Militarne aspekty II wojny światowej. Polska, Europa, Świat ebook

Militarne aspekty II Wojny Światowej. Polska, Europa, Świat

Copyright © Bartosz Zakrzewski, 2024

Copyright © Wydawnictwo Brda, 2024

Copyright © Stowarzyszenie Historyków Wojskowości, 2024

Recenzenci:

Prof. dr hab. Tadeusz Panecki

dr hab. Adam Ostanek, prof. WAT

Korekta:

Iwona Niezgoda – goralkaczyta.blogspot.com

Skład i łamanie:

Tadeusz Meszko

Projekt okładki:

Konrad Skwierczyński

ISBN: 978-83-972165-8-7

Wydawca:

Scriptor Sp z.o.o.

ul. Białogardzka 14/49

85-808 Bydgoszcz

Stowarzyszenie Historyków Wojskowości

Al. Wilanowska 204

02-730 Warszawa

Sfinansowano ze środków Fundacji Banku Pekao S.A. – Projekt „Militarne aspekty II wojny światowej Polska, Europa, Świat

Drukarnia:

OSDW Azymut Sp. z o.o.

Drukarnia Cyfrowa, 42 680 44 93, www.azymut.pl

Wydawnictwo Brda:

www.wydawnictwobrda.pl

Stowarzyszenie Historyków Wojskowości

www.shw.com.pl

Spis treści

Wprowadzenie

1. Zarzewie światowego konfliktu

Stalin i jego polityka – komunizm

Dojście do władzy Benito Mussoliniego – faszyzm

Dojście do władzy Adolfa Hitlera – nazizm

Koalicja państw Osi

Wojna włosko-abisyńska

Wojna domowa w Hiszpanii

Anschluss Austrii i konferencja w Monachium

Pakt Hitler-Stalin

2. Kampania Polska 1939 roku

3. „Dziwna wojna” i „wojna zimowa”

Wojna radziecko-fińska 1939-1940

Zajęcie przez ZSRR państw bałtyckich i Besarabii

4. Kampania zachodnia 1940 roku

Agresja niemiecka na Danię i Norwegię

Bitwa o Narwik

Bitwa o Francję

Operacja „Dynamo”

Upadek Francji i powstanie rządu Vichy

Operacja „Lew Morski”

Bitwa o Anglię

Bitwa o Atlantyk

5. Walki na śródziemnomorskim teatrze wojny

Wojna włosko-grecka

Agresja niemiecka na Jugosławię i Grecję

Walki w Afryce i na Bliskim Wschodzie 1940-1941

6. „Fall Barbarossa” – agresja hitlerowska na ZSRR

Letnie natarcie niemieckie

Jesienna ofensywa niemiecka

Ofensywa zimowa Armii Czerwonej

7. Kampania północnoafrykańska 1942-1943

El. Alamein

Operacja „Torch” i bitwa o Tunezję

8. Front wschodni 1942-1943

Kampania letnio-jesienna 1942

Początki walk o Stalingrad

Leningrad

Zniszczenie 6 Armii niemieckiej

Operacja „Cytadela”

9. Kampania we Włoszech

Operacja „Husky” – lądowanie Aliantów na Sycylii

Lądowanie i walki na Półwyspie Apenińskim

Forsowanie Linii Gustawa – Monte Cassino

10. Pacyfik i Daleki Wschód

Agresja japońska 1939-1941

Pearl Harbour

Singapur

Bitwa na Morzu Koralowym

Bitwa o Midway

Walki o Guadalcanal

Pacyfik-Daleki Wschód w 1943 r.

Birma i Chiny

Pacyfik i Daleki Wschód w 1944 r.

Filipiny

Iwo Jima – Okinawa

Wojna w Mandżurii

11. „Drugi” front na Zachodzie Europy

Operacja „Overlord” – lądowanie Sprzymierzonych w Normandii

Operacja „Market Garden” – O jeden most za daleko

Kontrofensywa niemiecka w Ardenach

12. Ku rozstrzygnięciom na Wschodzie

Kampania zimowo-wiosenna 1944 r.

Operacja „Bagration” – kampania letnio-jesienna

Ruch oporu w Europie

Powstanie Warszawskie

Bałkany

13. Kampania 1945 roku

Kampania wschodnia

Kampania zachodnia

Front włoski i bałkański

Szturm Berlina

Bomba atomowa – zakończenie wojny w Azji

14. Bilans II Wojny Światowej

Holokaust – zagłada europejskich Żydów

Państwa neutralne na przykładzie Szwecji i Szwajcarii

Proces w Norymberdze

15. Powojenne losy Polski

Konferencja w Jałcie

Konferencja w Poczdamie

Wnioski

Bibliografia

Mapy

Streszczenie

Summary

O Autorze

Wprowadzenie

Niniejsza monografia podsumowuje dotychczasowe badania autora będąc analizą źródeł i opracowań historycznych, oraz syntezą dotyczącą II wojny światowej, widzianej z punktu widzenia historyka z Polski. Datą początkową rozważań jest 1 września 1939 r., a końcową cezurą czasową jest 2 września 1945 r., gdy zakończona wojna w Azji zakończyła się podpisaniem przez Japonię aktu bezwarunkowej kapitulacji. Przy analizie genezy II wojny światowej ze zrozumiałych względów cofnięto się jednak także do czasów dwudziestolecia międzywojennego gdzie leżą przyczyny jej wybuchu.

Przedmiotem badań były kampanie wojenne II wojny światowej. Ze względu na ograniczenie objętości monografii skupiono się najważniejszych epizodach wojennych z punktu widzenia Europejczyka. W monografii przeanalizowano przyczyny wybuchu, przebieg oraz bilans i skutki II wojny światowej.

Biorąc pod uwagę skomplikowaną i wielowątkową analizę działań wojennych w czasie II wojny światowej, twierdzę, że rola Polski w jej trakcie pomimo całego bohaterstwa i oddania polskich obywateli była ograniczona. Polski oręż i potencjał militarny miał znaczenie w czasie całej wojny tylko w kilku przypadkach: w złamaniu szyfru Enigmy, co pozwoliło aliantom wygrać wojnę na morzach i oceanach, w czasie kampanii Polskiej 1939 r. gdy przez miesiąc wiązaliśmy przeważające siły niemieckie a po 17 września 1939 r. także sowieckie, oraz w czasie bitwy o Anglię gdy polscy lotnicy uchronili Anglię od porażki w tej bitwie powietrznej. Istotnych było także kilka wynalazków polskich inżynierów, które miały jednak w skali światowej mniejsze znaczenie jak np. peryskop odwracalny Gundlacha, czy też „polski” wykrywacz min opracowany zimą z 1941 na 1942 r. Dzięki 500 sztukom tego polskiego wykrywacza min udało się Brytyjczykom przejść przez pola minowe pod El Alamein, co przyczyniło się do zwycięstwa 8 Armii brytyjskiej w listopadzie 1942 r.

Strukturalnie II wojna światowa była jednak starciem wielkich mocarstw anglosaskich z pretendentami kwestionującymi postanowienia dotychczasowego ładu światowego (Niemcy, Włochy, Japonia). Polskie wynalazki takie jak wyrzutnik bomb Świąteckiego, radiostacja SCR-300 Henryka Magnuskiego (potocznie nazywana walkie-talkie), aparat nadawczo-odbiorczy inż. Tadeusza Heftmana, 22 mm działko przeciwlotnicze Polsten, były niewątpliwe niezwykle pomocne i cenne dla wojsk alianckich ale nie były one w stanie same w sobie wygrać wojny, która była walką światowych kolosów. Także bohaterskie działania polskiego podziemia i ruchu partyzanckiego przeciwko okupantom miały znaczenie jedynie regionalne a nie globalne. Rola Rzeczpospolitej była w tym wypadku znacząca i ważna w regionie Europy Środkowo-Wschodniej, ale w skali globalnej ograniczona.

Celem monografii jest wykazanie, że II wojna światowa była konfliktem strukturalnym globalnych graczy, najbardziej morderczym i ludobójczym w dziejach, który ukształtował zwłaszcza Europę na kolejnych 45 lat. Skutki tego konfliktu są odczuwane do dzisiaj, widoczne na mapach w przebiegu granic wielu państw w tym Polski. Tym samym, współczesny świat i Europa została ukształtowana poprzez II wojnę światową. Jednym słowem nie byłoby dzisiejszej Europy i świata gdyby nie hekatomba II wojny światowej.

Metodą badań była analiza źródeł, wspomnień i opracowań a następnie synteza bazująca na kwerendzie archiwalnej i bibliotecznej, prowadząca do opracowania, w atrakcyjny dla czytelnika sposób, militarnej historii II wojny światowej. Powstała monografia o walorach edukacyjnych skierowana przede wszystkim do młodzieży ale i do dorosłych. Źródła i literaturę wykorzystaną przy przypisaniu niniejszej pracy, bardziej szczegółowo charakteryzującą poszczególne aspekty II wojny światowej zaprezentowano na końcu monografii.

W monografii scharakteryzowane zostały: przyczyny, przebieg, oraz najważniejsze wydarzenia II wojny światowej (kampanie i bitwy) w aspekcie militarnym z punktu widzenia makro– i mikro– tj. świata, Europy i Polski. Monografię podsumowują stosowne wnioski.

Monografia zawiera piętnaście głównych rozdziałów złożonych z bardziej szczegółowych podrozdziałów. We wprowadzeniu krótko scharakteryzowano cele oraz założenia monografii. W kolejnych rozdziałach chronologicznie przedstawiono i zanalizowano poszczególne kampanie II wojny światowej na kontynencie, morzach i oceanach oraz w powietrzu. Całość zwieńczyło zakończenie uwzględniające stosowne wnioski i przemyślenia.

Za pomoc w przygotowaniu monografii wyrazy wdzięczności składam koleżankom i kolegom ze Stowarzyszenia Historyków Wojskowości (SHW) z siedzibą w Warszawie oraz historykowi mgr Zbigniewowi Chmielowi.

1. Zarzewie światowego konfliktu

Kiedy rozpoczęła się i zakończyła II wojna światowa? Punkt widzenia zależy od punktu siedzenia. Niemal każdy w miarę dobrze wykształcony Polak wyrwany do odpowiedzi powie, iż: „II wojna światowa rozpoczęła się 1 września 1939 r. strzałami z pancernika Schlezwig-Holstein na Westerplatte.” Prawda jest jednak złożona. Pierwotnie atak na Polskę kanclerz III Rzeszy Adolf Hitler planował przeprowadzić 26 sierpnia 1939 r. Z przyczyn od niego niezależnych, a konkretnie w wyniku podpisania 25 sierpnia 1939 r. traktatu sojuszniczego pomiędzy Wielką Brytanią a Polską, atak na Polskę tzw. „Fall Weiss” został przełożony o tydzień. Przyczyniła się do tego także postawa sojusznika Niemiec Włoch, które ustami swego ambasadora w Berlinie Bernardo Attolico oświadczyły, że nie są jeszcze gotowe do wielkiej wojny.

Dla Polaków i agresorów niemieckich rzeczywiście II wojna światowa rozpoczęła się 1 września 1939 r. jednak pierwsze bomby niemieckie spadły na polską ziemię już wcześniej, przed atakiem na Westerplatte, kiedy zbombardowano Wieluń. Już nocą trwały potyczki patroli na granicach a kilka dni wcześniej doszło do starcia dywersantów niemieckich z Polakami w tunelu na Przełęczy Jabłonkowskiej. Francuzi i Brytyjczycy wraz ze swymi koloniami przystąpili do wojny dopiero 3 września 1939 r. Rosjanie jako spadkobiercy tradycji Związku Radzieckiego (ZSRR) uznają, iż II wojna światowa a właściwie Wielka Wojna Ojczyźniania rozpoczęła się tak naprawdę z momentem agresji hitlerowskiej na ZSRR tj. 22 czerwca 1941 r. Starają się przy tym pomijać fakt, iż do tego momentu Stalin w efekcie paktu Ribbentrop-Mołotow już uczestniczył w wojnie będąc sojusznikiem Hitlera, a Związek Radziecki zajął wschodnią Polskę, po krwawych walkach część Finlandii, państwa nadbałtyckie i Besarabię. Dla Amerykanów z kolei wojna rozpoczęła się z momentem ataku japońskiego na Pearl Harbor 6 grudnia 1941 r. a następnie 11 grudnia 1941 r. po wypowiedzeniu wojny Stanom Zjednoczonym przez Niemcy i Włochy. Jeszcze inną perspektywę mają Chińczycy dla których II wojna światowa rozpoczęła się już 7 lipca 1937 r. z momentem agresji japońskiej ma Chiny która zakończyła się dopiero wraz z kapitulacją Japonii w 1945 r.

Część historyków uważa, iż tak naprawdę nie było dwóch wojen światowych ale jedna w latach 1914-1945 z przerwą (niektórzy określają to formą rozejmu) w latach 1919-1939. Zakończenie I wojny światowej nie doprowadziło bowiem do trwałego pokoju w Europie i nawet w dwudziestoleciu międzywojennym. W czasie względnego spokoju, wybuchały konflikty i trwały wojny takie jak np. wojna polsko-bolszewicka, agresja Japonii na północne Chiny (rozpoczęta w lipcu 1937 r.), agresja Włoch w Abisynii, wojna domowa w Hiszpanii i wiele innych. Często niektórzy historycy okres międzywojenny 1918-1939 określają terminem „rozejmu między dwoma wojnami”. Warto też uzmysłowić zwłaszcza młodemu Czytelnikowi następujący paradoks: Cesarskie Niemcy w wyniku przegranej wojny w 1918 r. utraciły część swego terytorium, kosztem Francji, Danii i odrodzonej Polski, o wielkości ok. 70 tys. km2 i mniej więcej tyle straciła Polska w 1945 r. w porównaniu do stanu posiadania w 1939 r. Ponadto Włochy, które po I wojnie światowej znalazły się w obozie zwycięzców, na skutek ogromu poniesionych strat, i braku nabytków terytorialnych, swoje zwycięstwo określały jako „kalekie”.

Zawarty po zakończeniu I wojny światowej traktat wersalski dokonał nowego podziału świata. Podpisali go przedstawiciele 27 państw wśród których główną rolę odegrały Francja, Wielka Brytania i Stany Zjednoczone. W jego wyniku rozpadły się takie potęgi polityczno-militarne jak Austro-Węgry, Rosja, Turcja a Niemcy utraciły swe kolonie i część terytorium. Główną zasadą podziału i uporządkowania świata miało być prawo do samostanowienia narodów. W praktyce jednak mocarstwa lekceważyły dążenia niepodległościowe narodów i zasadę etniczności i tak np. Siedmiogród oddano Rumunii, Gruzję zajęła Armia Czerwona, nie udało się też w Wersalu sensownie ustalić granic polskich.

W wyniku traktatu Niemcy utraciły 1/8 swego terytorium wraz z 6,5 mln ludności tracąc (poza koloniami): Alzację i Lotaryngię (na rzecz Francji), część Pomorza i Śląsk (na rzecz Polski), Szlezwik (na rzecz Danii). Traktat zakazał Niemcom połączenia się z Austrią i obarczył winą za wywołanie I Wojny Światowej nakazując rozbrojenie i wypłacenie reparacji wojennych. Armia niemiecka miała być zredukowana do 100 tys. żołnierzy bez ciężkiego uzbrojenia; zakazano jej posiadania czołgów, lotnictwa wojskowego i okrętów podwodnych. Niemcy musiały wypłacić ogromne kontrybucje wojenne i przekazać zwycięzcom 50% floty handlowej, 25% rybackiej, 5 tys. lokomotyw, 150 tys. wagonów, 5 tys. samochodów ciężarowych. Reparacje wojenne określono 1 maja 1921 r. na 226 mld marek i 12% od zysków z handlu zagranicznego. W wyniku traktatu Nadrenię jako najbogatszy region Niemiec okupowały wojska zwycięskiej Ententy i stała się ona strefą zdemilitaryzowaną. Twórcy traktatu nie przewidzieli, że w wyniku tak drakońskich restrykcji Niemcy będą pierwszy państwem, negującym postanowienia traktatu i dążyć będą do cofnięcia jego skutków (tzw. rewizjonizm).

Poza Niemcami niezadowolone z traktatu były także inne państwa pokonane w czasie I wojny światowej, ale i te, które zwyciężyły np. Włochy. Rozpad monarchii austro-węgierskiej sankcjonował traktat w Saint Germain z września 1919 r. Traktat w Neuilly z listopada 1919 r. określał nowe granice Bułgarii, która straciła 10% swojego terytorium, a traktat w Triannnon z czerwca 1920 r. sankcjonował utratę przez Węgry 71% terytorium. Kolejny traktat w Serves z sierpnia 1920 r. decydował o rozpadzie imperium tureckiego na Bliskim Wschodzie. Wszystkie te traktaty rozstrzygały kwestie terytorialne w Europie ustalając także nowy podział kolonii gdzie hegemonem pozostawała Wielka Brytania. Nad pokojem na świecie miała czuwać nowopowołana organizacja pod nazwą Ligi Narodów.

W wyniku przyjętych zasad na kontynencie europejskim wyłoniły się nowe państwa, które dopiero kształtowały swoje granice. Rodziło to wiele otwartych konfliktów i wojen niepodległościowych. Świetnym tego przykładem była odrodzona Polska, która stoczyła wojnę o swoją granicę wschodnią z bolszewicką Rosją, odradzającym się państwem ukraińskim i litewskim, o granice południową z Czechosłowacją na Śląsku Cieszyńskim a na Górnym Śląsku poprzez Powstania Śląskie z Niemcami. Powstało na mapie Europy Środkowo-Wschodniej także wiele innych nowych państw jak: Czechosłowacja, Węgry, Jugosławia, Austria, Finlandia, Litwa Łotwa, Estonia, Ukraina (czasowo).

Podział Europy już u swego zarania wzbudzał szereg zastrzeżeń co do granic nie tylko Niemiec czy Węgier. Węgry okazały się największym przegranym wojny tracąc na rzecz Czechosłowacji i Rumunii obszary zamieszkane przez blisko 3 mln ludzi. Pokrzywdzone czuły się Niemcy (już republikańskie gdy cesarz abdykował), Austria, Turcja a ratyfikacji traktatów odmówiły też Chiny i Włochy, które nie otrzymały Dalmacji. Spory graniczne szybko objęły Albanię z Jugosławią, Rumunię w Węgrami, Rumunię z Bułgarią. Nie wróżyło to trwałości systemu wersalskiego i zapowiadało kolejne konflikty, które z czasem spowodowały wybuch II Wojny Światowej.

Niezadowolenie społeczne podsycał kryzys gospodarczy, który był pożywką dla powstawania w Europie reżimów totalitarnych, dyktatorskich i autokratycznych: faszystowskich, nazistowskich, komunistycznych. W swych założeniach reżymy te parły do wojny. Była to wojna o dominację nad światem, w której Niemcy, Włochy i ich sojusznicy, walczyli z obozem Sprzymierzonych: Wielką Brytanią, Francją i ich sojusznikami. Do panowania nad światem dążył też Związek Radziecki a pod koniec wojny rolę państwa dominującego, światowego hegemona objęły Stany Zjednoczone Ameryki Północnej.

Stalin i jego polityka – komunizm

Poza Niemcami zbroiły się zresztą także inne państwa europejskie, przede wszystkim ZSRR i Włochy. Potęgę armii budował zwłaszcza ZSRR. W wyniku I wojny światowej a potem w wyniku wojny domowej Rosja poniosła duże straty i nie została włączona do systemu wersalskiego. Wojnę domową wygrali bolszewicy i to oni przejęli władzę. W 1919 r. powołano w Moskwie Międzynarodówkę Komunistyczną dążącą do szerzenia idei Europejskiej Republiki Rad. W 1920 r. zastępy bolszewickie prące na zachód Europy zostały powstrzymane przez Wojsko Polskie. Lenin a potem Stalin nie wyrzekli się jednak idei przeniesienia światowej rewolucji proletariackiej na zachód Europy i panowania nad światem. Od 30 grudnia 1922 r. państwo bolszewików zaczęło funkcjonować pod nazwą Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich (ZSRR). Kraj ten był izolowany na forum międzynarodowym za odrzucenie prawa własności i zasad kapitalizmu. Główną siłą ZSRR była rewolucyjna Robotniczo-Chłopska Armia Czerwona i organy służb bezpieczeństwa, które zastosowały system terroru społecznego. W kraju wprowadzono system jednopartyjny, zasady „ludowładztwa” przez niezwykle skuteczny system rad, nacjonalizację przemysłu, industrializację, elektryfikację, kolektywizację wsi bezwzględnie likwidując przeciwników politycznych. W 1922 r. sekretarzem generalnym partii bolszewickiej został Józef Stalin, który po śmierci Lenina w 1924 r. dążył do przejęcia całości władzy i budowy systemu totalitarnego1.

Fot. 1. Józef Stalin2

Fatalna sytuacja gospodarcza ZSRR sprawiała, że kraj ten potrzebował nowych zdobyczy terytorialnych, które można by złupić i wykorzystać dla swych doraźnych potrzeb. Propaganda sowiecka udowadniała wyższość komunizmu nad kapitalizmem, wychowując człowieka ślepo oddanego idei, wprzęgniętego w tryby organizacji państwa i partii. Komunizm utrzymywał się dzięki przemocy stosowanej przez NKWD (Narodnyj Komissariat Wnutriennich Dieł). Była to podstawa do budowy partyjnej, totalitarnej, dyktatury komunistycznej. W latach 1929-1939 w ZSRR represjonowano aż 10% obywateli. Tylko w latach 1936-1939 objęto represjami 10 mln ludzi a w obozach zamordowano 4,5 mln. Wiele ofiar kosztowała przymusowa kolektywizacja rolnictwa zwłaszcza na Ukrainie co doprowadziło do klęski głodu – szacunki podają liczbę ofiar od 3 do nawet 8 milionów, w tym – ok. 100 tys. Polaków. Stalin dokonał czystek w partii i w Armii Czerwonej. W 1937 r. stracono 30 tys. oficerów w tym 80% generałów i pułkowników z marszałkiem Michaiłem Tuchaczewskim na czele. Czystki miały zniszczyć stare struktury armii (kuriozum), która miała być gotowa do walki o panowanie nad światem3. Trwały intensywne zbrojenia i Armia Czerwona była pod koniec lat 30. XX w. (mimo czystek) jedną z najpotężniejszych armii na świecie, z silnym lotnictwem i bronią pancerną, z zastępami gotowych do desantu spadochroniarzy (tab. 1).

Tabela 1. Zbrojenia w głównych państwach Europy w latach 1932-1939

Kraj

Pokojowe stany liczebne wojsk (bez rezerw)

Wysokość wydatków wojskowych

Liczba posiadanych samolotów

Liczba posiadanych okrętów wojennych

1932

1939

1932

1939

1932

1939

1932

1939

Niemcy

100 000

730 000

610 mln RM

17240 mln RM

32

8295

26

86

Włochy

234 000

400 000

5010 mln lirów

15 020 mln lirów

b.d.

b.d.

150

240

ZSRR

562 000

1 900 000

1400 mln rubli

27000 mln rublu

2595

10382

89

101

Wielka Brytania

192 000

237 000

113 mln funtów

307 mln funtów

445

7940

284

290

Francja

350 000

500 000

13502 mln franków

29100 mln franków

400

3163

175

161

Źródło: oprac. własne na podst. Atlas II wojny światowej, pr. zb. pod red. J. Keegan, Letter Perfect International, Warszawa 1995, s. 37

J. Stalin, który rządził samodzielnie dążył do monopolu władzy i budowy państwa, które zdolne byłoby do realizacji programu rewolucji światowej. Niewątpliwie obok A. Hitlera był jednym z głównych motorów napędowych wybuchu II wojny światowej4.

Dojście do władzy Benito Mussoliniego – faszyzm

Włochy choć wygrały I wojnę światowa nie chciały się pogodzić z postanowieniami traktatu wersalskiego dotyczącymi Dalmacji. W czasie wojny zginęło 600 tys. żołnierzy włoskich, 500 tys. zostało rannych a 1,6 mln dostało się do niewoli. Bezrobocie, inflacja, korupcja i głód sprawiły, że w społeczeństwie rosły wpływy partii liberalnych i socjalistycznych. Wybuchały strajki, organizowano manifestacje robotnicze. Wykorzystał to Benito Mussolini, który wystąpił z partii socjalistycznej i zaczął szerzyć hasła nacjonalistyczne sięgając do tradycji starożytnego Imperium Rzymskiego. Oparł się on na syndykalizmie, głosząc hasła rządów robotniczych, ale faktycznie chciał wykorzystać kapitalizm i wstrzymywał się od wywłaszczenia.

Mussolini opierał się na początku głównie na kombatantach, niezadowolonych z tzw. „kalekiego” zwycięstwa. Założył partię „Fasci di Combatimento” – „Związek Kombatantów”, która wydawała pismo „Il Popolo Italia” (Lud Włoch). Program partii zakładał częściowe przejęcie kapitału przez państwo, kontrolę gospodarki przez korporacje, reformę rolną, konfiskatę dóbr kościoła, likwidację monarchii i senatu. Były to hasła chwytliwe, które łatwo „kupował” gnębiony kryzysami lud.

Fot. 2. Spotkanie Benito Mussoliniego z Adolfem Hitlerem w Monachium, w 1938. W głębi H. Göring i G. Ciano

Benito Mussolini zbudował we Włoszech ideologię faszyzmu (do słowa fasci – związki), której symbolem stały się partyjna armia tzw. Czarnych Koszul (bojówki faszystowskie). Dążył do budowy totalitarnej organizacji społeczeństwa negując wolność jednostki i stawiając na pierwszym miejscu państwo kierowane przez wodza (Duce) stojącego ponad prawem i stanowiącego prawo. Miał duży wpływ na masy, będąc dobrym mówcą i manipulatorem tłumów. „Duce” Mussolini w 1922 r. rozpoczął wewnętrzny podbój władz miejskich usuwając z nich socjalistów. Nawiązał kontakty z królem, Watykanem, biznesem, dowództwem armii i policji, jednym słowem z wszystkimi, którzy byli mu potrzebni do zdobycia władzy. Obiecywał społeczeństwu sprawiedliwe i zdecydowane rządy. 16 października 1922 r. na czele 40 tys. korpusu Czarnych Koszul ruszył na Rzym. Przerażony król Wiktor Emanuel zdymisjonował dotychczasowego premiera i powierzył Mussoliniemu utworzenie nowego rządu. Organem władzy państwowej stała się Wielka Rada Faszystowska.

W 1924 r. faszyści wygrali wybory we Włoszech i 3 stycznia 1925 r. Mussolini ogłosił początek faszyzmu we Włoszech, wprowadzając zakaz działalności opozycji i zakaz działalności wolnej prasy. Zapanował totalitaryzm, który kontrolował politykę, gospodarkę i indoktrynację narodu w duchu militarystycznym. Mussolini rozpoczął przygotowania do planowania agresji terytorialnych i budowy nowego Imperium Rzymskiego obejmującego swym zasięgiem obszar basenu Morza Śródziemnego, wprowadzając system monopartyjny i etatystyczny. Nienawidził komunistycznej Rosji i niewątpliwie na systemie, który zbudował we Włoszech, wzorował się później w latach 30. XX wieku Adolf Hitler w Niemczech.

Dojście do władzy Adolfa Hitlera – nazizm

W Niemczech, które przegrały I wojnę światową zapanował kryzys, wzrosły nastroje rewolucyjne i nastąpiło rozczarowanie klęską. Cesarz Wilhelm II abdykował a po wyborach w 1919 r. powstała tzw. Republika Weimarska. Uchwalono nową konstytucję Niemiec jako republiki związkowej. Parlament był najwyższą władzą obok prezydenta wybieranego na 7 lat (został nim Paul von Hindenburg), ale rządem kierował kanclerz. W tych niespokojnych czasach na scenie pojawił się Adolf Hitler, kapral odznaczony w 1918 r. Krzyżem Żelaznym I klasy za walki na froncie zachodnim (13 października 1918 r. pod Ypres stracił przejściowo wzrok). Zwalczał on komunistów i był antysemitą. Nie wierzył w Boga, był niespełnionym artystą romantykiem, który wierzył w spełnienie misji, wizji starogermańskich i determinizm biologiczny. Uważał rasę (a nie klasę) za sprawcę nacjonalistycznej rewolucji. Dążył do przejęcia władzy absolutnej, mając cechy charyzmatycznego trybuna ludowego, będąc podobnie jak Mussolini dobrym, sugestywnym mówcą, który porywał masy. We wrześniu 1919 r. przejął on robotniczą grupę – Niemiecka Partia Robotnicza, której program zawierał rewizje ustaleń Wersalu. Wysuwał on ideę Wielkich Niemiec, ekspansji na wschód, antysemityzmu, konfiskaty zdobyczy wojennych i przejęcia dochodów z pracy, trustów i zysków przemysłu dla potrzeb narodu oraz wywłaszczenie bez odszkodowania. Do nazwy partii dodano przymiotnik „Narodowo-Socjalistyczna” i tak powstała NSDAP (Nationalsozialistische Deutsche Arbeiterpartei – Narodowosocjalistyczna Niemiecka Partia Robotników).

8 listopada 1923 r. Hitler po raz pierwszy usiłował przejąć władzę i siłą zająć Bawarię na czele 3 tys. bojówkarzy. Wraz ze swymi współpracownikami aresztował lokalny rząd i utworzył nowy. Policja rozproszyła jednak zamachowców a Hitlera aresztowano. W więzieniu napisał on książkę „Mein Kampf” – „Moja walka”, która stała się wykładnią jego poglądów. Na wolność wyszedł 20 grudnia 1924 r. i z każdym dniem zyskiwał coraz więcej zwolenników dzięki podkreślaniu hasła o niemieckiej krzywdzie doznanej w wyniku ustaleń traktatu wersalskiego. Hitler był dobrym organizatorem i przywódcą z dużą energią, stworzył Hitlerjugend i inne organizacje młodzieżowe oraz kobiece, a także objął kontrolę nad organizacją SA (Sturmabteilungen) prywatną armią partii NSDAP pod kierownictwem Ernsta Röhma. Hitler wykorzystywał panującą wówczas wśród Niemców niepewność i brak zaufania do demokracji parlamentarnej.

Fot. 3. Kanclerz III Rzeszy Niemieckiej Adolf Hitler w swojej rezydencji Berghof. II połowa lat 30. XX w.

W 1929 r. liczba członków NSDAP wzrosła do 120 tys., w 1932 r. liczyła już 800 tys. a oddziały SA (Oddziały Szturmowe NSDAP) 500 tys. ludzi. W wyborach w lipcu 1932 r. NSDAP uzyskała 37,2 % głosów, zdobywając 230 mandatów w Reichstagu, ale władzę objęła dopiero po roku w następnych wyborach kiedy otrzymała 33% głosów tj. 196 mandatów w parlamencie. Tym samym Hitler przejął władzę 30 stycznia 1933 r. zostając kanclerzem Niemiec. W kolejnych wyborach z 5 marca 1933 r. NSDAP uzyskała już prawie 44% głosów (288 mandatów) i 23 marca Hitler przedstawił projekt ustawy o specjalnych uprawnieniach rządu przyjęty 441 głosami przez Reichstag. W praktyce ustawa obalała konstytucyjną Republikę Weimarską i prawnie działający rząd a nowej konstytucji nie uchwalono. Spośród najważniejszych popleczników Hitlera wymienić należy: zastępcę Hitlera Rudolfa Hessa, Martina Bormanna, Hermanna Göeringa, Josepha Goebbelsa– szefa propagandy, Joachima Ribbentropa czy Heinricha Himmlera.

Po śmierci Hindenburga 2 sierpnia 1934 r. Hitler połączył urzędy kanclerza i prezydenta przejmując pełnię władzy. 4 lutego 1938 r. odbyło się ostatnie posiedzenie rządu a potem wszystkie istotne decyzje Hitler podejmował osobiście po spotkaniach z odpowiednimi ministrami. 2 sierpnia 1934 r. Hitler ogłosił się Wodzem (Führerem) i podporządkował sobie dowództwo armii i marynarki wojennej. Żołnierze Wehrmachtu złożyli Hitlerowi przysięgę i przyrzekli bezwarunkowe posłuszeństwo Führerowi Rzeszy Niemieckiej i Narodowi. 30 czerwca 1934 r. dokonano czystki w szeregach SA pod zarzutem zdrady państwa likwidując Ernsta Röhma i innych działaczy zagrażających Hitlerowi. Funkcje przybocznej gwardii Hitlera zaczęła pełnić SS (Schutzstaffel – Sztafety Ochronne) pod dowództwem Heinricha Himmlera.

15 września 1935 r. niemiecki Reichstag uchwalił ustawy rasowe, ogłoszone w tym samym dniu na zjeździe NSDAP w Norymberdze (stąd nazwa ustawy norymberskie), skierowane przeciwko Żydom. Na mocy ich postanowień Żydów można było pozbawić obywatelstwa Rzeszy, ochrony prawnej i własności. Nie mogli również pełnić służby w urzędach państwowych ani w wojsku. Ograniczenia prawne dotyczyły również Cyganów oraz przedstawicieli rasy czarnej.

Polityka społeczna i gospodarcza Hitlera przyniosła w Niemczech powodzenie dzięki zbrojeniom. W II połowie 1933 r. było w Niemczech 8 mln bezrobotnych gdy w 1936 r. osiągnięto już w Niemczech pełne zatrudnienie. Zniknął kryzys i inflacja. Inwestowano w autostrady. 16 marca 1935 r. Hitler wprowadził ustawę o powszechnym obowiązku służby wojskowej, która stanowiła jednostronne zerwanie klauzul militarnych traktatu wersalskiego. W miejsce zawodowej 100 tys. Reichswehry utworzono Wehrmacht. W ciągu czterech lat Wehrmacht został rozbudowany ze 100 tys. żołnierzy do 3,92 mln (z rezerwami) w 1939 r. Siły zbrojne miały się stać organizacją szkoleniową dla armii narodowej w celu podboju świata. Dążono więc do jego uzbrojenia w nowoczesny sprzęt i broń łamiąc tym samym postanowienia traktatu wersalskiego. Korzystano przy tym z pomocy ZSRR, na którego poligonach doświadczalnych testowano nowy sprzęt i uzbrojenie. Rozpoczęto rozbudowę lotnictwa wojskowego i budowę nowoczesnej marynarki wojennej. W kilka lat Luftwaffe dysponująca nowoczesnymi myśliwcami stała się jednym z największych i najpotężniejszych lotnictw wojskowych na świecie. Także odbudowana Kriegsmarine, mimo że nie mogła się równać z flotą brytyjską, znaczyła dużo w strategii podboju świata przez III Rzeszę.

W marcu 1936 r. Hitler podjął decyzję o zajęciu Nadrenii. Na mocy ustaleń traktatu wersalskiego, wprowadzono demilitaryzację tego kraju zakazującą Niemcom posiadania wojsk na terenie lewobrzeżnej Nadrenii i 50-kilometrowym pasie wzdłuż prawego brzegu Renu. Rankiem 7 marca 1936 r. dziewiętnaście niemieckich batalionów piechoty oraz kilka samolotów przekroczyło granice Nadrenii i do godz. 11 osiągnęły linię Renu, a trzy bataliony przeszły nawet na jego drugi brzeg. Francja i Wielka Brytania nie zareagowały i gra va banque Hitlera przyniosła mu powodzenie. Nadrenię obsadziły wojska niemieckie a popularność nazistów w Niemczech rosła. Tym bardziej, że mieli sojusznika w postaci Włoch Mussoliniego. Hitler widział też pasywność Wielkiej Brytanii i Francji, stawiał coraz to nowe warunki i rościł pretensje do kolejnych spornych terytoriów.

Intensywne zbrojenia Niemiec nastąpiły zwłaszcza po wcieleniu do Rzeszy Austrii i Czech w latach 1938-1939. Z kwoty 119 mld marek w latach 1933-1939 wydano na zbrojenia 60 mld. Import surowców obejmował w 1935 r. (spośród surowców zbrojeniowych: 95% rudy cynku, 95% miedzi, 85% ołowiu, 72% niklu, 68,5% paliw). III Rzesza miała w latach 1935-1939 najwyższą na świecie dynamikę wzrostu produkcji przemysłowej. Ekspansja ekonomiczna Rzeszy obejmowała zresztą całą Europę. Ogółem w latach 1933-1937 eksport Niemiec wzrósł o 21,3% a import o 30%.5 Do dalszej ekspansji Niemcy potrzebowali jednak dwóch rzeczy: nowych surowców, a tym samym nowych terytoriów, gdyż na terenie Niemiec złoża np. rudy żelaza czy ropy naftowej były znikome (tab. 2).

Tabela 2. Wydobycie surowców strategicznych przez wybrane państwa Europy w 1937 r. (w tys. ton)

Kraj

Węgiel kamienny

Węgiel brunatny

Ruda żelaza

Ropa naftowa

Niemcy

184 513

184 709

9 792

451

Polska

36 218

19

780

502

ZSRR

104 500

18 000

27917

27 686

Francja

44 319

1 015

37772

70

Źródło: oprac. własne na podst.II Wojna Światowa 1939-1945, pr. zb. pod red. P. Matusaka, Bellona, Warszawa 2005, s. 32

Koalicja państw Osi

25 października 1936 r. III Rzesza i Włochy podpisały traktat o przyjaźni między obydwoma krajami. Pojęcie „osi Berlin-Rzym” po raz pierwszy użyte zostało przez Benito Mussoliniego w listopadzie 1936 r. Oba państwa miały tworzyć „Oś”, wobec której podporządkują się pozostałe kraje Europy. Traktat został zawarty gdy Liga Narodów wyraziła sprzeciw wobec wybuchu wojny włosko-abisyńskiej. 22 maja 1939 r., związek Niemiec i Włoch przekształcił się w przymierze, nazwane „paktem stalowym”, które podpisali: ministrowie spaw zagranicznych Włoch Galleazo Ciano i Joachim von Ribbentrop w imieniu III Rzeszy Niemieckiej. Było to rozszerzenie porozumienia z października 1936. Pakt stalowy decydował, iż Niemcy uznawały basen Morza Śródziemnego za strefę wpływów włoskich. Włochy zobowiązywały się za to popierać politykę Niemiec, a w razie potrzeby wystąpić w wojnie po stronie Niemiec oraz nie zawierać porozumień z innymi państwami bez ich zgody.

Coraz większa współpraca wojskowa Niemiec i Włoch rozpoczęła się wraz z wybuchem hiszpańskiej wojny domowej, gdy Hitler i Mussolini udzielili wsparcia prawicowym wojskom gen. Franco. Uzupełnieniem dwóch wcześniejszych umów był podpisany już po wybuchu wojny 27 września 1940 r. w Berlinie tzw. „Pakt trzech”. Do koalicji Niemiec i Włoch przystąpiła Japonia. Dopiero od tego momentu określenie „państwa Osi” ma dzisiejsze znaczenie. „Pakt trzech” określił wzajemne zobowiązania militarne stron, a w szczególności zasady udzielania pomocy sojusznikom prowadzącym wojnę z innymi państwami. Pakt określił podział stref wpływów, i tak strefą wpływów Niemiec i Włoch, ze szczególnym uwzględnieniem tych pierwszych, pozostawała Europa i Afryka, a Japonii – Azja. Z czasem do paktu przystąpili również europejscy sojusznicy Niemiec. III Rzesza i Japonia podpisały również pakt antykominternowski, którego celem było uzyskanie światowej hegemonii i przeciwstawienie się komunistom.

Wojna włosko-abisyńska

Wojna włosko-abisyńska z lat 1935-1936 była jednym z największych w historii konfliktów o podłożu kolonialnym. Wybuchła w wyniku włoskich dążeń do stworzenia jednolitej kolonii, obejmującej Abisynię i wcześniej już należące do Włochów – Erytreę i Somalię, opanowania źródeł Nilu Błękitnego i licznych bogactw naturalnych oraz pomszczenia klęski doznanej podczas najazdu w 1896 r.

Fot. 4. Włoska artyleria obsługiwana przez najemne somalijskie oddziały Ascari

Wojska włoskie wkroczyły do Abisynii 3 października 1935. Ich przeciwnikiem było słabo wyposażona i uzbrojona armia etiopska. Początkowo Włosi nie osiągali wielkich sukcesów. Dowódca Włochów Pietro Badoglio uznał więc, że należy wprowadzić nowoczesne środki pola walki. W bitwie o Ambę Aradam Włosi zbombardowali z powietrza i ostrzelali z artylerii umocnione na zboczach gór Etiopczyków. Jako represje za torturowanie i mordowanie wziętych do niewoli Włochów użyto także gazu musztardowego. W marcu 1936 r. postępy ambitnych wojsk etiopskich zatrzymały intensywne naloty i Włosi wygrali decydującą o przyszłości kraju bitwę pod Majczeu.

Władca kraju, cesarz Hajle Syllasje I, wraz z rządem i rodziną udał się na wygnanie do Europy, a w dniu 9 maja 1936 r. rząd włoski pod przewodnictwem Mussoliniego ogłosił dekret o aneksji Etiopii i o nadaniu królowi Włoch Wiktorowi Emanuelowi III tytułu cesarza Etiopii. Kraj został włączony do Włoskiej Afryki Wschodniej, na czele której w uznaniu zasług postawiono generała, a następnie marszałka, Rodolfo Grazianiego z tytułem generała-gubernatora i wicekróla Etiopii. Władze włoskie po zakończeniu działań wojennych przejaskrawiały i wyolbrzymiały sukcesy swej armii. Mimo zapewnień, że cały kraj zajęty przez Włochy, tylko 40% powierzchni Etiopii było kontrolowane przez włoską armię. Etiopczycy nie pogodzili się bowiem z porażką i rozpoczęli wojnę partyzancką, która trwała do 1941 r., gdy Etiopia została wyzwolona przez Aliantów.

Fot. 5. Włoskie odziały w Addis Abebie w 1936 r.

Innym przedmiotem agresji włoskiej stała się Albania na Bałkanach. W kwietniu 1938 r. Włosi zaatakowali ten kraj i po zajęciu Tirany Albanię włączono na zasadzie unii personalnej do Włoch. Albania stała się potem bazą wypadową do działań Włochów przeciwko Grecji i Jugosławii w latach 1940-1941.

Wojna domowa w Hiszpanii

Hiszpania w latach 30. XX wieku liczyła ok. 24,5 mln mieszkańców i była państwem dość specyficznym, odizolowanym od reszty kontynentu. Po kryzysie ekonomicznym przełomu lat 20. i 30. XX w. stała się podatna na skrajne ideologie lewicowe i totalitarne co doprowadziło do wojny domowej. Socjalistami, których popierało ok. 25% społeczeństwa kierował Francisco Largo Caballero rzecznik Hiszpanii republikańskiej. W październiku 1934 r. socjaliści wywołali strajk generalny, którzy przekształcił się w powstanie. Doszło do walk z oddziałami gen. Francisco Franco, który spacyfikował ten zryw. Gen. Franco był dowódcą wojsk hiszpańskich w Maroku (tzw. Armii Afrykańskiej). Uważał iż socjalizm, komunizm i inne doktryny lewicowe atakują cywilizację, by zmienić ją w barbarzyństwo. Po wyborach w 1936 r. lewica objęła rządy uzyskując ok. 50% głosów. Przeforsowanie programu rewolucyjnego przez nowy rząd sprowokowało powstanie. Robotnicy i chłopi, którzy zaczęli przejmować ziemię od dużych posiadaczy ziemskich i od kościoła dopuścili się masowych mordów i przestępstw. Spalono 160 kościołów, splądrowano 69 lokali partii politycznych, 10 redakcji gazet, zorganizowano 1287 napadów i 269 mordów politycznych. Zapanowała anarchia. Zamordowano 11 biskupów, 12% zakonników, 135 księży – łącznie ok. 55 tys. osób.

Na rządy lewicowe i taką sytuację nie mogły się zgodzić środowiska prawicowe w Hiszpanii, co sprawiło że 17 czerwca 1936 r. wybuchła w kraju wojna domowa republikanów (socjalistów) z nacjonalistami (prawica). Dzięki pomocy ze strony Niemiec i Włoch oddziały Armii Afrykańskiej z Maroka, dowodzone przez gen. Franco, w lipcu 1936 r. zostały przerzucone do Hiszpanii, rozpoczynając ofensywę przeciwko socjalistom.

Hiszpańska wojna domowa stała się teraz swoistym poligonem doświadczalnym dla wojsk innych państw w tym przede wszystkim: Niemiec, Włoch i ZSRR. Testowały one nowe bronie i zasady walki, które wykorzystano potem w trakcie II wojny Światowej. W walkach masowo zastosowano czołgi, prowadzono też intensywne bombardowania miast znajdujących się w rękach przeciwnika, bez troszczenia się o losy ludności cywilnej. Niemcy wysłały do Hiszpanii do walki po stronie gen. Franco liczący ok. 10 tys. żołnierzy tzw. Legion Condor mający do dyspozycji ok. 200 czołgów i 600 samolotów. Żywotnie zainteresowane sytuacją w rejonie Morza Śródziemnego Włochy wysłały na pomoc gen. Franco 45 tys. żołnierzy, 150 czołgów, 660 samolotów i 800 dział. Z innych krajów wojskom prawicy pomagali: Portugalczycy – kilka tysięcy ludzi, Irlandczycy – 600 ludzi, Francuzi – 300 samolotów. Generał Franco stworzył silną armię zaciągając pożyczki w Niemczech i Włoszech. Jego zapleczem politycznym stała się Falanga (właściwie Falange Española) hiszpańska (pierwotnie faszystowska) organizacja polityczna, która w latach 1937-1939 oraz po zakończeniu wojny do 1975 r. była główną i jedynie legalną siłą polityczną frankistowskiej Hiszpanii. Gen. Franco dowodził swymi siłami jako caudillo (hiszp. wódz, przywódca).

Fot. 6. Oblężenie Alkazaru w Toledo 1936 r.

Socjalistów popierały separatyści katalońscy i baskijscy. ZSRR dostarczył republikanom 1000 samolotów, 900 czołgów, 300 samochodów pancernych, 1550 dział za sumę 650 mln dolarów. Do armii republikańskiej weszło też ok. 40 tys. ochotników-cudzoziemców o poglądach lewicowych w tym 90 tys. Francuzów, 5 tys. Niemców, 5 tys. Polaków (m.in. Karol Świerczewski), 350 Włochów, 2500 Anglików i Amerykanów, 1500 Czechów). Stalin chciał kontrolować działania republikanów i dążył do wchłonięcia przez komunistów partii socjalistycznej.

Obca pomoc nie przechyliła znacząco szali wojny. Kierując wojskowymi operacjami powstania, gen. Franco doprowadził do jej militarnego zwycięstwa 1 kwietnia 1939 r. W ciągu trzech lat wojny domowej po stronie nacjonalistów zginęło 90 tys. ludzi a po stronie republikanów 110 tys. Rannych został milion ludzi a 500 tys. znalazło się na wygnaniu. 130 tys. ludzi zamordowano poza frontem, 25 tys. zmarło z głodu, a 10 tys. na skutek nalotów. W więzieniach frankistów znalazło się ponad 230 tys. ludzi. Po opanowaniu kraju frankiści wprowadzili konserwatywne rządy silnej ręki, wspierane przez Kościół, które przetrwały 39 lat.

Wydarzenia w Hiszpanii są uważane za preludium II wojny światowej. Wojna ta umocniła sojusz niemiecko-włoski i stała się poligonem doświadczalnym dla nowych rodzajów broni i wojsk (lotnictwo, wojska pancerne). Z wojskowego punktu widzenia doświadczenie pokazało, że począwszy od hiszpańskiej wojny domowej niemożliwe jest zwycięstwo w otwartym konflikcie bez uzyskania panowania w powietrzu. Symbolem niemieckich bombardowań w Hiszpanii podczas wojny domowej stała się „Guernica”, obraz Pablo Picasso.

Pomoc państw Osi dla Hiszpanów miała przełożenie na działania w czasie II Wojny Światowej. 31 marca 1939 r. Hiszpania podpisała traktat o pokoju z Niemcami, zapewniający „życzliwą neutralność” każdej ze stron w sytuacji, gdy partner znajdzie się w stanie wojny oraz zobowiązania do rozwijania stosunków gospodarczych i kulturalnych, a także kontaktów na gruncie wojskowym. Porozumienie to ostatecznie nie dało jednak Niemcom wielu korzyści, natomiast zwolniło Hiszpanię z aktywnego udziału w wojnach prowadzonych przez Oś. Współpraca z państwami Osi doprowadziła jednak do wysłania hiszpańskiej, ochotniczej tzw. „Błękitnej Dywizji” na front wschodni do walki ze ZSRR. Mimo to gen. Franco nie dał Hitlerowi skłonić się do ataku na brytyjski Gibraltar, i konsekwentnie odmawiał również i Osi, i aliantom wykorzystywania terytorium Hiszpanii w celach militarnych.

Anschluss Austrii i konferencja w Monachium

Po tym jak władza Hitlera w Niemczech okrzepła a Wehrmacht urósł w siłę, jednym z celów Hitlera stało się przyłączenie do Niemiec Austrii tym samym złamanie kolejnego postanowienia traktatu wersalskiego. 12 lutego 1938 r. Hitler wystąpił z żądaniem do kanclerza Austrii Kurta von Schuschingga o przyłączenie tego kraju mając poparcie miejscowych nazistów na czele z Arthurem Seyss-Inquartem. Tego samego dnia Wehrmacht w ramach operacji „Fall Otto” wkroczył do Austrii i wcielił ja do III Rzeszy jako marchię wschodnią. Ludność Niemiec zwiększyła się z 68 do 74,5 mln ludzi co wzmocniło Niemcy ekonomicznie i militarnie (Wehrmacht miał możność wystawienia kolejnych 12 dywizji). Przeciwników tego faktu aresztowano i szykanowano. Trzeba jednak przyznać, że było ich niewielu i zdecydowana większość Austriaków opowiedziała się za połączeniem z Niemcami. Po koniec 1938 r. Hitlera popierało 99% Austriaków.

Fot. 7. Niemieccy i austriaccy celnicy demontujący słup graniczny, 15 marca 1938 r.

Po przyłączeniu Austrii i bierności mocarstw europejskich w tej sprawie Hitler skierował swój wzrok na Czechosłowację, w której w Sudetach znajdowała się liczna, ok. 3 milionowa mniejszość niemiecka, która prowokowała konflikty narodowościowe domagając się coraz to większych praw. W dowództwie niemieckim przygotowano tzw. plan „Fall Grün” mający za cel zajęcie Czechosłowacji. Mimo, że rząd czechosłowacki szedł na coraz to większe ustępstwa w stosunku do Niemiec, w maju 1938 r. zaczął się kryzys w stosunkach pomiędzy tymi państwami. Warto przy tym dodać że Czechosłowacja miała stosunkowo silną i nowoczesną armię, która za sudeckimi umocnieniami mogła długo opierać się hitlerowcom.

Ze względu na możliwość wybuchu wojny o charakterze co najmniej europejskim we wrześniu 1938 r. Wielka Brytania i Francja podjęły próbę mediacji pomiędzy Czechosłowacją i III Rzeszą. 29-30 września 1938 r. odbyła się w Monachium konferencja udziałem premierów Wielkiej Brytanii, Francji, Włoch i Niemiec a bez udziału Czechosłowacji, chociaż podejmowano tam decyzje jej dotyczące. Zdecydowano się na kolejne ustępstwa wobec Hitlera i przyjęto traktat, który w praktyce oznaczał rozbiór Czechosłowacji. Zgodzono się na przyłączenie zachodniej części państwa czeskiego tj. Sudetów do Niemiec. Wszystko to za aprobatą rządów Wielkiej Brytanii i Francji, które były przecież gwarantami granic Czechosłowacji. W wyniku układu w pozostałej części Czechosłowacji władze przejęli politycy kolaborujący z Niemcami z prezydentem Emilem Hachą na czele.

Zajęcie bez walki Sudetów, gdzie znajdowały się liczne czeskie umocnienia obronne, nie nasyciło jednak apetytu Hitlera, który postanowił zająć całą Czechosłowację. Nawiązał on kontakty z separatystami słowackimi i w marcu 1939 r. ich przywódca ks. Józef Tiso ogłosił niepodległość Słowacji, która stała się państwem sojuszniczym III Rzeszy. W wyniku mediacji Włoch i Niemiec, Węgry zajęły Ruś Zakarpacką i południową część Słowacji a Polacy Spisz i Orawę. Polska i Węgry odzyskały zatem wspólną granicę. Wezwany do Berlina E. Hacha przekazał los Czechów w ręce władz niemieckich. Wehrmacht bez walki wkroczył do Pragi i III Rzesza powiększyła się do 79 mln ludzi. Z ziem czeskich utworzono tzw. Protektorat Czech i Moraw całkowicie zależny od Niemiec. Potencjał wojenny Niemiec znacząco zwiększył się bez walki a uzbrojenie czeskiej armii w tym liczne czołgi budowane w znakomitych zakładach zbrojeniowych Skody trafiły do Wehrmachtu. Były zresztą masowo użyte choćby w czasie kampanii wrześniowej 1939 r. przeciwko Polsce.

Rezultaty konferencji monachijskiej i likwidacja Czechosłowacji były dużą porażką Polski czego nie dostrzegli polscy politycy, którzy postanowili nawet wykorzystać sytuację i zajęli 2 października 1938 r. sporne ziemie Zaolzia (zamieszkane w większości przez ludność polską) okupowane od 1920 r. przez Czechów. Tylko nieznacznie poprawiło to polski potencjał obronny ale sprawiło, iż polska była postrzegana jako sojusznik Hitlera w rozbiorze Czechosłowacji. Po likwidacji państwa czechosłowackiego Polska stała się ponadto przedmiotem a nie podmiotem polityki międzynarodowej gdyż teraz to Francuzi, Brytyjczycy, Niemcy i Rosjanie próbowali decydować o losach Rzeczpospolitej poza jej plecami. Po przystąpieniu Słowacji do grona państw Osi wydłużyły się także linie obronne w przyszłej wojnie w Niemcami. Słowacja do połowy 1944 r. była potem dość lojalnym sojusznikiem III Rzeszy – jej wojska wzięły udział w inwazji na Polskę a następnie ok. 50 tys. korpus słowacki brał udział w walkach ze Związkiem Radzieckim.

Fot. 8. Od lewej: Neville Chamberlain, Édouard Daladier, Adolf Hitler i Benito Mussolini – sygnatariusze układu monachijskiego. Z prawej Galeazzo Ciano, 29 września 1938 r.

Dodać też trzeba, że w ramach „wyrównywania” granic w marcu 1939 r. Niemcy zajęły także litewski port Kłajpedę. Na hitlerowskiej mapie agresji i likwidacji skutków traktatu wersalskiego kolejnym celem stała się teraz Polska.

Pakt Hitler-Stalin

Po konferencji monachijskiej a także po zajęciu Kłajpedy Brytyjczycy porzucili politykę ustępowania Hitlerowi we wszystkich jego zachciankach terytorialnych. Zdali sobie sprawę, że polityka ustępstw nie uratuje pokoju w Europie i wojna jest nieuchronna. Tymczasem stosunki Rzeczpospolitej i Niemiec do kwietnia 1939 r. nie były złe. Hermann Göring dość często przyjeżdżał do Białowieży na polowania cho były to wizyty, poświęcone głównie łowiectwu. Do marca 1939 r. kiedy to ostatecznie Niemcy zajęły całą Czechosłowację Hitler nie wiedział jeszcze w którym kierunku uderzyć (na wschód czy zachód) i szukał sojuszników wśród państw Europy Środkowo-Wschodniej (czego przykładem Słowacja, Węgry, początkowo Jugosławia, Rumunia i Bułgaria). Jako głównego wroga upatrywał ZSRR i Wojsko Polskie w konflikcie z tym przeciwnikiem byłyby dla Niemiec przydatne.

Przez cały 1938 r. trwały próby przeciągnięcia Polski do obozu państw Osi, co przyniosło częściowy sukces gdy Polska wzięła udział w rozbiorze Czechosłowacji zajmując Zaolzie. Minister spraw zagranicznych Polski Józef Beck bywał w Berlinie. Hitler zażądał jednak przyłączenia do Niemiec Wolnego Miasta Gdańska i budowy eksterytorialnej autostrady pomiędzy Pomorzem Zachodnim a Prusami co znacząco godziło w polskie interesy i odcinało kraj od morza. Politycy niemieccy i włoscy wielokrotnie powtarzali jednak w rozmowach z władzami polskimi, że „Morze Czarne też jest morzem”. 24 stycznia 1939 r. Joachim Ribbentrop bawił w Warszawie z okazji 5 rocznicy podpisania deklaracji o niestosowaniu przemocy. Sprawy nieporozumień jednak nie rozwiązano a Polska odmówiła ustępstw wobec żądań Hitlera. Do Polski jeszcze w lutym 1939 r. przyjechał minister spaw zagranicznych Włoch Galeazzo Ciano, próbując wybadać stronę polską. Polacy konsekwentnie prowadzili jednak politykę równowagi czyli trzymania się z dala zarówno od Niemiec jak i od ZSRR i opierali się na gwarancjach francuskich i angielskich.