Pożegnanie z Rosją ebook

Instrukcja obsługi Pożegnania…

Instruk­cja obsługi Poże­gna­nia…

Wyja­śnie­nie autora

Pierw­sze wyda­nie Moskwy-Pie­tu­szek, z uwagi na to, iż był to jeden egzem­plarz, roze­szło się szybko. Od tam­tej pory spo­ty­ka­łem się z mnó­stwem zarzu­tów pod adre­sem roz­działu Sierp i Młot – Kara­cza­rowo, zresztą zupeł­nie nie­słusz­nie. We wstę­pie do pierw­szego wyda­nia uprze­dza­łem wszyst­kie panienki, że roz­dział Sierp i Młot – Kara­cza­rowo należy pomi­nąć nie czy­ta­jąc, ponie­waż po zda­niu „I nie­zwłocz­nie wypi­łem” nastę­puje pół­to­rej strony naj­czyst­szych [naj­so­czyst­szych? – T.K] prze­kleństw; w całym tym roz­dziale nie ma ani jed­nego cen­zu­ral­nego słowa z wyjąt­kiem zda­nia „I nie­zwłocz­nie wypi­łem”. Tym rze­tel­nym wyja­śnie­niem osią­gną­łem jedy­nie to, że wszy­scy czy­tel­nicy, a zwłasz­cza dziew­czyny, od razu łapali za roz­dział Sierp i Młot – Kara­cza­rowo, nawet nie czy­ta­jąc poprzed­nich roz­dzia­łów, nie czy­ta­jąc nawet zda­nia „I nie­zwłocz­nie wypi­łem”. Z tej przy­czyny uzna­łem za nie­zbędne w dru­gim nakła­dzie usu­nąć z roz­działu Sierp i Młot – Kara­cza­rowo wszyst­kie znaj­du­jące się tam nie­przy­zwo­ito­ści. Tak będzie lepiej, dla­tego że, po pierw­sze, zaczną mnie czy­tać po kolei, a po dru­gie, nie będą się czuli dotknięci.

W. Jer. (W. Jero­fie­jew, Moskwa – Pie­tuszki, tłum. B. Dohna­lik)

W dzie­ciń­stwie wpa­dła mi w ręce książka bez strony tytu­ło­wej. Spodo­bała się. Polu­bi­łem głów­nych boha­te­rów. Domy­śli­łem się, że prze­czy­ta­łem powieść Karola Maya Win­ne­tou. Dopiero jakiś czas póź­niej odkry­łem, że wsze­dłem w posia­da­nie trze­ciego, ostat­niego tomu. Nato­miast w pełni świa­do­mie lek­turę try­lo­gii Sien­kie­wi­cza zaczą­łem od Potopu. Jedna z moich zna­jo­mych, miło­śniczka kla­sycz­nej powie­ści kry­mi­nal­nej, naj­pierw czyta kil­ka­na­ście ostat­nich stron i dopiero po zaspo­ko­je­niu natu­ral­nej skąd­inąd cie­ka­wo­ści wraca do pierw­szego roz­działu. Jero­fie­jew wspo­mina o czy­tel­ni­kach, któ­rzy „[…] od razu łapali za roz­dział Sierp i Młot – Kara­cza­rowo, nawet nie czy­ta­jąc poprzed­nich roz­dzia­łów […]”. Zro­zu­miem więc wszyst­kich, któ­rzy lek­turę mojej książki chcie­liby roz­po­cząć od trze­ciego tomu albo od roz­działu – to mój hołd zło­żony Jero­fie­je­wowi – Sierp i Młot – Kara­cza­rowo. Pro­po­nuję jed­nak „zacząć mnie czy­tać po kolei” – od Pro­logu do Epi­logu, od Dwóch panów na jach­cie… do Dwóch panów na jach­cie…

I jesz­cze sprawa tytułu. Przez chwilę myśla­łem o tym, aby moje Poże­gna­nie z Rosją nazwać Moim poże­gna­niem z Rosją, ale zre­zy­gno­wa­łem z tego raczej mega­lo­mań­skiego pomy­słu. Jak wia­domo, Moskwa łzom nie wie­rzy, więc Rosja mojego poże­gna­nia nie zauważy, Rosja łzy nie uroni, Rosji ono nie zmie­sza i Rosją nie wstrzą­śnie. Trudno. Muszę jakoś z tym żyć.

„Kto rzą­dzi prze­szło­ścią […], w tego rękach jest przy­szłość; kto rzą­dzi teraź­niej­szo­ścią, w tego rękach jest prze­szłość”

(Geo­rge Orwell, 1984)

„Każdy naród ma taki rząd, na jaki zasłu­guje”

(Joseph de Maistre, wysłan­nik króla Sar­dy­nii i Pie­montu w Peters­burgu, w liście z 27 sierp­nia 1811 roku)

Prolog

Pro­log

– Boże miło­ściwy! Zabili Pusz­kina, zabili Ler­mon­towa… Uto­pili Pisa­riewa… Powie­sili Ryle­jewa… Dosto­jew­skiego cią­gnęli na roz­strze­la­nie… Gogola dopro­wa­dzili do sza­leń­stwa… A Szew­czenko? A Pole­ża­jew? Powiesz może – rząd winien. Ale prze­cież jaka matka, taka Natka, jaki pan, taki kram. O, Boże, czyż jest jesz­cze gdzie na świe­cie taki kraj, taki naród prze­klęty?

(Iwan Bunin, Wieś, tłum. Z. Peter­sowa)

Dwóch panów na jachcie (nie licząc psa)

Dwóch panów na jach­cie (nie licząc psa)

Gospo­darz już od kilku tygo­dni cie­szył się na to spo­tka­nie. Dzi­siej­szego gościa poznał w poło­wie lat dzie­więć­dzie­sią­tych i odtąd spo­ty­kali się kilka razy w roku, prze­szli na ty i chyba nawet się zaprzy­jaź­nili. Wpraw­dzie chęt­nie sobie dwo­ro­wał z widocz­nego gołym okiem braku oby­cia towa­rzy­skiego swo­jego dobro­dusz­nego zna­jo­mego z pro­win­cji, ale ni­gdy nie zapo­mi­nał o łączą­cym ich poczu­ciu przy­na­leż­no­ści do tej samej „wspól­noty gene­ra­cyj­nej” (Gene­ra­tion­sla­ge­rung – jak zwykł mawiać po lek­tu­rze Das Pro­blem der Gene­ra­tio­nen Man­n­he­ima), „wspól­noty poło­że­nia”, „wspól­noty doświad­czeń” (przed osią­gnię­ciem obec­nego sta­tusu przez lata pozo­sta­wali ludźmi „bez wła­ści­wo­ści”, eve­ry­ma­nami). Jed­nak tak naprawdę zbli­żyły ich dopiero dość regu­lar­nie odby­wane col­lo­quia, godziny spę­dzone na nie­koń­czą­cych się, bły­sko­tli­wych, prze­sy­co­nych eru­dy­cją dys­ku­sjach. Prze­rzu­cali się wtedy jakby od nie­chce­nia nazwi­skami ulu­bio­nych filo­zo­fów i pisa­rzy, tytu­łami świeżo prze­czy­ta­nych ksią­żek, cyta­tami, które ich poru­szyły. W powie­trzu uno­siły się bon moty, zwi­schen­rufy, repliki, kalam­bury dwóch nie­mło­dych już wizjo­ne­rów marzą­cych o prze­nie­sie­niu porządku panu­ją­cego w świe­cie przed­sta­wio­nym dys­to­pii do naszej codzien­no­ści. Dla naszego dobra. Dla dobra ludz­ko­ści.

Tak było i tym razem. Po obie­dzie wresz­cie zostali sami. Towa­rzy­szyła im jedy­nie Jume, która drze­mała przy fotelu Gospo­da­rza…

„To żegnaj ma nieczysta Rosjo…”

„To żegnaj ma nie­czy­sta Rosjo…”1

Jestem pesy­mi­stą.

Pesy­mizm dotarł do mnie stam­tąd, „z przej­mu­ją­cego zimna”, „ze śmier­tel­nego zimna”, „Came in From the Cold”. Moją pry­watną odwilż prze­ży­łem z połową ludz­ko­ści na prze­ło­mie lat osiem­dzie­sią­tych i dzie­więć­dzie­sią­tych. Wtedy coś zaiskrzyło mię­dzy mną a Impe­rium. Może dla­tego, że Impe­rium prze­stało się obno­sić ze swoją impe­rial­no­ścią. Może dla­tego, że „car knu­to­władny w todze Rzy­mia­nina”2 zanie­chał ści­ga­nia bied­nego Jew­gie­nija. Może dla­tego, że cen­zurę ocen­zu­ro­wano. Może dla­tego, że Archi­pe­lag Gułag i „Play­boya” można było kupić w każ­dym kio­sku. Może dla­tego, że poznany dużo wcze­śniej pra­cow­nik Pusz­ki­now­skiego Domu opo­wie­dział mi wresz­cie dow­cip poli­tyczny (nic to, że pod nie­obec­ność osób trze­cich, w swo­jej kuchni, w trak­cie spo­ży­wa­nia). Może dla­tego, że dzięki Pie­le­wi­nowi zaczęto mówić o Poko­le­niu P (jak Pepsi). Może dla­tego, że Moskwa i Lenin­grad / Peters­burg zapach­niały wol­no­ścią i wódką „Black Death”. Może dla­tego, że Rosja­nie mogli po pierw­szy prze­czy­tać w 1996 roku kom­pletny prze­kład Rosji w 1839 roku de Custine’a.

Ten fran­cu­ski pisarz i podróż­nik przy­był do Rosji na zapro­sze­nie cara Miko­łaja I jako zago­rzały roja­li­sta, opu­ścił Peters­burg po trzech mie­sią­cach jako nie­prze­jed­nany kry­tyk abso­lu­ty­zmu. W wyda­nej cztery lata póź­niej w Paryżu czte­ro­to­mo­wej, liczą­cej ponad 1200 stron La Rus­sie en 1839 (póź­niej publi­ko­wano ją z reguły w wer­sji skró­co­nej i pod innym tytu­łem: Listy z Rosji / Let­tres de Rus­sie) zawarł dru­zgo­czącą kry­tykę Impe­rium Roma­no­wów (żan­darm Europy, wię­zie­nie naro­dów, kraj „tyra­nii biu­ro­kra­tycz­nej” i „bar­ba­rzyń­ców”).

To nie jest i ni­gdy nie był demo­kra­tyczny kraj przy­ja­zny dla wol­nych umy­słów, akcep­tu­jący inność, lecz zawsze auto­ry­tarny (nie­kiedy tota­li­tarny), znie­wa­la­jący umy­sły, nie­to­le­ru­jący naj­czę­ściej każ­dej odmien­no­ści (poli­tycz­nej, oby­cza­jo­wej, arty­stycz­nej). W XX wieku Rosja dwu­krot­nie otrzy­mała od Histo­rii szansę na zmianę swo­jej euro­azja­tyc­kiej karmy, zmianę men­tal­no­ści. Pierw­szą po rewo­lu­cji luto­wej – którą Amal­rik nazwał „próbą euro­pe­iza­cji Rosji”3 – gdy pro­kla­mo­wano repu­blikę, pod­jęto kilka odważ­nych decy­zji zasłu­gu­ją­cych na słowa naj­wyż­szego uzna­nia (m.in. zmiany w struk­tu­rze sądow­nic­twa i kodek­sie kar­nym, znie­sie­nie kary śmierci, likwi­da­cja Świę­tego Synodu) i zapo­wie­dziano następne (m.in. przy­ję­cie nowej kon­sty­tu­cji, prze­pro­wa­dze­nie reformy rol­nej, utwo­rze­nie pań­stwa pol­skiego). Jed­nak trwała wojna i to nie był dobry czas dla demo­kra­tycz­nych reform, Rząd Tym­cza­sowy prze­trwał tylko osiem mie­sięcy i został oba­lony przez bol­sze­wi­ków. Druga szansa poja­wiła się za cza­sów pre­zy­den­tury Borisa Jel­cyna4 koja­rzo­nej z kar­na­wa­łem wol­no­ści (z pauzą na ostrze­la­nie gma­chu par­la­mentu 4 paź­dzier­nika 1993 r.), ale los chciał ina­czej i znów wszystko zostało po sta­remu.

W Rosji roku 1996 nie przy­pusz­czano, jak sądzę, że Россия в 1839 году – los miewa raz lep­sze, raz gor­sze poczu­cie humoru – okaże się podzwon­nym, poca­łun­kiem śmierci dla pie­rie­strojki i gła­sno­sti. W latach dzie­więć­dzie­sią­tych socjo­lo­go­wie rosyj­scy, mię­dzy innymi z cie­szą­cego się powszech­nym uzna­niem Wszech­ro­syj­skiego Ośrodka Bada­nia Opi­nii Publicz­nej kie­ro­wa­nego przez Jurija Lewadę, nie ukry­wali swo­jego opty­mi­zmu. Zmiana poko­le­niowa sprawi – pro­gno­zo­wali – że zde­fi­nio­wany przez Alek­san­dra Zinow­jewa homo sovie­ti­cus znik­nie z rosyj­skiej prze­strzeni spo­łecz­nej i sta­nie się gatun­kiem wymar­łym, a do głosu dojdą mło­dzi nie obar­czeni baga­żem sowiec­ko­ści. Naro­dzi się homo postsovie­ti­cus. W podob­nym tonie wypo­wia­dał się jesz­cze w 2008 roku Zbi­gniew Brze­ziń­ski:

Jestem prze­ko­nany, że następne poko­le­nie Rosjan będzie bar­dziej demo­kra­tyczne niż ich poprzed­nicy. Cho­dzi o to, że po raz pierw­szy od pra­wie stu­le­cia spo­łe­czeń­stwo rosyj­skie weszło w inte­rak­cję z zachod­nimi demo­kra­cjami w wielu dzie­dzi­nach – tury­styce, edu­ka­cji, Inter­ne­cie. Wszystko to przy­czy­nia się do poja­wie­nia się u Rosjan bar­dziej otwar­tego i praw­dzi­wie demo­kra­tycznego wyobra­że­nia o tym, jak powinna funk­cjo­no­wać poli­tyka we współ­cze­snym spo­łe­czeń­stwie, że poli­tyka powinna się pod­po­rząd­ko­wać kon­sty­tu­cji5.

Dziś, ponad trzy­dzie­ści lat po roz­pa­dzie Impe­rium, już wiemy, że to były tylko pobożne życze­nia, że tak zapi­sy­wano jesz­cze jeden roz­dział w dzie­jach wish­ful thin­king.

Jak się bowiem oka­zało, kolejne son­daże, kolejne bada­nia opi­nii publicz­nej (zwłasz­cza te prze­pro­wa­dzone w 2012 roku, roku powrotu zre­se­to­wa­nego Putina na urząd pre­zy­denta), poka­zały, że „ten czło­wiek, typ sowiecki nie odcho­dzi, ale jest odtwa­rzany”6. To homo (neo)sovie­ti­cus (lub – według okre­śle­nia Igora Jako­wienki – homo Puti­nus) uro­dzony z reguły na prze­ło­mie lat osiem­dzie­sią­tych i dzie­więć­dzie­sią­tych (a więc tuż przed lub tuż po roz­pa­dzie Związku Sowiec­kiego), homo zap­piens o ogra­ni­czo­nych hory­zon­tach myślo­wych. Uczel­nie stały się przy­tuł­kami dla ubo­gich umy­słów i dyplom ukoń­cze­nia stu­diów sku­tecz­nie chro­nił przed samo­dziel­nym myśle­niem. Soł­że­ni­cyn nazy­wał ich z pogardą „wykształ­ceń­cami” (oбразованец, образованцы), a Ludwik Dorn – „wykształ­ciu­chami”. Ten współ­cze­sny klon czło­wieka sowiec­kiego (Rosja­nie posłu­gują się nie­kiedy pejo­ra­tyw­nie zabar­wio­nym poję­ciem совок) – twier­dzą psy­cho­lo­go­wie – to naj­czę­ściej ktoś o sła­bej oso­bo­wo­ści, ktoś zaadap­to­wany do życia (i prze­ży­cia) w spo­łe­czeń­stwie zamknię­tym. Zda­niem Lwa Gud­kowa (dyrek­tora Cen­trum Ana­li­tycz­nego po śmierci Jurija Lewady w 2006 roku), jest to osoba, „która nie ma wła­snych prze­ko­nań, ale jest gotowa przy­jąć każdą rekom­pen­satę w postaci pocie­sza­ją­cych mitów ide­olo­gicz­nych, mówią­cych o wiel­kim mocar­stwie i hero­icz­nej prze­szło­ści. A więc także zwią­zane z tym wszel­kie rytu­ały, cere­mo­nie zbio­rowe, które pań­stwo wspiera […]”7.

Ja tę wiarę w moż­li­wość zmian utra­ci­łem już na początku lat dwu­ty­sięcz­nych. 31 grud­nia 1999 roku Boris Jel­cyn, ustę­pu­jący ze sta­no­wi­ska przed zakoń­cze­niem kaden­cji – to był pomysł jego Rodziny, którą two­rzyli Abra­mo­wicz, Bie­rie­zow­ski, córka Tatiana, zięć Walen­tin Jumaszеw (to on był auto­rem poże­gnal­nego orę­dzia Jel­cyna i reser­che­rem odpo­wie­dzial­nym za zna­le­zie­nie następcy ustę­pu­ją­cego pre­zy­denta)8 – powie­rzył peł­nie­nie swo­ich obo­wiąz­ków dotych­cza­so­wemu pre­mie­rowi Wła­di­mi­rowi Wła­di­mi­rowiczowi Puti­nowi. W swoim ostat­nim orę­dziu nowo­rocz­nym powie­dział: „Rosja już ni­gdy nie powróci do [tota­li­tar­nej] prze­szło­ści […]”9. A ja jakieś dwa lata póź­niej w świą­tyni stra­co­nych złu­dzeń powró­ci­łem na łono pesy­mi­zmu, gdy zro­zu­mia­łem, że nowy pre­zy­dent zaczyna kon­se­kwent­nie reali­zo­wać marze­nia milio­nów roda­ków o powro­cie do Rosji carów i sekre­ta­rzy gene­ral­nych i pro­po­nuje udział – na począ­tek dobro­wolny – w naro­do­wym sean­sie wypar­cia z pamięci ostat­nich paru­na­stu lat. To dla­tego w 2002 roku w for­mu­la­rzu spisu powszech­nego czło­wiek w za dużym gar­ni­tu­rze w rubryce zawód wybrał opcję „Usługi dla lud­no­ści”10. Teraz poko­le­nie P już nie nale­żało do Pepsi, ale do świad­czą­cego usługi pod­puł­kow­nika Putina. Poczu­łem się wtedy w Rosji jak boha­ter popu­lar­nej pio­senki – cho­ciaż z innych powo­dów niż on – nagra­nej przez Lud­miłę Gur­czenko i Borisa Moisie­jewa: „Я уехал, я уехал в Петербург, / А приехал в Ленинград”. Swój esej opu­bli­ko­wany w „Gaze­cie Wybor­czej” dwa tygo­dnie po wybo­rach pre­zy­denc­kich (odbyły się 14 marca 2004 r.) zaty­tu­ło­wa­łem – nie mogłem ina­czej, nie mia­łem wyboru – Back in the USSR. Tak Rosja i ja („You don’t know how lucky you are, boy”) wró­ci­li­śmy do ZSRS.

Da capo al fine

Da capo al fine

Bo nawet w kraju, w któ­rym rewo­lu­cja lutowa przy­da­rzyła się w marcu, a do prze­wrotu paź­dzier­ni­ko­wego doszło w listo­pa­dzie histo­ria lubi się powta­rzać. Tu powi­nie­nem oczy­wi­ście zacy­to­wać Marksa (tego od Engelsa, nie od Spen­cera): „[…] Za pierw­szym razem jako tra­ge­dia, za dru­gim jako farsa [das eine Mal als Tragödie, das andere Mal als Farce]”11, ale zamiast tych kilku naj­bar­dziej wyświech­ta­nych zdań z 18 bru­ma­ire’a Ludwika Bona­parte pro­po­nuję kwe­stię Tuliu­sza z Mar­muru Brod­skiego: „Zarżnąć, Publiu­szu, i legio­ni­sta potrafi. I umrzeć za ojczy­znę rów­nież. I tery­to­rium posze­rzyć, i pocier­pieć… Ale to są wszystko prawdy ele­men­tarne. To, Publiu­szu, już było. Gorzej, to będzie. Na nowo, zna­czy się. Tak tę całą rzecz ujmu­jąc, histo­ria ma nie­wiele warian­tów. Dla­tego, że czło­wiek ma swoje ogra­ni­cze­nia. Z niego, jak mleka z krowy, dużo nie wyci­śniesz. Krwi, na przy­kład, tylko pięć litrów. On, Publiu­szu, jest prze­wi­dy­walny. Jak odtwa­rzana po raz tysięczny melo­dia z pozy­tywki. Jak raz wpadł pies do kuchni i porwał mięsa ćwierć. Da capo al fine”12.

Jed­nak ta „codzien­ność nudy” (Alek­san­dra Gor­dowy) bywa zabój­czo złudna: 14 lipca 1789 roku Ludwik XVI zapi­sał w swoim dzien­niku tylko jedno słowo: „Rien”13 (nie­spełna cztery lata póź­niej to „nic” zapro­wa­dzi oby­wa­tela Kapeta na sza­fot), 23 lutego 1917 roku (według kalen­da­rza juliań­skiego) – tego dnia w Pio­tro­gro­dzie doszło do strajku powszech­nego i zamie­szek – Miko­łaj II w liście do cesa­rzo­wej pisze o swo­ich ulu­bio­nych roz­ryw­kach: pasjan­sie i domino14 (za swoje nie­winne nałogi zapłaci wkrótce utratą tronu, a pół­tora roku póź­niej już jako puł­kow­nik Niko­łaj Alek­san­dro­wicz Roma­now – życiem w Jaka­te­ryn­burgu). Na jego uspra­wie­dli­wie­nie (marne, oczy­wi­ście) można tylko dodać, że wyczu­cie czasu zawio­dło rów­nież herol­dów Nowej Rosji, Rosji bez cara: o rewo­lu­cji luto­wej Trocki dowie­dział się z gazet ame­ry­kań­skich, Boris Sawin­kow (ese­ro­wiec, ter­ro­ry­sta, pisarz) – z fran­cu­skich, a Lenin – ze szwaj­car­skich15.

Dyna­stę Roma­no­wów oba­lano więc bez „wodza rewo­lu­cji”. No cóż. Zda­rza się. W tym cza­sie – od lutego roku szes­na­stego do kwiet­nia sie­dem­na­stego – utrzy­my­wany przez par­tię Ulja­now ze swą sza­nowną mał­żonką („[…] Mógł zna­leźć kobietę pięk­niej­szą […] – pisał Gleb Krzy­ża­now­ski w odzie ku czci­Pierw­szej Wdowy, First Widow – ale mądrzej­szej od Nad­ieżdy Kon­stan­ti­nowny, bar­dziej odda­nej spra­wie niż ona, pośród nas nie było”16) wynaj­mo­wał w Zury­chu pokój przy Spie­gel­gasse 14. Całymi dniami pra­co­wał w biblio­tece nad Impe­ria­li­zmem jako naj­wyż­szym sta­dium kapi­ta­li­zmu, a wie­czory spę­dzał w dopiero co zało­żo­nej po sąsiedzku restau­ra­cji „Caba­ret Vol­ta­ire” (na pla­ka­cie rekla­mo­wym Mar­cela Słod­kiego: Künstlerkneipe Vol­ta­ire). To było miej­sce spo­tkań euro­pej­skiej bohemy arty­stycz­nej szu­ka­ją­cej schro­nie­nia w „cza­sach zagłady” w neu­tral­nej Szwaj­ca­rii, miej­sce naro­dzin ruchu Dada. Jakież eks­cy­tu­jące mogłoby być zde­rze­nie zapi­sków doty­czą­cych tego samego dnia – jed­nego z tych, które zade­cy­do­wały o upadku monar­chii – w juliań­skim dzien­niku Miko­łaja II: „26 lutego. Nie­dziela. […]. Wie­czo­rem pogra­łem w domino”17 i gre­go­riań­skim (hipo­te­tycz­nym, nie­stety) Lenina: „11 marca. Wie­czo­rem jak zwy­kle piłem piwo u Vol­ta­ire’a. Przy­siadł się Ball i czy­tał mi jakiś swój idio­tyczny wiersz ‘gaga di bum­balo bum­balo gadja­men gaga di bling blong gaga blung’, z któ­rego nic nie zro­zu­mia­łem. A ja mu ostat­nie strony Impe­ria­li­zmu. Też nic nie zro­zu­miał ten rene­gat i lokaj bur­żu­azji”. Tak się two­rzy Histo­rię. Przez duże H, ma się rozu­mieć.

Zwy­kle jed­nak jeste­śmy sta­ty­stami w tej przez małe h, jak cho­ciażby Alek­sandr Benois – jeden z naj­bar­dziej zna­nych mala­rzy moder­ni­zmu rosyj­skiego, współ­twórca sto­wa­rzy­sze­nia „Świat Sztuki” („Мир искусства”) – który prze­ży­wał swój bar­dzo pry­watny listo­pad 1917 roku: „A tak w ogóle to przez cały dzień nie wyda­rzyło się nic nad­zwy­czaj­nego. […] Zła­mał mi się pod koronką ząb”18 (6/19 listo­pada), „Cukier­nia ‘Au bon goût’, znaj­du­jąca się w tym samym domu, odma­wia już pie­cze­nia dla nas chleba. Znów nasze biedne słu­żące będą musiały godzi­nami wysta­wać w ‘kolej­kach’!”19 (7/20 listo­pada; zasta­na­wia kolejka wzięta w cudzy­słów).

Nowy świat zaczy­nał się więc dla Rosjan kolej­kami. Po sie­dem­dzie­się­ciu latach, już mocno zużyty, kolej­kami też z nimi się żegnał.

„Niech żyje wolność, wolność i swoboda”

„Niech żyje wol­ność, wol­ność i swo­boda”20

Gor­ba­czo­wow­ska pro­hi­bi­cja spra­wiła wpraw­dzie, że były kło­poty z kupie­niem wódki (to wtedy pew­nego ranka Rosja­nie obu­dzili się ze zna­jo­mo­ścią ara­mej­skiego i odkryli, że „mane, tekel, fares” zna­czy „сухой закон”), ale upi­jano się prze­cież wol­no­ścią, gła­sno­stią i pie­rie­strojką. Tak do życia publicz­nego powró­cił po sie­dem­dzie­się­ciu latach plu­ra­lizm. Pamię­tam New­ski Pro­spekt i Arbat zamie­nione w Hyde Park i pamię­tam ślub udzie­lany w jakiejś moskiew­skiej cer­kiewce przez stre­mo­wa­nego mło­dego duchow­nego – cała trójka robiła to zapewne po raz pierw­szy i z wdzięcz­no­ścią korzy­stała z pod­po­wie­dzi obec­nej tam star­szej pani. To wtedy, na fali powszech­nego entu­zja­zmu, pod­jęto walkę o auto­no­mię sztuki: fil­mowcy na kolej­nym zjeź­dzie odrzu­cili mecha­ni­zmy funk­cjo­no­wa­nia według sce­na­riu­sza Goskino i posta­no­wili sami decy­do­wać o wła­snych losach; w gale­riach, domach kul­tury i muze­ach swoje prace – na równi z Gła­zu­no­wem – mogli wysta­wiać kon­cep­tu­ali­ści i hiper­re­ali­ści; z pod­zie­mia na estradę prze­nio­sła się muzyka roc­kowa; wydaw­nic­twa prze­ści­gały się w publi­ko­wa­niu wczo­raj­szej zaprietki reli­gij­nej, poli­tycz­nej i oby­cza­jo­wej.

Po kilku latach oka­zało się jed­nak, jak zauwa­żył Lew Annin­ski, że nowa, nie­za­leżna kine­ma­to­gra­fia nie ma recepty na arcy­dzieła, a maso­wego widza przy­cią­gają do kina jedy­nie ame­ry­kań­skie filmy akcji, block­bu­stery, боевики. W Moskwie, gdzie doszło do podziału kilku sztan­da­ro­wych scen i powsta­nia ponad dwu­stu nowych grup, reży­se­rzy i akto­rzy uświa­do­mili sobie, iż brak powo­dze­nia nie pły­nie z kno­wań biu­ro­kra­tów, ale naj­czę­ściej z obo­jęt­no­ści publicz­no­ści. Podobne roz­cza­ro­wa­nia stały się udzia­łem innych arty­stów: popu­lar­ność twór­ców soc-artu nie prze­ło­żyła się na suk­cesy finan­sowe, a wyko­nawcy muzyki kla­sycz­nej zaczęli się uskar­żać na nad­miar kako­fo­nii w ete­rze. Naj­bo­le­śniej jed­nak odej­ście sta­rego sys­temu odczuli pisa­rze – zarówno ci mniej lub bar­dziej spraw­nie sur­fu­jący po rze­czy­wi­sto­ści sowiec­kiej i czę­sto skwa­pli­wie korzy­sta­jący z hoj­no­ści par­tyjno-pań­stwo­wej machiny, jak i ci ją igno­ru­jący czy kon­te­stu­jący (do nie­dawna byli sumie­niem znie­wo­lo­nego kraju i żyli w poczu­ciu peł­nie­nia waż­nej misji, w ich utwo­rach wyła­wiano każdy pod­tekst, tro­piono każdy spek­ta­ku­larny gest). Pierw­szych zdra­dził mece­nas i ci już nie zmie­nili swo­jego żyguli na now­szy model; tych dru­gich – czy­tel­nik, dla któ­rego prze­stali być owo­cem zaka­za­nym i który bez więk­szego żalu zamie­nił samiz­dat na lite­ra­turę popu­larną, kul­turę na makulakul­turę. Jed­nak pod koniec lat osiem­dzie­sią­tych w całym kraju naj­więk­szym wzię­ciem cie­szyła się lite­ra­tura faktu – kartki (талонная система) na. W zależ­no­ści od regionu, mia­sta – na wszystko albo pra­wie na wszystko. Od arty­ku­łów spo­żyw­czych, wyro­bów tyto­nio­wych i spi­ry­tu­so­wych poczy­na­jąc, a na bie­liź­nie dam­skiej koń­cząc21. Tak dobie­gła końca fie­sta gła­sno­sti i „Jak to się mówi: / zawa­lona sprawa. / Miło­sna łódka / roz­biła się o byt”22. W takich nastro­jach żegnano Zwią­zek Socja­li­stycz­nych Repu­blik Sowiec­kich.

W poszu­ki­wa­niu swo­jej sym­bo­liki i toż­sa­mo­ści pań­stwo­wej poso­wiecka, Jel­cy­now­ska Rosja – przy­szła na świat w dniach hero­iczno-roman­tycz­nej reak­cji na pucz 91-go roku – odwo­ły­wała się począt­kowo naj­chęt­niej do tra­dy­cji przed­paź­dzier­ni­ko­wej: nowa flaga pań­stwowa obo­wią­zy­wała wcze­śniej w latach 1883-1917 (do prze­wrotu bol­sze­wic­kiego, przez jakiś czas wymien­nie z czarno-żółto-białą)23, nowym hym­nem pań­stwo­wym (bez słów) została kom­po­zy­cja Pieśń patrio­tyczna Micha­iła Glinki z 1833 roku, nie­śmiało wpro­wa­dzane nowe nazwy miast i ulic pocho­dziły naj­czę­ściej z prze­łomu XIX i XX stu­le­cia. Jesz­cze tylko zde­le­ga­li­zo­wano KPZS, jesz­cze tylko odgrzano hasło o pan­sło­wiań­skim bra­ter­stwie (które miało zastą­pić inter­na­cjo­na­lizm), jesz­cze przy­po­mniano o ide­olo­gii euro­azja­ty­zmu i uznano, że o ostat­nich sie­dem­dzie­się­ciu latach można zapo­mnieć. Wszy­scy ode­tchnęli – oka­zało się, że całą winę za tych strasz­nych kil­ka­dzie­siąt lat pono­szą Lenin, Sta­lin, no i może jesz­cze kil­ku­na­stu zde­pra­wo­wa­nych przez sys­tem opraw­ców (np. Jagoda, Jeżow, Beria). Zna­kiem roz­po­znaw­czym pie­rie­strojki był dla mnie film Ten­giza Abu­ła­dze Pokuta (Покаяние, 1984, pre­miera 1987), sym­bo­lem osta­tecz­nego odej­ścia od jej haseł – Spa­leni słoń­cem (Утомленные солнцем, 1994) Nikity Michał­kowa, osca­rowy wyci­skacz łez o czyst­kach w Armii Czer­wo­nej w latach trzy­dzie­stych (skąd­inąd kla­syczny przy­pa­dek poże­ra­nia przez rewo­lu­cję wła­snych dzieci). Teraz, gdy pisano ze współ­czu­ciem o Bucha­ri­nie (jak on kochał żonę) i Tucha­czew­skim (jak on kochał rodzinę), to jakiś kapuś z par­szy­wej komu­nałki – po któ­rego dono­sach aresz­to­wano sąsiada – poczuł się roz­grze­szony i uspra­wie­dli­wiony. On prze­cież też kocha swo­ich naj­bliż­szych. „Tra­ge­dia epoki pole­gała nie tylko na tym – pisał Arka­dij Bie­lin­kow w przej­mu­ją­cej książce o losach Jurija Ole­szy – że odby­wała się meto­dyczna likwi­da­cja uta­len­to­wa­nych i myślą­cych ludzi, ale też na tym, że nie­zli­kwi­do­wa­nych zmu­szano do robie­nia tego, na co nie pozwala ludz­kie sumie­nie, na co nie pozwa­lają honor, rozum i talent. Żeby jed­nak to wszystko zro­bić, nale­żało naj­pierw prze­ko­nać samego sie­bie, że niczego lep­szego od tej sprawy, do któ­rej zmu­szono, nie ma”24. Więk­szo­ści się to udało.

A zatem w latach dzie­więć­dzie­sią­tych już dość nie­chęt­nie roz­li­czano się z nie­chlubną prze­szło­ścią i coraz rza­dziej dys­ku­to­wano o mecha­ni­zmach two­rze­nia spo­łe­czeń­stwa oby­wa­tel­skiego. Nie zro­biono nie­mal nic, by roz­po­cząć pro­ces odcho­dze­nia o myśle­niu o Rosji w kate­go­riach impe­rial­nych, zro­dzo­nych za sprawą mistyczno-magicz­nego potrak­to­wa­nia w cza­sach Iwana IV Groź­nego Moskwy jako Trze­ciego Rzymu. Rosja­nom nie byli potrzebni Sacha­row czy Kowa­low, ale hip­no­ty­zu­jący, usy­pia­jący kraj Kasz­pi­row­ski. W poło­wie lat dzie­więć­dzie­sią­tych – bo takie było spo­łeczne ocze­ki­wa­nie – poja­wiło się zapewne wię­cej publi­ka­cji o wyima­gi­no­wa­nych nie­szczę­ściach jakie spa­dły na Rosję i praw­dzi­wych Rosjan, niż o rze­czy­wi­stych cier­pie­niach zada­wa­nych innym.

A więc po nie­uda­nym zama­chu stanu tak naprawdę nie­wiele się zmie­niło: w mau­zo­leum wciąż odda­wano cześć Leni­nowi, na uli­cach pozo­stały pomniki Lenina, sło­dy­cze pro­du­ko­wano w fabryce im. Krup­skiej, książki sprze­da­wano w Domu Kul­tury im. Krup­skiej, Sankt Peters­burg był sto­licą Lenin­gradz­kiej obła­sti i tam­tej­szy kon­su­lat Rzecz­po­spo­li­tej na­dal się mie­ścił na 5 Sowiec­kiej (bo jest 1 Sowiecka, 2 Sowiecka, itd.; przed rewo­lu­cją 1 Roż­dzie­stwien­skaja / Bożo­na­ro­dze­niowa, 2 Roż­die­stwien­skaja…). Towa­rzy­szyło temu uczu­cie nie­ustan­nego, para­no­icz­nego poru­sza­nia się w dwóch prze­strze­niach kul­tu­ro­wych i histo­rycz­nych.

Wielu Rosjan odbie­rało ostat­nich kil­ka­na­ście lat XX stu­le­cia jako okres jesz­cze jed­nej smuty, którą roz­pę­tał kaprys władcy narzu­ca­ją­cego pod­da­nym nie­ko­niecz­nie ocze­ki­wane przez nich reformy. Dwaj kolejni pre­zy­denci roz­cza­ro­wali: Gor­ba­czow – który zaini­cjo­wał pie­rie­strojkę i jak Piotr I wstrzą­snął kra­jem, odszedł w sta­nie szoku jako loser dora­bia­jący udzia­łem w rekla­mach Pizzy Hut, Louisa Vuit­tona i ÖBB – Österreichische Bun­des­bah­nen; Jel­cyn – który zna­ko­mi­cie zade­biu­to­wał jako czło­wiek z kara­bi­nem, koń­czył jako śred­niej klasy dyry­gent.

W Rosji roz­le­gło się więc powszechne woła­nie o kolej­nego boha­tera naszych cza­sów. Naj­le­piej w mun­du­rze. Począt­kowo na gwiazdę wykre­owano gene­rała Alek­san­dra Lebie­dzia25, który skła­dał się z samych zalet – macho o znie­wa­la­ją­cym kobiety gło­sie ni to Barry’ego White’a, ni to Leonarda Cohena i oczy­ta­niu fascy­nu­ją­cym nie­jed­nego inte­lek­tu­ali­stę (w napi­sa­nej ponoć samo­dziel­nie auto­bio­gra­fii cyto­wał Pań­stwo Pla­tona i prze­my­cił liczne alu­zje lite­rac­kie). Nie dane mu wpraw­dzie było zostać dru­gim pre­zy­den­tem Fede­ra­cji, ale tytuł jego nie­wąt­pli­wego best­sel­leru – Szkoda wiel­kiego kraju… (За державу обидно…) – mówił wszystko o nastro­jach w sfru­stro­wa­nej Rosji.

W spo­łe­czeń­stwie – pisała na początku lat dzie­sią­tych Swie­tłana Alek­si­je­wicz – poja­wiło się zapo­trze­bo­wa­nie na Zwią­zek Radziecki. Na kult Sta­lina. Połowa mło­dych ludzi mię­dzy dzie­więt­na­stym a trzy­dzie­stym rokiem życia uważa Sta­lina za „naj­więk­szego poli­tyka”. Nowy kult Sta­lina w kraju, w któ­rym wymor­do­wał on nie mniej ludzi niż Hitler?! Znowu w modzie jest wszystko, co radziec­kie. Na przy­kład „radziec­kie” kawiar­nie o radziec­kich nazwach, z radziec­kimi daniami w kar­cie. Poja­wiły się „radziec­kie” cukierki i „radziecka” kieł­basa o zapa­chu i smaku zna­nych nam z dzie­ciń­stwa. No i oczy­wi­ście „radziecka” wódka. W tele­wi­zji dzie­siątki audy­cji, a w inter­ne­cie dzie­siątki nostal­gicz­nych „radziec­kich” stron. Do sta­li­now­skich obo­zów – na Sołowki, do Maga­danu – można poje­chać z wycieczką. Reklama obie­cuje, że peł­nię wra­żeń osią­gniemy dzięki łagro­wej odzieży i kilo­fowi. Pokażą nam odre­stau­ro­wane baraki. A na koniec zor­ga­ni­zują węd­ko­wa­nie…26

To może dla­tego pod koniec lat dzie­więć­dzie­sią­tych – a więc jesz­cze za pre­zy­den­tury Jel­cyna – coraz czę­ściej prze­ży­wa­łem tam déjà vu. W 1998 roku na pole­ce­nie świeżo mia­no­wa­nego dyrek­tora FSB, Wła­di­mira Putina, na budynku Łubianki znów wmu­ro­wano tablicę upa­mięt­nia­jącą Jurija Andro­powa. Rok póź­niej nowy pre­mier Fede­ra­cji Rosyj­skiej, Wła­di­mir Putin, pod­pi­sał roz­po­rzą­dze­nie o przy­wró­ce­niu przy­spo­so­bie­nia obron­nego w szko­łach. Szcze­gól­nie dobrze zapa­mię­ta­łem czer­wiec roku 1999: ósmego – zapo­wie­dziano w Dumie, że wkrótce NATO zaata­kuje Bia­ło­ruś pod pre­tek­stem obrony „Pola­ków-kato­li­ków”; dzie­wią­tego – tele­wi­zyjny komen­ta­tor meczu fut­bo­lo­wego Rosja – Islan­dia oznaj­mił pate­tycz­nie: „Dro­dzy przy­ja­ciele, musimy stale pamię­tać, że za nami stoi Wielka Rosja. Powin­ni­śmy stale pamię­tać. Jeste­śmy wtedy zdolni do wiel­kich rze­czy. Doty­czy to nie tylko piłki noż­nej”; a dwu­na­stego – to było naj­bar­dziej trau­ma­tyczne doświad­cze­nie – w mojej obec­no­ści zamor­do­wano z zimną krwią zna­nego poetę. Wcze­śniej zresztą mil­cza­łem, gdy dzień po dniu znę­cano się nad nim, bo to nie­prawda, że Pusz­kin zgi­nął z ręki d’Anthesa w 1837 roku. Zabili go ani­ma­to­rzy uro­czy­sto­ści jubi­le­uszo­wych w 200 rocz­nicę jego uro­dzin. Po raz ostatni tyle bana­łów i fra­ze­sów, budzą­cych w naj­lep­szym razie zaże­no­wa­nie, wypo­wie­dziano zapewne z oka­zji set­nej rocz­nicy uro­dzin Lenina. Codzien­nie w mass mediach gawiedź zło­żona z poli­ty­ków i dzien­ni­ka­rzy bez­kar­nie gwał­ciła pamięć ofiary roman­tycz­nego modelu zacho­wań. Każdy kanał tele­wi­zyjny poszu­ki­wał panów noszą­cych imię i nazwi­sko sław­nego twórcy (nie rozu­miem, dla­czego nie poszu­ki­wano współ­cze­snych D’Anthe­sów) i wymu­szano na nich wyzna­nie, że piszą wier­sze. W kinie „Aurora” na New­skim Pro­spek­cie odbyła się świa­towa pre­miera Onie­gina w reży­se­rii Marty Fien­nes, uczest­nicy Mię­dzy­na­ro­do­wego Kon­gresu Poetów recy­to­wali Pusz­kina, ana­li­zo­wali Pusz­kina, skła­dali kwiaty pod pomni­kiem Pusz­kina i bawili się na ul. Pusz­ki­now­skiej. W tej atmos­fe­rze ogól­no­na­ro­do­wej (czy może raczej ogól­no­pań­stwo­wej) histe­rii nie­które Rosjanki budziły się prze­ko­nane, że miej­sce męża zajął nie stro­niący od dam­skiego towa­rzy­stwa poeta. Odli­czano mie­siące, tygo­dnie i dni dzie­lące od dwu­na­stego czerwca. W wigi­lię rocz­nicy usły­sza­łem wzru­sza­jącą wypo­wiedź pre­zy­denta Jel­cyna: „Obu­dzi­łem się o dru­giej w nocy i od razu ze świeżą głową wzią­łem się za czy­ta­nie Pusz­kina”.

Pół roku póź­niej Rosja zapo­mniała o bied­nym poecie – miała już bowiem nowego boha­tera. „Boha­tera naszych cza­sów”.

„Młody, wysportowany, bez nałogów…”

„Młody, wyspor­to­wany, bez nało­gów…”

W Rosji końca ubie­głego stu­le­cia, Rosji Gor­ba­czowa i Jel­cyna – a więc Rosji ogar­nię­tej kry­zy­sem gospo­dar­czym, Rosji pogrą­żo­nej w trau­mie i melan­cho­lii po zaska­ku­ją­cej dla wielu ago­nii impe­rium (jak man­trę powta­rzano za Limo­no­wem: „Mie­li­śmy Wielką Epokę”) – był w sprze­daży Dok­tor Żywago i były powie­ści Soł­że­ni­cyna, były też zatło­czone pociągi kieł­ba­siane, puste półki w skle­pach i puste port­fele, była kary­ka­tu­ralna pry­wa­ty­za­cja i byli jej bene­fi­cjenci oli­gar­cho­wie; ale nie było cen­zury i nie było Związku Sowiec­kiego. Bilans nie wyszedł nawet na zero. Spre­zen­to­wana przez los (a nie wywal­czona) wol­ność miała – jak zawsze tam – fatalne kono­ta­cje. „Samo słowo ‘wol­ność’ – pisał w 1969 roku w swoim gło­śnym eseju Andriej Amal­rik – jest rozu­miane przez więk­szość ludzi jako syno­nim słowa ‘nie­po­rzą­dek’, jako moż­li­wość bez­kar­nego popeł­nia­nia aspo­łecz­nych i nie­bez­piecz­nych czy­nów. Mówie­nie o posza­no­wa­niu praw osoby ludz­kiej jako takiej wywo­łuje zdzi­wie­nie. Można sza­no­wać siłę, wła­dzę, сzy nawet mądrość albo wykształ­ce­nie, ale to, że czło­wiek sam w sobie ma jakąś war­tość – w świa­do­mo­ści kolek­tyw­nej nie jest trak­to­wane poważ­nie”27, „Naród rosyj­ski, czy to ze względu na swoje tra­dy­cje histo­ryczne, czy jesz­cze coś innego, zupeł­nie nie rozu­mie idei samo­rząd­no­ści, rów­nego prawa dla wszyst­kich i wol­no­ści oso­bi­stej – i zwią­za­nej z tym odpo­wie­dzial­no­ści”28.

Pozo­stało ocze­ki­wa­nie na Godota; na przy­wódcę, który pozwoli odzy­skać wiarę w lep­sze jutro, a obo­la­łej ojczyź­nie przy­wróci impe­rialną świet­ność; na Wiel­kiego Inkwi­zy­tora, który odbie­rze wol­ność, ale zapełni brzu­chy i uwolni od koniecz­no­ści podej­mo­wa­nia wybo­rów: „U nas […] wszy­scy będą szczę­śliwi i nie będą się bun­to­wać ani tępić wszę­dzie wza­jem, jak w Two­jej wol­no­ści. O, prze­ko­namy ich, że tylko w tym wypadku będą wolni, gdy wyrzekną się swej wol­no­ści, nam ją odda­dzą i nam ule­gną. I cóż, czy słusz­ność będzie po naszej stro­nie, czy fałsz? Sami się prze­ko­nają, że mamy słusz­ność, albo­wiem będą pamię­tać, do jak wiel­kiego nie­wol­nic­twa i zamętu dopro­wa­dzała ich Twoja wol­ność. […]. Dobrze oce­nią, co to zna­czy raz na zawsze się pod­dać! I póki ludzie nie pojmą tego, będą nieszczę­śliwi”29. Pry­mu­sami w szkole Wiel­kiego Inkwi­zy­tora byliby z całą pew­no­ścią Iwan IV Groźny i Piotr I Wielki, któ­rzy – jak on – nie cof­nęli się przed niczym, by swych pod­da­nych uczy­nić szczę­śli­wymi, nie ham­le­ty­zo­wali i nie prze­ży­wali wąt­pli­wo­ści, wahań, roz­te­rek. (Świa­do­mie pomi­jam tu ich słowa i gesty wpi­su­jące się w „teatra­li­za­cję zacho­wań publicz­nych”, np. cyklicz­nie powta­rzane – na życze­nie publicz­no­ści? – eks­pia­cyjne spek­ta­kle samo­bi­czo­wa­nia pierw­szego cara Wszech­rusi). Obaj, głę­boko utrwa­leni w świa­do­mo­ści spo­łecz­nej, stali się naj­bar­dziej kon­tro­wer­syj­nymi boha­te­rami mito­lo­gii naro­do­wej. Przez cały nie­mal wiek dzie­więt­na­sty w krę­gach inte­li­gen­cji moskiew­sko-peters­bur­skiej toczył się spór o to, czy reformy Iwana IV i Pio­tra I były warte tej ceny, jaką zapła­ciło za nie spo­łe­czeń­stwo. Kil­ka­dzie­siąt lat póź­niej pewien inte­li­gent sowiecki pocho­dze­nia gru­ziń­skiego, Iosif Wis­sa­rio­no­wicz, takich wąt­pli­wo­ści już nie miał i uczy­nił Iwana Wasil­je­wi­cza i Pio­tra Alek­sie­je­wi­cza swo­imi ido­lami (choć, co tu kryć, bliż­szy jego sercu był ten pierw­szy, któ­remu wpraw­dzie zarzu­cał nad­mierną mięk­kość w tro­pie­niu spi­sków boja­rów, ale cenił jako twórcę for­ma­cji oprycz­ni­ków, szes­na­sto­wiecz­nych pro­to­pla­stów enka­wu­dzi­stów). Dzięki nim Sta­lin lepiej sobie radził z bólem egzy­sten­cjo­nal­nym, noc­nymi zmo­rami, dyle­ma­tem wago­nika (The trol­ley pro­blem) i innymi nie­mod­nymi bred­niami moralno-etycz­nymi.

Rosja od zawsze wie­działa, że wróg jest nie­straszny, gdy kra­jem rzą­dzi nie­ustra­szony i bez­względny obrońca praw­dzi­wej wiary (przed­wczo­raj pra­wo­sła­wia, wczo­raj bol­sze­wi­zmu, dziś puti­ni­zmu / rusi­zmu / raszy­zmu), naj­wyż­szy kapłan mitu impe­rial­nego, Król Lasu (odczy­tany na nowo przez Jamesa Fra­zera), arche­typ Jun­go­wego Ojca. Rosja tra­dy­cyj­nie już dzieli swo­ich wład­ców na „moc­nych”, „twar­dych”, „pra­wych” kre­ato­rów (rzą­dzący żela­zną ręką Iwan IV Groźny – „okrutny, ale spra­wie­dliwy”30; impe­ra­tor Piotr I Wielki – refor­ma­tor i twórca nowo­cze­snego pań­stwa; cesa­rzowa Kata­rzyna II – która Pio­trowe impe­rium roz­bu­do­wała i umoc­niła; samo­dzierżca Miko­łaj I – archi­tekt budzą­cej w Euro­pie podziw i lęk monar­chii abso­lut­nej; wiel­biony do dziś przez miliony dyk­ta­tor o psy­cho­pa­tycz­nej oso­bo­wo­ści Sta­lin – 70% Rosjan twier­dzi, że warto było ponieść ofiary w zamian za osią­gnię­cie „wiel­kich celów”31; i, o dziwo, ceniony chyba za małą sowiecką sta­bi­li­za­cję Breż­niew) oraz „sła­bych”, „mięk­kich”, „nie­pra­wych” destruk­to­rów (trwo­niący doro­bek matki Paweł I; przy­pi­su­jący sobie zasługi Kutu­zowa, nazbyt podatny na libe­ralne nowinki epoki jego syn Alek­san­der I; zmarły po zama­chu Alek­san­der II, któ­rego reformy znisz­czyły uświę­cony porzą­dek spo­łeczny i dopro­wa­dziły do naro­dzin ter­ro­ry­zmu; gra­barz Impe­rium Roma­no­wów Miko­łaj II, u boku któ­rego cesa­rzowa zamie­niła się w psy­cho­te­ra­peutkę pra­cu­jącą nad pod­nie­sie­niem poczu­cia wła­snej war­to­ści pacjenta wypo­sa­żo­nego w „kru­che ego” („ego zwią­zane z rze­czy­wi­sto­ścią”, „reality-ego”32): „bądź bez­kom­pro­mi­sowy”, „bądź surowy”, „bądź twardy”33; nie­kon­se­kwentny, kawiar­niany poli­tyk nie­przy­sta­jący do popaź­dzier­ni­ko­wej rze­czy­wi­sto­ści Lenin; odwil­żowy Chrusz­czow ze swoją bluź­nier­czą desta­li­ni­za­cją; pie­rie­stroj­kowy i gła­sno­stiowy Gor­ba­czow, który przy­pad­kiem wysa­dził Impe­rium; alko­ho­lik Jel­cyn, który dopu­ścił do gra­bieży sre­ber rodo­wych Wiel­kiej Rosji przez oli­gar­chów; pre­zy­dent na godziny Mie­dwie­diew, któ­rego peters­bur­ska ulica nazwała Lili­pu­ti­nem)34. Obec­ność w tym gro­nie pierw­szego pre­zy­denta Fede­ra­cji Rosyj­skiej – postaci barw­nej, dobrze i cie­pło wspo­mi­na­nej w wielu kra­jach – jest, zda­niem Rosjan, w pełni uza­sad­niona: wie­lo­krot­nie oka­zy­wał nie­do­pusz­czalną sła­bość, godzącą w tak sta­ran­nie przez Rosjan pie­lę­gno­waną dumę naro­dową, aktyw­nie uczest­ni­czył w roz­bio­rze Związku Sowiec­kiego, publicz­nie się kajał za grze­chy kraju i swo­ich poprzed­ni­ków („Ta skru­cha – pisze Tra­wina – niczego nie mogła już zmie­nić, ale wpro­wa­dzała Rosję do kręgu państw cywi­li­zo­wa­nych i chrze­ści­jań­skich”35) i nie spraw­dzał się w oczach pod­da­nych jako homo bibens. W jego pija­nej legen­dzie jest też pol­ski wątek, który został przy­po­mniany przez Justynę Prus: „O zale­tach nego­cja­cji z pija­nym Jel­cy­nem mogą coś powie­dzieć i pol­scy poli­tycy. Nie wszy­scy wie­dzą, że jego zgodę na wej­ście Pol­ski do NATO w dużej mie­rze zawdzię­czamy wie­lo­go­dzin­nym ‘wysił­kom’ doradcy pre­zy­denta Wałęsy Mie­czy­sława Wachow­skiego, który całą noc poił Borię alko­ho­lem. Następ­nego dnia padło pamiętne zda­nie: Rosja nie ma nic prze­ciwko temu, żeby Pol­ska weszła do NATO”36. Daleko mu więc było do rosyj­skiej ikony męsko­ści, Wie­nie­dikta Jero­fie­jewa, który, wedle słów Micha­iła Epsz­tejna, „[…] pił, ale się nie upi­jał, wycho­dził zwy­cię­sko ze wszyst­kich poje­dyn­ków z ruty­no­wa­nymi pija­kami: oni już leżą pod sto­łem pijani w trupa, a on, trzeź­wiu­teńki, jest czy­sty jak szkło”37.

Zapraszamy do zakupu pełnej wersji książki

Zapraszamy do zakupu pełnej wersji książki