szulc znał dobrze matkę Henryki i jej siostrę. Niejeden raz wspierał je wszystkie, często jego pomoc okazywała się nieoceniona.

Kiedy matka przestawała pić i znajdowała więcej czasu dla rodziny, Henryka potrafiła oddać jej wszystko, co dorobiła na tramwajach. Wtedy to matka stawała się głową rodziny, i to ona trzymała w portfelu wszystkie rodzinne oszczędności.

Dzięki temu, że pan Jan znał dom rodzinny Henryki i  jej dobre serce, wiedział, że gdy tylko bierze więcej kursów na mieście, nie znaczy to wcale, że będzie miała nagle codziennie kanapkę. Nie miała, bo pieniądze na chleb trzymała matka. Kanapkę podrzucał jej więc ukradkiem do kieszeni pan Janek. Czuwał nad młodą, przepracowaną motorniczą. A  przepracowywała się zawsze.

Tak jak kiedyś brała dodatkowe roboty na noce i stukała na maszynie, tak teraz brała dodatkowe kursy. Potrafiła przepracować 400 godzin w miesiącu – przeciętnie jakieś trzynaście godzin dziennie. A gdzie czas na kino, na spotkanie z przyjaciółmi?

– Byłaś na imieninach u Marysi? – pytał pan Jan zaniepokojony tym, że Henia nigdzie nie wychodzi.

– Jakich imieninach? Przecież kurs miałam.

– A do Stacha się wybierasz? Córka mu się urodziła. Zapraszał na wódeczkę.

– Ja nie mam czasu na imieniny, wódeczki. Mam dom na głowie, pracować muszę.

– Zmarnujesz się, jak będziesz tyle pracować.

– Pan już nie przesadza, panie Janku. Przecież byłam na grzybach z ZMS-em. Dwa razy nawet.

– Tak. Trzy lata temu.

W tramwajach każdy dzień przypominał poprzedni i kolejny. W zajezdni trzeba było stawić się o świcie. Wsiadała w swoją „trójkę”, a teraz w „piętnastkę”, i jechała w trasę. Od przystanku do przystanku, od pętli do pętli. Ludzie wsiadali, przepychali się, krzyczeli, narzekali: „Wolniej”, „Szybciej”, „Ostrożnie, kurwa, kartofle wozisz czy ludzi?”. A Henia otwierała drzwi, wpuszczała ludzi, zamykała, czasem ryknęła na co bardziej aroganckiego i niecierpliwego pasażera, obracała się na swoim okrągłym stołeczku i jechała przed siebie. Po iluś tam kursach zjeżdżała do zajezdni, składała skargę na zepsuty tramwaj, słyszała, że może sobie swoją skargę wsadzić, i szła na obiad do domu. Po obiedzie wracała do zajezdni. Czasem nie zdążyła pobiec do domu zjeść i musiała zadowolić się kanapką albo czekać do wieczora na kolację.

Popołudniowe kursy były chyba gorsze niż poranne. Ludzie wracali z  pracy, spieszyli się do domów. Zajeżdżała na plac przy Stoczni im. Lenina i  zabierała tłum ubranych w  niebieskie drelichy robotników. Niekiedy słyszała rozmowy pasażerów. Podobne do tych, jakie toczyła z  kolegami w  zajezdni. O  tym, że części brakuje, że wczoraj zmianowy poparzył dłonie, bo znów zabrakło rękawic, a  trzeba było przenieść gorącą rurę z  jednej hali do drugiej. Zasady awansu w  pracy są niesprawiedliwie. Znowu ktoś dostał lepsze stanowisko tylko dlatego, że zapisał się do partii, znowu wydłużono czas pracy, znowu podkręcono normy. Kobiety martwiły się, że dzieciaki z  ubrań wyrastają, a  na nowe nie ma. A  jak się nawet odłoży, to i  tak nic w  sklepie dostać nie można. Tylko dzieci milicjantów i  żołnierzy jakimś cudem mają nowe rajstopki. Znała dobrze tę tramwajową mantrę:

– Butów nie ma.

– Mleka nie ma.

– Moja siostra ze wsi kurę przywiozła. Pół mi dała. Rosół na niedzielę zrobię.

– Szkoda, że u nas kur nie ma.

– Mięsa nie ma.

– Podwyżki.

– Zwolnienia.

Któregoś razu młody mężczyzna w  wąskich spodniach i  flanelowej koszuli parodiował przemówienie Edwarda Gierka, I  sekretarza KC PZPR. Wyprostował się, co w  wypełnionym po brzegi tramwaju było nie lada wyczynem, chrząknął i  zaczął mówić:

– Towarzysze, nowy rok przyniesie nam nowe sukcesy, ale też nowe zmartwienia. Jeśli zabraknie papieru toaletowego, to zrozumcie, że powodem jest susza, która czeka nas tego lata. Jeśli zabraknie lodu, to dlatego, że czeka nas ostra zima.

Pasażerowie zanosili się śmiechem, niektórzy pamiętali prawdziwe noworoczne przemówienie I sekretarza zapowiadające susze i mrozy. Wielkiej suszy jakoś nie było, zaczęły się za to powodzie. Sucho czy mokro, mydła w sklepie tak czy siak zabrakło. W sumie to logiczne. Skoro zapowiadali, że będą braki wody, zapewne profilaktycznie zmniejszono też produkcję mydła.

Podobno młodzieniec przedrzeźniający Gierka miał potem problemy w pracy.

1 lipca 1980 roku w  górę poszły ceny niektórych gatunków mięsa i  wyrobów mięsnych: podrożało wołowe bez kości, golonka, pasztetowa, bekon, indyk, kaczka, gęś. Dobra te przeniesiono do kategorii towarów sprzedawanych po cenach komercyjnych. Wcześniej, w  czerwcu, w  badaniu OBOP- u 61 procent pytanych oceniło zaopatrzenie jako złe. Tylko 13 procent uznało, że jest dobrze. Nie ma co przywiązywać się za bardzo do liczb i  sondaży, ale warto pamiętać, że w  ciągłej sprzedaży brakowało podstawowych artykułów. Nie można było kupić masła, sera, mąki, jajek, włoszczyzny. Mleko w  proszku dla niemowląt sprzedawano wyłącznie na podstawie książeczek zdrowia dziecka. Szynkę i  wołowe bez kości za dostępne uznał jeden procent badanych.

Henryka słuchała robotniczych rozmów i nie była nawet zła, gdy któryś z pasażerów rzucił jej wiązkę przekleństw. Uważała oczywiście, że to chamstwo, odpowiadała zawsze, ale z drugiej strony sama potrafiła nie gorzej krzyknąć, gdy coś nie działało i gdy znowu nie udało jej się czegoś w sklepie kupić.

Robotnicy znosili do tramwaju nie tylko opowieści o codziennych trudach. Czasem znosili też ulotki. Przy Stoczni był wiadukt, pod którym przejeżdżały kolejki. Jeździli nimi robotnicy z Gdańska, Gdyni, Nowego Portu. W południe, gdy wszyscy wychodzili z pracy, pod wiaduktem zbierał się spory tłum ludzi. Nagle nie wiadomo skąd na ich głowy spadał deszcz ulotek. Wiatr kołysał nimi i obracał niczym jesiennymi liśćmi. Papier mienił się w słońcu. Ludzie podnosili je zaciekawieni i zaczytywali się w nich. Jeśli któryś z robotników podniósł dwie czy trzy, przynosił jedną do tramwaju. Henryka zerkała ciekawie na kawałek kartki, chowała go do torby, zamykała drzwi i wiozła stoczniowców do domu.

W  zajezdni, gdy już skończyła kurs, czytała w  skupieniu ciasno zadrukowaną kartkę: „Tylko niezależne związki zawodowe mające oparcie w  robotnikach, których reprezentują, mają szansę przeciwstawić się władzy, tylko one stanowić będą siłę, z  którą władza musi się liczyć i  z  którą będzie pertraktować jak równy z  równym”.

Podziwiała ludzi, którzy ryzykują już nie tylko zamianą lepszej trasy tramwajowej na gorszą, łatwiejszej pracy na bardziej uciążliwą czy nawet utratą pracy. Oni mogli iść do więzienia, a pewno i stracić życie za wystąpienia przeciw partii. Z ulotek wiedziała, że ktoś siedzi za to, że znaleźli u niego wydane poza cenzurą książki. Inny stracił pracę za kolportowanie drugoobiegowego „Robotnika”. Nie znała szczegółów, nie znała ludzi, o których pisze się w ulotkach. W pamięci utkwiło jej tylko jedno nazwisko – Bogdan Borusewicz. Obok nazwiska podany był adres domowy i telefon. Nie mieściło jej się w głowie, że można być tak odważnym, by na takiej zrzucanej z wiaduktu na robotników ulotce podać swój numer.

Tamtego lata 1980 roku o ulotkach, podwyżkach i zwolnieniach rozmawiało się w tramwaju częściej niż zwykle. W marcu wzrosły ceny benzyny. W maju papierosów i coca-coli, co akurat mniej obeszło robotników z tramwaju. Coli i tak nie pijali, a papierosy palili tanie. Tanie na szczęście pozostały tanie. Na początku wakacji nagle podskoczyły ceny mięsa. Władza próbowała to jakoś zakamuflować. Podniesiono ceny boczku i golonki, wyjaśniając, że drożeje tylko „lepsze mięso” i tylko w „wybranych sklepach – komercyjnych”. Niestety, ceny komercyjne zaczęły obowiązywać w stołówkach zakładowych i robotniczych bufetach. Władze miały chyba nadzieję, że słońce i lato odwrócą uwagę od wzrostu cen. Nie udało się. Podwyżki cen mięsa nigdy nie uchodziły uwagi kobiet, które codziennie przygotowywały obiad dla rodziny, i rodziny, która ten obiad jadła.

Ludziom od lat wmawiano, że w Polsce jest coraz lepiej, że buduje się mieszkania, na ulicach jest coraz więcej samochodów. Młodych starano się przekonać, że chodzą w ładnych, modnych ciuchach, na nos wkładają wielkie okulary słoneczne i z nadzieją powinni patrzeć w przyszłość. Mogą przecież podbijać świat – jeździć stopem od morza do Tatr, słuchać przebojów na festiwalu w Sopocie, podziwiać Abbę w „Studio 2” w telewizji. I wielu uwierzyło, że idzie ku lepszemu. Kiedy więc ludzie zorientowali się, że ktoś próbuje ich nabrać, poczuli złość.

– Jest strajk w Ursusie – powiedziała, wsiadając do tramwaju, młoda kobieta.

– Skąd wiesz?

– Czytałam.

Henryka chciała przysłuchać się rozmowie kobiet, ale znów zacięły się ostatnie drzwi.

– Cholender – przeklęła pod nosem i poszła sprawdzić, czy uda się je dopchnąć ręcznie. Czasem takie dopychanie pomagało. Tym razem nie.

– Ja to zrobię – zaoferował pomoc młodzieniec z wąsem. Zamachnął się i kopnął w drzwi. Syknęły i zamknęły się.

– No i możemy jechać – zatarł ręce zadowolony.

Do zajezdni zostało jeszcze ze dwanaście przystanków, liczyła w głowie Henryka. Ciekawe, czy będzie mi tak kopał do samego końca trasy?

Wracając na swoje miejsce, zobaczyła ulotkę leżącą na ziemi. Rozejrzała się dookoła. Podniosła ją i schowała do kieszeni.

Z ulotki dowiedziała się, że w fabryce traktorów w Ursusie, a także w Hucie Warszawa robotnicy przerwali pracę i rozpoczęli strajk. Sprzeciwiali się nagłemu wzrostowi cen żywności. W następnych dniach z kolejnych ulotek dowiadywała się o innych strajkach w kraju: w Fabryce Autobusów „Autosan” w Sanoku, w tarnowskim Ponarze, w WSK „Mielec”, w Polmo w Tczewie, w Polkolorze, w Zakładach Lniarskich „Stella”, w WSK „Świdnik”, w Fabryce Samochodów Ciężarowych w Lublinie, w warszawskiej FSO.

Telewizja nie wspominała nawet słowem o  tym, że coś się dzieje. Ulotki stały się głównym źródłem wiedzy o  wydarzeniach w  kraju. W  połowie lipca wydawało się, że strajkuje już pół Polski. Chełm, Kraśnik, Zamość. Kolejne miasta dołączały do listy.

Strajkujący domagają się już nie tylko wycofania cen komercyjnych na żywność, ale także poprawy zaopatrzenia, wolnych sobót i wcześniejszego przechodzenia na emeryturę.

– Czytała pani? – zaczyna rozmowę w  tramwaju starsza kobieta.

– Co? – dopytuje zaczepiona pytaniem koleżanka.

– „Ludzie pragną porządku – porządek zależy od ludzi”. Ja tam pragnę sandałów dla córki, pianki do golenia dla syna i koszuli dla starego.

– Gdzie tak piszą?

– „Trybuna”.

– „Ludu”? Lud to oni mają za nic. Pani tego nie czyta, strata czasu. I nerwów szkoda.

– Moja siostra mieszka w Lublinie. Mówi, że tam to już całe miasto stoi.

– A nie boją się, że będą do nich strzelać? Do nas w siedemdziesiątym strzelali.

– Nie boją się. Teraz to oni są już mądrzejsi. Nie wychodzą na ulicę, to i nikt na ulicy do nich nie strzela.

– Może to i racja, ale jak będą chcieli, to i na zakładzie zaczną strzelać.

– No co pani.

– Ja bym się bała.

– Podobno przyjechały do nich jakieś szychy z biura politycznego i rozmawiają o podwyżkach.

– Mam kuzyna w Lublinie. Zapytam go, bo jakoś nie chce mi się wierzyć.

Niemal każdego dnia w tramwaju słyszy się rozmowy o kolejnym strajku. Ludzie coraz odważniej mówią o potrzebie podwyżek pensji, o złych warunkach pracy. Dyrekcja zakładów słucha niekiedy głosu niezadowolonych pracowników i postanawia w ramach rekompensaty dać im podwyżkę. Kiedy tylko w jednej części kraju udaje się coś wywalczyć, w innej rozpoczyna się strajk.

Któregoś lipcowego dnia Henryka wracała z kursu „piętnastką” do bazy. W zajezdni panowało niecodziennie poruszenie.

– Henia, chodź do nas – krzyczy z okna budynku kolega.

Henia zabrała swoją torbę i weszła do świetlicy, gdzie siedziała już grupka motorniczych i kilku innych pracowników.

– Cały kraj zaczął strajki.

– Rząd ich słucha.

– Przecież my też pracujemy w podłych warunkach.

– Mnie dziś znowu pantograf poszedł.

– Akumulatora od miesiąca dostać nie mogę.

– Wiecznie popsute.

– Dostajemy po łbie od pasażerów.

– Ubliżają nam, a czy to moja wina, że gratem jeżdżę?

– Mamy tego powyżej dziurek w nosie.

W świetlicy odbywało się zebranie. Od razu było słychać, że ludzie są naprawdę poruszeni. Henryka była przez te wszystkie lata pracy w WPK na wielu zebraniach, bardzo wielu. Takiego wzburzenia, takiej mieszaniny złości i entuzjazmu nie pamiętała. Mężczyźni zaciskali pięści, ktoś tupnął nerwowo. Kilka młodych dziewczyn szeptało sobie coś na ucho, żywo przy tym gestykulując. Był to niecodzienny widok. Jakby nagle wszyscy rozgoryczeni i zmęczeni pracownicy zebrali się w jednym miejscu, żeby powiedzieć: „Nie zgadzamy się”. I jakby wierzyli, po raz pierwszy chyba, że nie usłyszą w odpowiedzi: „Gówno nas to obchodzi”. Świetlica wrzała. Przerzucano się przykładami złego funkcjonowania przedsiębiorstwa, przywoływano historię kolegów i koleżanek wyzywanych przez pasażerów. Nieraz motorniczy brali udział w tragikomicznym spektaklu, kiedy to na oczach widowni – rozwścieczonego tłumu – walczyli z zepsutą maszyną. W heroicznym geście zapierali się, żeby otworzyć drzwi, a tłum ryczał ze śmiechu. To znów siłowali się, żeby drzwi zamknąć, a widownia klęła na czym świat stoi. Dla motorniczego była to codzienna walka, dla pasażerów – udręka pomieszana z komedią slapstickową.

Od jakiegoś czasu dało się zauważyć, że grafiki pracowników układane są w całkowicie nieprzemyślany sposób. W zajezdni rodził się chaos. Można by pomyśleć, że kierownictwo chce skłócić ludzi ze sobą. Nie udało się. Pracownicy zebrali się wspólnie w świetlicy i dyskutowali o standardach pracy. Henryka przysłuchiwała się rozmowom z uwagą. Myślami odpływała jednak gdzieś indziej. Za kilka dni jej siostra wychodziła za mąż, a mięso jak było drogie, tak jest nadal.

***

czat

on: co robisz?

ja: piszę

on: recenzja?

ja: książka, o Krzywonos

on: pokaż

ja: wysyłam

…

on: niezły socreal. To żart, prawda? Nie chcesz tego publikować?

***

W piątek 15 sierpnia Henryka miała kurs „piętnastką”. Znała na pamięć całą trasę, każdy mijany dom, sklep, drzewo. Wiedziała, że w sierpniowy poranek tramwaj będzie wypełniony robotnikami. Dzieci nadal mają wakacje. Turyści rankiem jeszcze śpią. Usiadła na swoim obrotowym krzesełku, zamknęła drzwi i ruszyła z zajezdni.

– Stocznia strajkuje.

Henryka zamarła, gdy to usłyszała. Chciała odwrócić głowę i zobaczyć, kto to powiedział. Nie mogła w tłumie rozpoznać osoby, której głos dobiegł przed chwilą jej uszu.

Ile razy słyszała o strajkach, ile razy uczestniczyła w zajezdni w dyskusjach na temat tego, czy przerwać pracę, czy nie! Ile razy zastanawiała się, co ona by zrobiła! Pracowała jak szalona, żeby pomóc matce i siostrze, nigdy nie znajdowała czasu na spotkania z koleżankami, na wycieczki, urlopy, wakacje. Jechała teraz „piętnastką” i myślała: „Już nic nie muszę”. Siostra sobie poradzi. Tysiące wspomnień kołatało jej się w głowie, setki głosów, rozmów zasłyszanych w tramwaju. I wtedy pojawiła się jedna myśl: „Teraz muszę”.

Zrobić coś, pomóc, sprzeciwić się, zamanifestować, poprzeć. Stanąć. Zatrzymać tramwaj. Po prostu. Nie takie znowu po prostu, przecież pasażerowie ją zlinczują. Nie stawać. Ludzie do pracy jadą, spieszą się. Stanąć. Gdzie? Pod Operą Bałtycką. Jak tam stanie, to inne tramwaje też staną. Nie będzie przelotu na miasto. Tylko „dziesiątka” do portu dojedzie. Do opery jeszcze sześć przystanków. Strach. Jak nie teraz, to kiedy? Pięć przystanków. Nie stawać. Po co ryzykować? Stanąć. Cztery przystanki. Robotnicy zrozumieją. Nerwy. Stanąć. Trzy przystanki. O matko, jak ta panna na wydaniu – będzie wzięcie, nie będzie wzięcia. Dwa przystanki. Nie stawać. Pobiją mnie. Jak ja się boję bicia. Opera.

– Ten tramwaj dalej nie pojedzie.

Głos Henryki, niski, zdecydowany, zawisł nad głowami ludzi. Dwaj panowie spojrzeli na siebie wymownie i westchnęli, jakby chcieli powiedzieć: „No tak, znowu awaria”. Setki razy pasażerowie słyszeli, że tramwaj dalej nie pojedzie. Henryka kilka razy sama wypowiadała te słowa. Tym razem nie chodziło o zepsute drzwi.

– Stajemy, bo Stocznia stoi. Trzeba poprzeć strajk stoczniowców.

Gdy skończyła mówić, nastała cisza. W takich chwilach człowiekowi wydaje się, że słyszy kołatanie własnego serca. Cisza. Kołatanie. Brawa. Ludzie zaczęli klaskać. W środku Henryki nie było słychać bicia serca, tylko płacz. Młoda, dwudziestoparoletnia motornicza stała przed bijącym jej brawo tłumem pasażerów. Uśmiechali się, poklepywali po ramionach, patrzyli z podziwem na krótkowłosą dziewczynę w sukience w kwiatki.

– Jestem z PKS-u – usłyszała Henryka. Nagle wyrósł przed nią młody mężczyzna i uśmiechając się, serdecznie mówił: – Nazywam się Zdzisław Kobyliński. My w PKS-ie też staniemy.

Ciąg dalszy w wersji pełnej

Dostępne w wersji pełnej

Dostępne w wersji pełnej

Dostępne w wersji pełnej

II. MAŁA SOLIDARNOŚĆ

Dostępne w wersji pełnej

Dostępne w wersji pełnej

Dostępne w wersji pełnej

Dostępne w wersji pełnej

Dostępne w wersji pełnej

Dostępne w wersji pełnej

Dostępne w wersji pełnej

Dostępne w wersji pełnej

Duża Solidarność, mała solidarność. Biografia Henryki Krzywonos

Warszawa 2010

Copyright by Wydawnictwo Krytyki Politycznej, 2010

Wydanie pierwsze

Printed in Poland

ISBN 978-83-61006-94-7

Redakcja: Jan Cywiński

Korekta: Joanna Dzik

Hasła opracował: Michał Sutowski

Konsultacja historyczna: prof. Andrzej Friszke

Projekt okładki: Twożywo

Wydawnictwo Krytyki Politycznej

ul. Nowy Świat 63

00-042 Warszawa

[email protected]

www.krytykapolityczna.pl

Plik ePub opracowany przez firmę eLib.pl

al. Szucha 8, 00-582 Warszawa

e-mail: [email protected]

eLib.pl