Jeszcze kilka słów o Odessie ebook

Borys Tynka

JESZCZE KILKA SŁÓW

O ODESSIE

© Copyright by Borys Tynka & e-bookowo

Korekta: Marta Bluszcz

Skład: Katarzyna Krzan

Projekt okładki: Joanna Łukaszewska-Bauman

ISBN e-book: 978-83-8166-378-6

ISBN druk: 978-83-8166-379-3

Wydawca: Wydawnictwo internetowe e-bookowo

www.e-bookowo.pl

Kontakt: [email protected]

Wszelkie prawa zastrzeżone.

Kopiowanie, rozpowszechnianie części lub całości

bez zgody wydawcy zabronione.

Wydanie I 2023

Moja Ukraina

W ostatnich latach spędzam bardzo dużo czasu w pociągach, autobusach, na dworcach kolejowych i autobusowych. Wykorzystując wolny czas na pewne przemyślenia, usiłując zatrzymać na papierze swoje myśli, bardzo często sporządzam w niewielkim notesie notatki i osobiste zapiski. W zasadzie nie wgłębiam się specjalnie w ich sens, po prostu zapisuję myśli na papierze. Być może kiedyś je wykorzystam – mam przynajmniej taką nadzieję.

Obserwując każdego dnia napaść Rosji na Ukrainę, a także związane z tym tragiczne wydarzenia, staram się udokumentować własne życie w formie dziennika, jednak czasami mi się to po prostu nie udaje z braku literackich zdolności i powieściopisarskiego doświadczenia. Czasami po ludzku nudzi mnie mój wątpliwy romantyczny styl, zmierzający do zachowywania pamiątek w postaci własnych notatek, nawet jeżeli ich bohaterem ma stać się wczorajszy dzień. Równie często zniechęcam się, tak zwyczajnie, po ludzku, a potem zaczynam swoje notatki od nowa. Ileż to razy wyrywałem kartki z notatnika i wyrzucałem je bezmyślnie do kosza, szukając później w głowie treści własnych wczorajszych myśli.

Staram się przypominać sobie pewne miejsca i historie, które utknęły mi gdzieś w umyśle i którymi chciałbym się później podzielić. Wszystkie notatki łączy miłość do Ukrainy, jednak z jakiegoś powodu nie zostały one wykorzystane przeze mnie w książkach, bądź po prostu zostały odrzucone przez jednego z moich wydawców jako nieodpowiednie lub niepasujące do pozostałych treści. Być może stwierdzicie po ich przeczytaniu, że są one bardzo chaotyczne, słabe, a nawet nudne. Zrozumiem to doskonale. Pozostaną one jednak wciąż moje, a teraz mają szansę stać się również Waszymi.

Bardzo mi zależało na tym, aby w ogóle się pojawiły. Bardzo się cieszę, że otrzymałem od wydawcy taką możliwość. Dzięki niemu tak się właśnie stało i teraz możecie się z nimi zapoznać. Dotyczą one przeszłości, teraźniejszości, ale co ważne, dotyczą również przyszłości Ukrainy. Dotyczą ciekawostek z historii Odessy, Kijowa i Charkowa. Każda historia powinna zostać udokumentowana choćby po to, aby cieszyć w przyszłości i prowokować do dyskusji. To właśnie po to powstały te notatki i to właśnie dzięki nim powstały książki stanowiące ich obszerny zbiór.

Moja Odessa

11 października 2022 roku władze Odessy przekazały przedstawicielom UNESCO akta nominacyjne w celu wpisania historycznego centrum miasta na główną listę światowego dziedzictwa tej organizacji w ramach wyjątkowej, przyspieszonej procedury. Dokumentacja ta bardzo szybko znalazła się w Paryżu. Wniosek władz Odessy został pozytywnie rozpatrzony na sesji Komitetu Światowego Dziedzictwa UNESCO w styczniu 2023 roku.

Warto zaznaczyć, że pierwsze kroki w tym kierunku poczyniono jeszcze w 2009 roku. Odessa została wówczas kandydatem i znalazła się na wstępnej liście UNESCO. Trudność z przejściem do głównej listy nominowanych polegała na tym, że dokumentacja nominacyjna nie została w pełni opracowana. Nie ujawniono stron naukowych i technicznych. Sytuacja w 2022 roku była już zdecydowanie inna.

25 stycznia 2023 roku na 18. nadzwyczajnej sesji Komitetu Światowego Dziedzictwa UNESCO historyczne centrum miasta-portu Odessy zostało wpisane na listę światowego dziedzictwa, pomimo licznych prób przedstawicieli Federacji Rosyjskiej dążących do usunięcia tej ważnej kwestii z porządku obrad. Historyczna dla Odessy decyzja została podjęta dzięki ukraińskim dyplomatom, a także przedstawicielom Bułgarii, Belgii, Grecji, Włoch i Japonii. To właśnie osoby reprezentujące te kraje kwestię nominacji historycznego centrum Odessy wprowadziły do porządku obrad.

Pomnik Pieti i Gawrika w centrum Odessy pod ochroną UNESCO.

W czasie toczącej się wojny obiekt nominacji – w tym przypadku historyczne centrum miasta – zagrożony jest zniszczeniem, w związku z czym władzom Odessy zaproponowano skróconą procedurę wpisania na listę światowego dziedzictwa UNESCO. Kierownictwo UNESCO – organizacji, której podstawowym celem jest wspieranie współpracy międzynarodowej w dziedzinie kultury, sztuki i nauki – pomogło stworzyć grupę roboczą, w skład której weszli pracownicy włoskiego Ministerstwa Kultury, Departamentu nominacyjnego samego UNESCO, a także grupa specjalistów z Politechniki w Turynie. Ci ostatni przygotowali wcześniej wiele dokumentów nominacyjnych dla innych włoskich miast. Swoją pomoc zaoferowali również pracownicy greckiego i niemieckiego Ministerstwa Kultury. Oznaczało to, że międzynarodowa grupa robocza przeanalizowała dokumentację nominacyjną, zwracając uwagę na braki i podkreślając rolę specjalistów, jacy są potrzebni do zebrania brakującej części dokumentów.

Dokumentacja nominacyjna dla UNESCO to poniekąd praca naukowa i wszystko, co zostało w niej napisane, musi mieć oczywiście naukowe potwierdzenie. W przypadku Odessy dokumentacja liczyła około 500 stron i zawierała, oprócz podstawowych informacji, rysunki techniczne i szczegółowe mapy. Sama sekcja historii to tylko niewielka część tej dokumentacji.

Należy podkreślić, że istnieje kilka kryteriów, na podstawie których można rozważyć wpisanie obiektu na listę światowego dziedzictwa UNESCO. Jeśli dany obiekt spełnia cechy przynajmniej jednego, to może być już przedstawiony do wpisania na listę. Jeśli spełnia dwa lub trzy kryteria, jego szanse zdecydowanie się zwiększają.

W myśl Art. 1 Konwencji Światowego Dziedzictwa Kulturalnego i Naturalnego za dobro kulturowe uważa się:

- zabytki: dzieła architektury, dzieła monumentalnej rzeźby i malarstwa, elementy i budowle o charakterze archeologicznym, napisy, jaskinie i zgrupowania tych elementów mające wyjątkową, powszechną wartość z punktu widzenia historii, sztuki lub nauki;

- zespoły: budowli oddzielnych lub łącznych, które ze względu na swoją architekturę, jednolitość lub zespolenie z krajobrazem mają wyjątkową powszechną wartość z punktu widzenia historii;

- miejsca zabytkowe: dzieła człowieka lub wspólne dzieła człowieka i przyrody, jak również strefy, a także stanowiska archeologiczne mające wyjątkową powszechną wartość z punktu widzenia historycznego, estetycznego, etnograficznego lub antropologicznego.

Warunkiem wpisu miejsca o charakterze kulturowym na Listę Światowego Dziedzictwa jest uznanie wyjątkowej wartości uniwersalnej w oparciu o co najmniej jedno spośród pięciu przedstawionych poniżej kryteriów, przy czym kryterium VI może być stosowane jedynie jako kryterium uzupełniające.

Dobro powinno:

I. stanowić wybitne dzieło twórczego geniuszu człowieka; lub

II. ukazywać znaczącą wymianę wartości, zachodzącą w danym okresie czasu lub na danym obszarze kulturowym świata w dziedzinie rozwoju architektury lub techniki, sztuk monumentalnych, urbanistyki lub projektowania krajobrazu; lub

III. nieść unikalne lub co najmniej wyjątkowe świadectwo tradycji kulturowej lub cywilizacji wciąż żywej bądź już nieistniejącej; lub

IV. być wybitnym przykładem typu budowli, zespołu architektonicznego, zespołu obiektów techniki lub krajobrazu, który ilustruje znaczący(e) etap(y) w historii ludzkości; lub

V. być wybitnym przykładem tradycyjnego osadnictwa, tradycyjnego sposobu użytkowania lądu lub morza, reprezentatywnego dla danej kultury (kultur); lub obrazującym interakcję człowieka ze środowiskiem, szczególnie jeżeli /dane dobro/ stało się podatne na zagrożenia wskutek nieodwracalnych zmian; lub

VI. być powiązane w sposób bezpośredni lub materialny z wydarzeniami lub żywymi tradycjami, ideami, wierzeniami, dziełami artystycznymi lub literackimi o wyjątkowym uniwersalnym znaczeniu (Komitet jest zdania, że kryterium to powinno być stosowane na ogół łącznie z innymi kryteriami);

Ponieważ UNESCO zajmuje się światowym dziedzictwem, pierwszym krokiem dotyczącym obiektu nominacji jest znalezienie czynnika, który ma widoczny wpływ na światową kulturę, a także stanowi dla niej wartość.

Ostatnią i najważniejszą częścią dokumentacji jest plan przyszłego zarządzania obiektem nominacji. Należy przedstawić UNESCO działania mające na celu ochronę wartości, a także sposoby, dzięki którym obiekt będzie kultywowany i przekazany potomnym.

Odessa w UNESCO.

Historyczne centrum Odessy zostało nominowane na podstawie dwóch kryteriów: unikalnej wielokulturowości i unikalnego rozwiązania urbanistycznego. Odessa to miasto, do którego przybyli niegdyś Włosi, Francuzi, Niemcy, Grecy, Polacy, Hiszpanie, a także przedstawiciele innych – około ١٣٠ – narodowości. Oczywiście wcześniej mieszkali tutaj Ukraińcy, Rosjanie, później przybyli także Żydzi. Ogromna liczba przedstawicieli różnych narodów stanowiła niezwykły tygiel różnorodnych kultur, w których ludzi łączyła przede wszystkim wolność. Dzięki temu Odessa stała się najszybciej rozwijającym się miastem na świecie.

Etapem związanym z nominacją historycznego centrum Odessy na listę światowego dziedzictwa UNESCO było poszukiwanie niezwykle ważnych atrybutów, w tym przypadku fizycznych dowodów na istnienie unikalnego miasta. Urbanistyka oraz architektura Odessy doskonale unikalność tę udowadniają. Przyroda była przeciwna pojawieniu się na miejscu dzisiejszej Odessy dużego miasta handlowego. Klimat stepowy, brak wody, brak materiałów budowlanych – wszystko to razem wzięte stanowiło ogromną przeszkodę. Człowiek potrafił jednak podporządkować sobie naturę. Wykorzystano ogromne zasoby rakuszniaka – charakterystycznego kamienia o żółtym kolorze zawierającego zgniecione muszle oraz mięczaki – znajdującego się pod stopami mieszkańców.

Odessa jest dzisiaj przedstawiana jako ostatnia planowana decyzja miejska w Europie, a może nawet na świecie. Zazwyczaj budowano hutę, kopalnię, zakład przemysłowy, a wokół nich powstawało miasto. Odessa była miejscem, które zostało zaprojektowane i stworzone według jednego koncepcyjnie wspaniałego planu. Chcąc zrealizować zamysł stworzenia miasta handlu uwzględniono wszystkie warunki naturalne – wąwozy, płaskowyże i morze.

Ze względu na obecne zagrożenia związane z działaniami wojennymi ze strony Federacji Rosyjskiej, Komitet Światowego Dziedzictwa UNESCO postanowił wpisać w trybie przyspieszonym historyczne centrum Odessy na listę światowego dziedzictwa. Obiekt nominacyjny został jednocześnie wpisany na listę światowego dziedzictwa w zagrożeniu. Tym samym została potwierdzona wyjątkowa wartość tego miejsca w skali światowej, jako świadectwa rozkwitu wielokulturowego miasta portowego w XIX wieku.

Rzeźby w miejskim sadzie pod ochroną UNESCO.

Wpisanie historycznego centrum Odessy na listę światowego dziedzictwa UNESCO w zagrożeniu otworzył nowe możliwości udzielania pomocy na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego Ukrainy przez społeczność międzynarodową. Decyzja ta została przyjęta w drodze głosowania.

Obecnie trwa wojna o ukraińską kulturę i tożsamość. Rosjanie próbują udowodnić światu, że są narodem cywilizowanym i nigdy nie niszczą obiektów chronionych przez UNESCO. W rzeczywistości jest zupełnie inaczej. Wszyscy zdają sobie sprawę, że jedynie ukraińskie wojsko i ukraińska obrona przeciwlotnicza może dać Odessie pełne bezpieczeństwo. Czołg lub wystrzelona rakieta może zniszczyć budynek, ale nie może zniszczyć kulturowego znaczenia. Wpisanie historycznego centrum Odessy na listę światowego dziedzictwa UNESCO takie znaczenie podkreśla. Ukraińska kultura uznana została za niezwykle ważną część kultury światowej. Nikt już nie może powiedzieć, że Ukraina jako naród nie istnieje.

Odessos, czy Odessa?

Powstanie Odessy owiane jest legendami. Sekretem jest również powstanie legendarnej nazwy miasta. Kto wymyślił słowo Odessa? Kto zdecydował się wybudować port i miasto na suchym stepie? Kto uczestniczył w szturmie na niewielką turecką osadę?

Ziemie położone na północnym wybrzeżu Morza Czarnego od niepamiętnych czasów zamieszkiwał człowiek. Ciepłe morze, rzeki oraz lasy obdarowywały go swoimi hojnymi darami. Tereny te zamieszkiwali Kimerowie i Scytowie. Zaczynając od VII wieku p.n.e. pojawili się tutaj greccy osadnicy.

W okresie istnienia Rusi Kijowskiej tereny dzisiejszego obwodu odeskiego zamieszkiwały wschodniosłowiańskie plemiona Tywerców i Uliczy. W XIII-XIV wieku, kiedy to na terenach północnych wybrzeży Morza Czarnego rządzili Tatarzy, na miejscu dzisiejszej Odessy znajdowała się przystań dla genueńskich okrętów. Na starych morskich mapach, tzw. portolanach pojawia się nawet nazwa przystani – Dżyniestra. Nazwa pochodzi z języka włoskiego i oznacza janowiec – rodzaj rośliny należącej do rodziny bobowatych, która bardzo często była spotykana na wybrzeżu Morza Czarnego.

Do XV wieku odnosi się dokument, w którym pojawia się nazwa Kaczubyeow. Jego autorem jest polski historyk i kronikarz – Jan Długosz, który w Rocznikach czyli kronikach słynnego Królestwa Polskiego (łac. Annales seu cronicae incliti Regni Poloniae) wspomina statki wysłane przez polskiego króla Władysława Jagiełłę do Konstantynopola właśnie z tej osady. Wielu naukowców i historyków uważa, że nazwa ta była związana z imieniem krymskiego chana Koczubeja, inni że z litewskim szlachcicem Kociubą Jakuszyńskim.

Fragment mapy z 1742 roku z osadą Koczubi.

Należy dodać, że koniec XIV i początek XV wieku to okres gdy południowo-zachodnia część wybrzeża przeszła we władanie Wielkiego Księstwa Litewskiego. Właśnie wtedy szlachcic Kociuba Jakuszyński miał założyć na brzegu Chadżybejskiego Limanu (płytka zatoka) niewielką osadę, która otrzymała nazwę od jego imienia. Dokładna data powstania osady nie jest znana, a jej nazwa pojawia się w różnych źródłach w różnym brzmieniu, choć można założyć, że są to warianty jednego słowa, które ewoluowało pod wpływem wielu języków. Przez wielu historyków osada Kaczybej traktowana jest jako kolebka dzisiejszej Odessy.

Osada Kociubej (Kaczubyeow, Kociubejew, Kaczybej) posiadała morską przystań. Przybywały do niej transporty ze zbożem. Tutaj było ładowane na okręty. Czumacy przywożący zboże wracali z transportem soli, ryby oraz zamorskimi towarami. Nazywali drogę prowadzącą do osady Kaczybej Czarnym Szlakiem.

W XV wieku północne wybrzeże Morza Czarnego opanowali Turcy. Pod koniec XV wieku Kociubej przejął Krymski Chanat będący wasalem ottomańskiej Turcji. Od początku XVII wieku była to niezwykle ważna osada na wybrzeżu nosząca nazwę Chadżybej. Bardzo często na przystani swoje kotwice rzucały statki z Małej Azji. Do Turcji były wysyłane wiejskie produkty, a przede wszystkim niewolnicy.

Nogajcy prowadzili półdziki, koczowniczy tryb życia, rzadko zajmując się uprawą ziemi. Ich największe bogactwo stanowiły ogromne stada koni, byków, owiec i wielbłądów. Bardzo często napadali na sąsiednie tereny Ukrainy, Polski i księstw naddunajskich. Ich najazdy wyróżniały się szczególnym okrucieństwem.

Była wśród narodów zamieszkujących północne wybrzeże Morza Czarnego siła, której Tatarzy krymscy i nogajscy niezwykle się obawiali. Byli to Kozacy zaporoscy, którzy niejednokrotnie odbywali wyprawy w głąb stepów tatarskich, aby uwolnić uwięzionych ludzi i pomścić rabunki.

Osada Chadżybej z czasem zaczęła zyskiwać coraz większe znaczenie strategiczne. Zajmując cudze ziemie, Chanat Krymski postanowił zakorzenić się na nich, budując twierdze obronne, m.in. w Oczakowie i Akermanie. W 1765 roku zamieszkujący osadę Chadżybej Turcy wybudowali niewielką kamienną twierdzę, która przyjęła nazwę Eni-Dunia, co oznaczało w tłumaczeniu z języka tureckiego Nowy Świat. Twierdzę nazywano również chadżybejskim zamkiem. Twierdza znajdowała się na terenie dzisiejszego Nadmorskiego bulwaru pomiędzy schodami Potiomkinowskimi a Pałacem Woroncowa. Otoczona była wysokim murem z dwiema basztami i prowadzącą między nimi bramą wjazdową. Na terenie twierdzy znajdował się kamienny dom należący do władcy osady oraz głęboka piwnica z prochem. Wokół i wewnątrz twierdzy wyposażonej w 12 dział rozrzuconych było kilkadziesiąt chat. W razie niebezpieczeństwa mieszkańcy ukrywali się w twierdzy albo w pośpiechu uciekali w step. Garnizon twierdzy nie przekraczał 300 ludzi. Przy ewentualnym ataku szczególne znaczenie miało wsparcie ze strony floty tureckiej.

Chadżybej.