Tytuł dostępny bezpłatnie w ofercie wypożyczalni Depozytu Bibliotecznego.
Tę książkę możesz wypożyczyć z naszej biblioteki partnerskiej!
Książka dostępna w katalogu bibliotecznym na zasadach dozwolonego użytku bibliotecznego. Tylko dla zweryfikowanych posiadaczy kart bibliotecznych.
Powieść składa się z dwóch tomów. Pierwsza część ukazuje dojrzewanie tytułowego bohatera przed i w trakcie wojny. Werner służy w artylerii, poznaje smak pierwszej miłości i wartość przyjaźni. Książka zdecydowanie lżejsza i bardziej przygodowa od części drugiej, lecz szczerze oddająca tragedie frontowe oraz bezsens i okrucieństwo wojny w ogóle.
Powieść została napisana przez Niemca i być może właśnie dlatego wiarygodnie odzwierciedla niemieckie nastroje w czasie wojny i po jej zakończeniu oraz różnorodne postawy Niemców wobec faszyzmu. Moim zdaniem jest to największa zaleta tej książki. Kontrowersje może natomiast budzić silnie prosocjalistyczne nacechowanie drugiej części.
Książka dostępna w katalogu bibliotecznym na zasadach dozwolonego użytku bibliotecznego.
Tylko dla zweryfikowanych posiadaczy kart bibliotecznych.
Książka dostępna w zasobach:
Miejska Biblioteka Publiczna im. Władysława Reymonta w Skierniewicach
Miejska Biblioteka Publiczna im. Adama Asnyka w Kaliszu
Miejska Biblioteka Publiczna im. Zofii Urbanowskiej w Koninie
Miejska Biblioteka Publiczna im. Stefana Żeromskiego w Zakopanem
Biblioteka Publiczna Miasta i Gminy Barcin im. Jakuba Wojciechowskiego
Ebooka przeczytasz w aplikacjach Legimi na:
Liczba stron: 826
Odsłuch ebooka (TTS) dostepny w abonamencie „ebooki+audiobooki bez limitu” w aplikacjach Legimi na:
Kolekcja Literatury Niemieckiej Republiki Demokratycznej
Dieter Noll
Przygody Wernera Holta
t.1
Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej
„Przygody Wernera Holta” to powieść o powikłanych losach młodego Niemca, wyrwanego ze szkolnej ławy na front, a następnie po upadku Trzeciej Rzeszy, poszukującego swego miejsca w nowej, powojennej rzeczywistości. Przełożona na wiele języków i znana także z udanej adaptacji filmowej książka Dietera Nolla została wyróżniona nagrodą im. Henryka Manna Niemieckiej Akademii Sztuki (1961) i Literacką Nagrodą Państwową NRD (1963).
Pierwsza część „Przygód” kończy się dla Wernera Holta — który wyruszał na wojnę z marzeniami o wielkiej przyjaźni, wielkiej miłości i wielkiej przygodzie w alianckim obozie jenieckim, kończy się świadomością, że wielka przyjaźń była kłamstwem, wielka miłość złudą, a wielka przygoda wojną — zbrodnią przeciwko ludzkości.
Kolekcja Literatury Niemieckiej Republiki Demokratycznej
Dieter Noll
Przygody Wernera Holta
t.1
Historia pewnej młodości
Przełożyła
Zofia Rybicka
Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej Warszawa 1979
Tytuł oryginału
Die Abenteuer des Werner Holt
Roman einer Jugend
Aufbau—Verlag, Berlin und Weimar DDR, (1978)
Obwolutę, okładkę i stronę tytułową projektował Jan Bokiewicz
Redaktor
Krystyna Dąbrowska
Redaktor techniczny
Zygmunt Płatek
© Copyright for the Polish edition by
Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej
Warszawa 1979
Zaskrzeczał budzik. Werner Holt, wyrwany ze snu, wyskoczył z łóżka i zachwiał się z lekka. Nie czuł się wypoczęty, wręcz przeciwnie, był jakoś dziwnie sflaczały i trochę jakby zamroczony. Głowa go bolała. Za godzinę rozpoczynają się lekcje.
Przez otwarte na oścież okna wlewało się do pokoju słońce. Maj 1943 roku przyniósł ze sobą na ostatku dni upalne i suche — wspaniałą pogodę na plażę. Bystra rzeczka, która pod tym małym miasteczkiem przedzierała się przez góry, pociągała swymi zielonymi brzegami o wiele bardziej niż szkoła z czerwonej cegły i jej zatęchłe klasy.
Matematyka, historia, botanika i zoologia, pomyślał Holt, a potem dwie godziny z Maassem, z profesorem Maassem, łacina i angielski. Tłumaczenie z Liwiusza muszę odpisać od Wiesego, na dużej przerwie. Jeżeli mnie Zickel wywoła, me-me, to będzie klapa... Tępy ból, który tkwił gdzieś pod czaszką, stopniowo ustępował. Holt przypomniał sobie teraz, że miał podniecający i zarazem zatrważający sen. Śniła mu się Maria Krüger i jej cygańska, bajecznie kolorowa spódnica, a potem jakaś bójka z Wolzowem.
Jestem chory, pomyślał, gdy za trzecim przysiadem przy otwartym oknie zakręciło mu się w głowie, nie pójdę do szkoły, czuję się podle, zostanę w łóżku. Nie, to niemożliwe! Jeżeli nie będzie mnie dziś w szkole, to przegram, powiedzą, że mam pietra przed Wolzowem. Na samą myśl o tym poczuł się jeszcze bardziej podle. Wczoraj była draka z Wolzowem, i przedwczoraj, co dzień była draka; a dziś mieli się bić. Nie bał się nikogo w klasie, ale z Wolzowem nie miał żadnych szans; i tym samym był skończony. Bo niezwyciężony bohater, od Homera aż po dziś dzień, musi być mocny nie tylko w gębie, a pokonany fanfaron jest jedynie śmieszny.
Rozpacz, myślał Holt rozdygotany, myjąc się niechętnie zimną wodą i patrząc przy tym w lustro, jedna wielka rozpacz; gdybyśmy byli przyjaciółmi, Wolzow i ja, moglibyśmy opanować całą szkołę, bo starsze roczniki są już w wojsku i my jesteśmy najstarszą klasą.
Wytarł się ręcznikiem. Przejechał ręką po policzkach i górnej wardze: zarost ledwo raczył się pokazywać, i to było największym zmartwieniem Holta. Golił się tylko ze względów prestiżowych. Szesnaście i pół roku i ciągle jeszcze prawie bez zarostu... hańba! Nic dziwnego, że z taką gładką gębą nie miał odwagi zbliżyć się do Marii Krüger, kiedy snuła się jak kotka po pływalni. A jednak: gdy ją niedawno spotkał — przypomina sobie to całkiem dokładnie — rzuciła mu powłóczyste spojrzenie... A poza tym: czyż broda jego nie drapie już całkiem przyzwoicie?
Metr siedemdziesiąt pięć wzrostu, waga sześćdziesiąt siedem kilo, szczupły, ale muskularny, tylko że przy Wolzowie, który ma metr osiemdziesiąt osiem wzrostu i waży blisko dziewięćdziesiąt kilo, prawie szczeniak. Widział się w lustrze ciemnooki i ciemnowłosy, włosy stały mu dęba jak szczotka. Uczesał się i ubrał. Ból głowy mu przeszedł, tylko ten tępy ucisk pod czaszką nie chciał ustąpić. Trudno mu też było łykać ślinę, i usta miał spieczone.
Wolzow z dawien dawna uchodzi w szkole za największego rozrabiakę, dwa razy już zwoływano z jego powodu radę pedagogiczną, za trzecim razem uniknął wylania ze szkoły tylko dzięki interwencji swego stryja generała. A ja, idiota, zjawiam się nowy w klasie i włażę mu w drogę, zamiast ubiegać się o jego przyjaźń! To byłby przyjaciel, ten Gilbert Wolzow, przyjaciel jak Hagen z Tronje, jak Winnetou, jak Roller!
Holt był gotów, wepchnął jeszcze szybko parę książek do teczki i zbiegł po schodach na dół.
Dom należał do sióstr Dengelmann, Weroniki i Eulalii, a właściwie do ich matki, osiemdziesięciopięcioletniej staruszki, która była już tak zdziecinniała, że ją ubezwłasnowolniono. Siostry, jedna pięćdziesięciodwuletnia, a druga czterdziestosześcioletnia, prowadziły pensjonat, „pokoje z całodziennym utrzymaniem dla samotnych panów”. Holt był rozpieszczany, jako że jego matka dobrze płaciła; Holt był przez całe swoje życie rozpieszczany. Od dwóch miesięcy mieszkał w tym pensjonacie i tyranizował obie siostry.
Wszedł do pokoju na parterze i zawołał o kawę. Weronika Dengelmann, młodsza z sióstr, z nalaną twarzą i włosami zakręconymi na papiloty, postawiła przed nim filiżankę i talerz z pokrajanym chlebem. — Dzień dobry.
Holt nie odpowiedział. Myślał tylko: Jestem chory. Ta zaraz znowu zacznie: Niech się pan pospieszy... Łykanie sprawiało mu ból, gardło go bolało. Panna Dengelmann powiedziała: — Niech się pan pospieszy! Znowu będzie na nas, jak się pan spóźni...
Holt odsunął talerz z chlebem. Do pokoju weszła Eulalia, otulona w sprany szlafrok. Gębę ma jak owca, pomyślał Holt, a Weronika wygląda jak księżyc w pełni.
— Niech pan już idzie — powiedziała także Eulalia — dochodzi przecież siódma...
Holt rzucił jej wściekłe spojrzenie. Jeżeli Wolzow mnie spierze, muszę popełnić jakieś szaleństwo, żeby odzyskać twarz. I to na lekcji Maassa, koniecznie na lekcji wychowawcy klasy! Wszystkich nauczycieli już zrobiłem na szaro, Zickela me-me, Schönera, Grubera, wszystkich... Niech sobie Zemtzki podkpiwa: Przy Maassie się nie odważysz... Przy Maassie nikt się nie odważy, nawet Wolzow. Ale ja nie jestem frajer, nabiję w butelkę nawet Maassa, i zostanę bohaterem dnia. Udam przed Maassem, że straciłem mowę, a jak będzie mnie chciał ukarać, wyciągnę z kieszeni świadectwo lekarskie, że jestem od wczoraj głuchoniemy; ale skąd ja wezmę takie świadectwo? Albo lepiej, jak mnie wywoła do odpowiedzi, udam, że nie mogę zamknąć ust i potrafię jeszcze tylko bełkotać, po prostu skurcz mięśni, szczęki mi wyskoczyły z zawiasów; klasa będzie wyć z uciechy, a jak Maass będzie już bliski ataku serca z wściekłości, ktoś, o wszystkim uprzedzony, da mi w gębę i znowu będzie wszystko w porządku, niech mi potem Maass spróbuje coś udowodnić! Tak, to jest świetna myśl! Albo... może by go tak zaszachować tymi idiotycznymi tasiemcowymi zdaniami?
Siedział przy stole znieruchomiały. Co za cudny dzień! Gdyby tak mieć żaglówkę! Można by wówczas... Spojrzenie jego padło na schyloną za oknem postać starej Dengelmannowej; staruszka dreptała po grządkach i wyrywała z ziemi młodziutkie sadzonki kalarepy, jedną po drugiej... — Prawie co dzień spóźnia się pan do szkoły — zrzędziła Weronika Dengelmann. — Wczoraj spotkałam pana Benedicta... — Benedicta? To przecież nauczyciel gimnastyki, ale on jest nieszkodliwy... A stara wyrywa już teraz sadzonki sałaty! — Niech pani lepiej uważa na swój kram z zieleniną — powiedział Holt głośno — stara jest w ogrodzie!
— Obożeoboże! — Drzwi trzasnęły. W ogrodzie podniósł się krzyk.
Holt wyszedł z domu. Wolniutko powlókł się wzdłuż toru kolejowego; nie spieszył się, tak czy owak nie zdąży już na pierwszą lekcję, a wymówka już się jakaś znajdzie. Zwykle wina spadała na spuszczony szlaban.
To Rutscher, zatruje mi całą drogę do szkoły. Fritz Rutscher był synem zmarłego przed dwoma laty profesora gimnazjalnego. — Już po siódmej — wykrztusił — musimy się spieszyć! — Od szybkiego biegu był tak zdyszany, że całkiem zapomniał się jąkać.
Tu mieszkają Barnimowie, pomyślał Holt. Obrzucił zaciekawionym spojrzeniem duży dom, obłożony klinkierem. Pułkownik Barnim miał dwie córki. Gerda, piętnastoletnia, chodziła do żeńskiego gimnazjum; Holt czasem ją spotykał po drodze do szkoły, takie sobie chude, piegowate dziewczę. Ale ma podobno jeszcze siostrę. Uta Barnim. Dziewiętnaście lat, matura z odznaczeniem, a zeszłego roku mistrzostwo okręgowe w tenisie. Jeszcze jej ani razu nie widziałem, ale wszyscy mówią, że to najładniejsza dziewczyna w mieście. A tu mieszka Peter Wiese, zaraz obok nich. Jest naturalnie już dawno w szkole, ten Wiese-Peter, rzeczywiście prawdziwy Miesepeter [1], prymus, który wszystko umie i potrafi wygłosić mowę po łacinie, ale nigdy nie bierze udziału w żadnej drace. Gra za to wspaniale na fortepianie.
Holt często zjawiał się pod pierwszym lepszym pretekstem w domu sędziego Wiese i zawsze w końcu mówił: „Zagraj coś, ty...” Chorowity, kruchy Peter siadał zaraz do fortepianu. Holt, zamarły bez ruchu w fotelu, mógłby tak go słuchać godzinami.
Nagle przed oczyma Holta zawirowały jakieś ogniste koła, w uszach mu szumiało... Z trudem łapał oddech. — Co ci się stało? — zawołał Rutscher.
Holta przebiegł zimny dreszcz, a potem zrobiło mu się dla odmiany gorąco. Czyżby był rzeczywiście chory? Widział wszystko jakoś całkiem blisko, jak przez powiększające szkło, a głos Rutschera wydawał mu się echem...
Rutschera aż zatkało ze zdumienia: — Tyś to w-w-widział?
Holt zatrzymał się w drzwiach i ogarnął wzrokiem klasę. Schöner, nauczyciel matematyki, stał przy tablicy i zasmarowywał ją jak zwykle od góry do dołu cyframi. Był to mężczyzna w wieku lat sześćdziesięciu ośmiu, który, tak jak niemal wszyscy profesorowie uczący w tej szkole, przeszedł już na emeryturę, teraz jednak znowu został powołany do pracy pedagogicznej. Uczniów zostawiał w spokoju i liczył sam; na jego lekcjach panowała cisza; nikt, poza Peterem Wiese, nie uważał. Holt spostrzegł, że w kącie pod oknem gruby Christian Vetter, syn właściciela sklepu papierniczego, gra z kimś w karty. Gilbert Wolzow, z powodu swego ogromnego wzrostu pochylony w ławce, czytał jakąś grubą książkę.
Holt wyrecytował swoje usprawiedliwienie tak bezczelnym i prowokującym tonem, że już przez sam ten ton musiało się ono wydawać niewiarygodne... Krwawiący rowerzysta powitany został wprawdzie wrzaskiem, ale nie było w tym wrzasku wielkiego entuzjazmu. Tylko Fritz Zemtzki, chłopaczek z ogniście rudymi włosami, zapiszczał wysokim dziecinnym głosikiem: „O Boże, biedny, biedny rowerzysta!” — ale i to nie znalazło żadnego oddźwięku. Zapanowała znowu cisza; Vetter w kącie rzucił na stół swoje atuty.
Schöner zapisał spóźnienie Holta w dzienniku. Rutscher przemknął się na swoje miejsce niepostrzeżenie. Zapisanie w dzienniku nie miało żadnego znaczenia, bo Schöner pisał ołówkiem i jego uwagi wycierano później gumką, zarówno nagany, jak i zadania domowe. Lecz gdy Holt wchodził podczas przerwy na katedrę z gumką w ręku, Wolzow krzyknął ostro i zjadliwie: — To tak, teraz masz pietra, żeby się Maass nie dowiedział!
Holt zamknął dziennik. — W porządku, niech ta uwaga zostanie! Ja i pietra? — powiedział. — To inni ludzie mają przed Maassem pietra, choć zwykle są mocni w pysku!
— Masz mnie na myśli? — zapylał Wolzow groźnie, przekrzywiając głowę. Ale w tym samym momencie rozległ się z korytarza ostrzegawczy gwizd, i Knack wmaszerował do klasy, trzydziestoletni, niezdolny do służby wojskowej z powodu wady serca, profesor Knack. — Heil Hitler, koledzy!
Klasa odpowiedziała: — Heil Hitler!
— ...kolego Knack — dorzucił Holt, bo chciał Wolzowowi pokazać. W klasie rozległ się stłumiony śmieszek aplauzu. Wolzow zagryzł wargi. Holt po raz drugi tego ranka został zapisany w dzienniku, otrzymał naganę za swoją „niearyjską bezczelność”, jak to Knack obwieścił tym swoim komenderującym, zbliżonym do charkotu głosem. Dopiero potem rozpoczęła się lekcja historii. To ulubiony przedmiot Wolzowa, pomyślał Holt.
Gilbert Wolzow parę miesięcy temu skończył szesnaście lat. Jego ojciec, pułkownik Wolzow, dowodził pułkiem na froncie wschodnim. Jeżeli wierzyć Wolzowowi, to Wolzowowie byli pruskim rodem oficerskim, który już od dwustu lat wydawał bez wyjątku samych tylko oficerów; brat pułkownika Wolzowa był generałem majorem. Gilbert też chciał zostać oficerem i przygotowywał się do tego już od dzieciństwa.
Był on niekoronowanym królem klasy, ba, całej szkoły, królem absolutnym, który wszystkie kliki i grupki, jakie wśród uczniów istniały, trzymał w garści przemocą i, dopóki Holt nie pojawił się w klasie, nie znosił sprzeciwu. Jednocześnie był on „najbezczelniejszym i najbardziej leniwym uczniem tego zakładu”, jak mawiał często Maass, opiekun klasy, bo z większości przedmiotów miał tak kiepskie stopnie, że jego promocja do następnej klasy była poważnie zagrożona. Za to we wszystkim, co miało jakiś związek z wojną, z wiedzą wojskową, z historią wojen, z techniką wojenną i sprzętem wojennym, był fenomenem. Dość wcześnie zaczął czytać książki z wojskowej biblioteki swojego ojca, a że miał zdumiewająco świetną pamięć, zapamiętywał tysiące najdrobniejszych szczegółów i sypał nimi w miarę potrzeby jak z rękawa; jeżeli umknęła mu z pamięci data jakiejś bitwy czy nazwisko jakiegoś wodza, to zaglądał do grubego notesu, który nosił zawsze przy sobie... Siedział teraz w ławce odchylony do tyłu, a jego twarz o szarych oczach i orlim nosie zwrócona była w stronę Knacka.
Knack i Wolzow prowadzili ze sobą na lekcjach historii nie kończące się debaty. Knack określał często swój punkt widzenia na historię jako „rasowo-narodowy”. Wolzow stał przy ławce i dowodził: „Historia to wojna. Od roku 1469 przed Chrystusem do 1930 po narodzeniu Chrystusa mieliśmy tylko dwieście sześćdziesiąt cztery lata pokoju, a wojny aż trzy tysiące sto trzydzieści pięć lat...” — „Nie zapominaj o momencie rasowym — uzupełniał Knack — o tym czynniku różnicującym narody, o dynamizmie ras...”
Holt siedział milczący na swoim miejscu i słyszał, jak Knack monotonnym głosem charkocze: — Rzesza opiera się całkiem świadomie na prastarych mitach i impulsach narodu... — Na wpół drzemał, głowa go bolała, gardło miał jak zasznurowane... Obok niego siedział Sepp Gomułka, syn adwokata, brązowowłosy, mądry chłopiec, który zwykle trzymał się od wszystkiego z daleka i tylko czasami, w przypływie odwagi, brał udział w psikusach, jakie klasa płatała swym staruszkom nauczycielom. Gomułka chadzał własnymi ścieżkami, włóczył się ze swoją małokalibrówką po lasach i strzelał do sójek, zamiast odrabiać lekcje. Kiedy Knack tak gadał i gadał, Gomułka wycinał coś scyzorykiem na ławce i chował wiórki do tutki zrobionej z bibuły. Przed Holtem siedział wątły, wiecznie kwękający Peter Wiese, który dla zdrowia musiał tego lata spędzać codziennie dwie godziny na pływalni i uprawiać sport i który bardzo cierpiał z powodu tego surowego reżimu. Holt napisał na kartce: „Daj mi swoje tłumaczenie z łaciny!” Na wypadek gdyby Wiese się wzbraniał, chciał jeszcze dodać jakąś groźbę, w końcu jednak zaniechał tego i podsunął kartkę Wiesemu. Wiese przeczytał ją i skinął głową na znak zgody.
Ale podczas dużej przerwy Holt nie miał okazji odpisać tłumaczenia, choć u profesora Maassa nieodrobienie zadania domowego mogło mieć przykre następstwa. Uczniowie udali się do pracowni biologicznej. Zbliżająca się lekcja z doktorem Zickelem, przezwanym „me-me”, wyrwała ich z letargu. Christian Vetter, blondynek z pucołowatą dziecinną buzią i bezrzęsymi świńskimi oczkami, z którego tuszy wszyscy się stale nabijali, próbował parę razy zakwiczeć jak świnia. Wolzow i Holt stali obok siebie z obojętnymi twarzami. Gomułka ostrzył swój scyzoryk o rurę gazową, biegnącą nad stolikiem doświadczalnym, a Kirsch, syn stolarza, faworyzowany przez Knacka jako przedstawiciel „rodzimego rzemiosła”, pożerał pajdy chleba, mając nadzieję, że w ten sposób urośnie, bo miał tylko metr sześćdziesiąt wzrostu. Nadler, przysadzisty jasnowłosy chłopak, był oblegany przez swoich przyjaciół, Schönfeldta, Gruberta i innych, którzy w Hitlerjugend byli jego podwładnymi. Natomiast kariera Wolzowa jako HJ-führera po wiele obiecującym starcie skończyła się już przed dwoma laty, kiedy to zostawił swego oniemiałego ze zdumienia stammfuhrera ze słowami: „Taki baran w sprawach wojskowych nie będzie mi rozkazywał!”
Zemtzki nagle zapiał: — Gilbert, musisz, przyznać, że Werner pierwszorzędnie Knacka zrobił!
— Wyłaź za drzwi i stań na straży! — rozkazał Wolzow. A potem powiedział do Holta: — Tylko nie myśl, że to było coś nadzwyczajnego. — Rozejrzał się naokoło, jakby czegoś szukał. Potem podszedł do stołu. Stał tam, obok ogromnego akwarium, kościotrup, który był potrzebny doktorowi Zickelowi do lekcji. Wolzow, w bryczesach i wysokich butach, w przyciasnej na piersiach, spranej brunatnej koszuli, wyciągnął z kieszeni kawałek węgla drzewnego i zaczął nim zasmarowywać czaszkę szkieletu. Peter Wiese zbladł. Bał się Wolzowa, którego nazywał „miles gloriosus”, żołnierzem samochwałą; Holt, długo się nie patyczkując, zastąpił oczywiście zaraz słowo „gloriosus” słowem „dęty”.
Na twarzy Wiesego malował się teraz strach, bo jego, prymusa, zawsze pierwszego pytano, kto nabroił, a ponieważ nigdy jeszcze nie okłamał żadnego nauczyciela, za zdradę natomiast dostawał bezlitosne lanie, popadał za każdym razem w rozterkę, z której inni musieli go ratować kłamstwem: Wiese nie może nic wiedzieć, bo nie było go w klasie...
Wolzow spojrzał Holtowi prosto w twarz i zapytał: — Jak ci się to podoba? — Holt bez słowa podszedł do stołu, oderwał od szkieletu czaszkę i wrzucił ją do wielkiego akwarium. Woda i wodorosty chlapnęły na podłogę.
Klasa zawyła z zachwytu. Potem zrobiło się nagle cicho. Wszyscy patrzyli w napięciu na Wolzowa. Wolzow stracił panowanie nad sobą. — Poczekaj! — krzyknął, pochylając się lekko do przodu. — Jeżeli rzeczywiście jesteś taki odważny, to przyjdź dziś o czwartej na Kruczą Skałę, żebym cię mógł...
— Czyżbyś był już u kresu swoich możliwości? — zaszydził Holt. — Nic lepszego niż mordobicie nie przychodzi ci już do głowy?
Wolzow patrzył jak zaklęty w akwarium, gdzie poprzez wąsy moczarki kanadyjskiej szczerzyła zęby zniekształcona trupia czaszka i gdzie w zielonej wodzie śmigało na wszystkie strony sześć tropikalnych złotych rybek. — Sepp — rzucił nagle rozkazująco — przynieś mi natychmiast kota od woźnego!
Zemtzki przyniósł kotkę, podobną do pantery drapieżną bestię, która podejrzliwie łypała ślepiami, zdenerwowana hałasem, jaki chłopcy wszczęli. Wolzow złapał ją prawą ręką za grzbiet; ułożyła mu się płasko na piersi, zwijając potulnie ogon. Wolzow zaczął ją głaskać: — Spokojnie, kiciunia! Zaraz dostaniesz coś pięknego... — zanurzył obnażoną aż po łokieć lewą rękę w akwarium — ...coś pysznego do żarcia... coś bez kartek... taki dodatkowy przydział! — I rzucił pierwszą rybkę na podłogę... Kotka zeskoczyła błyskawicznie na ziemię i z trzepocącą się jej w pyszczku rybką zniknęła natychmiast pod ławką. Oniemiała klasa przyglądała się z zapartym tchem, jak Wolzow wyławia z akwarium śliziki i brzanki. Kotka zaczęła głośno mruczeć z zadowolenia. Żarła, aż trzeszczało, i tylko ślepia jej błyskały. Potem, ciągle jeszcze mrucząc, oblizała się i umknęła z klasy; po rybkach doktora Zickela pozostało tylko parę błyszczących łusek.
Ale Holt myślał tylko o jednym: Wyleci z budy, i ja go do tego doprowadziłem...
Zemtzki gwizdnął.
Doktor Zickel był zatroskanym człowieczkiem o wyglądzie dwunastoletniego chłopca, któremu przyprawiono głowę starca. Stanął przed klasą w golfach, zielonej wiatrówce i białej koszulce z rozpiętym chłopięcym kołnierzykiem. Ochrypłym dyszkancikiem zawołał: — Heil Hitler! — Miał bardzo swoisty sposób mówienia: powtarzał co chwila „nieprawdaż” i co kilka słów wydawał z siebie jakiś szczególny dźwięk, coś, co było mieszaniną pokaszliwania i pochrząkiwania, a brzmialo jak „kh-kh”. Zapytał: — Gdzie jest... nieprawdaż... dziennik... kh-kh? — Z któregoś kąta rozległo się przytłumione „me-me”, co go z miejsca zdenerwowało, choć pozornie nie zwrócił na to uwagi... Przywykł już do przykrości. Spojrzenie jego padło na bezgłowy szkielet, i jego chuda pierś zaniosła się oburzeniem. — To jest... kh-kh... to jest straszne bezeceństwo, nieprawdaż... — Popatrzył gniewnie po klasie, potem zobaczył zdemolowane akwarium, i nogi się pod nim ugięły.
Zickel był zupełnie wytrącony z równowagi. Podszedł do akwarium i krzyknął z takim gniewem, że jego drobne ciało aż się całe zatrzęsło: — Kto, kh-kh... tę czaszkę... wy tchórzliwe nicponie... kh-kh.. kto tę czaszkę oderwał od szkieletu, nieprawdaż, to był przecież też kiedyś człowiek... kto ją wrzucił dc akwarium... —- Ale dopiero teraz zdał sobie w całej pełni sprawę z rozmiarów krzywdy, jaką mu wyrządzono, i przez sekundę jego drżące usta nie były w stanie wymówić nic więcej prócz prychającego śliną „kh... kh-kh...”
Dochodzenie przeprowadzone przez Zickela nie dało żadnego rezultatu. Poprowadził je dalej profesor Maass. Holt nie brał już udziału w rozgardiaszu, jaki powstał na przerwie. Siedział skulony na swoim miejscu w klasie, pot wystąpił mu na czoło, głowa go bolała... — Masz strasznie czerwoną twarz — powiedział Gomułka współczująco — jakby pocętkowaną, czy jesteś chory? — Holt potrząsnął przecząco głową.
Wszystko wydało się przez kotkę; w mieszkaniu woźnego zwymiotowała niestrawne rybki. Poza tym któryś z nauczycieli słyszał, jak wołano: „Masz przynieść Wolzowowi kota...” Wina Wolzowa była oczywista, on sam zaś stał w ławce i kłamał z uporem, że o niczym nie wie, niech mu dadzą spokój, to nie był on.
Maass siedział na katedrze gruby i masywny. Słońce wpadające przez okna odbijało się w jego łysinie, okolonej białymi jak śnieg włosami. Okrągła, pucołowata twarz uśmiechała się tryumfująco, oczy za okularami w jasnej rogowej oprawie były zimne i bezlitośnie wbite w Wolzowa. — Jesteś skończony, Wolzow — powiedział Maass z drżeniem zadowolenia w głosie — nawet bez przyznawania się do winy skończony. — Sponad rogowej oprawy okularów zezował na swoją ofiarę. Jego konikiem było konstruowanie zawiłych, wielokrotnie złożonych, tasiemcowych zdań, które zawsze ze ścisłą logiką doprowadzał do końca; tymi zdaniami trzymał klasę w napięciu, potrafił poprawnie dokończyć nawet najtrudniejsze zdanie, i pełne podziwu westchnienie ulgi, jakie się zwykle potem z piersi uczniów wyrywało, przyjmował jak należny mu dowód uznania. — Nasz zakład — zaczął tym razem — w którym panował kiedyś surowy duch pilności i posłuszeństwa, a który został zarażony przez ciebie bakcylem anarchii rozkładającej całkowicie szkolną dyscyplinę, czego po raz drugi już twój stryj nie będzie mógł usankcjonować... — w tym miejscu zrobił pauzę, żeby spotęgować napięcie, a potem dokończył — uwolni się nareszcie od ciebie raz na zawsze. Cieszę się niezmiernie z tego sukcesu. — Wszystkie oczy skierowane były na Wolzowa. Wolzow patrzył nieruchomym wzrokiem przed siebie; tylko Holt, plecami oparty o ławkę i skulony w sobie, spojrzał na Maassa i błyskawicznie pomyślał: Wolzow nie będzie wydalony ze szkoły! Wolzow jest od dziś moim przyjacielem.
Podniósł się z miejsca. Czuł na sobie spojrzenie Wolzowa. Oparł się plecami o ławkę. — Pismo dyrektora — zaczął i głos mu zachrypiał — nie pójdzie w ślad za Wolzowem. To nie był Wolzow... Przesłyszano się... Wolzow miał mnie przynieść kota, wołano... — Musiał wymawiać każde słowo powoli, bo obrzmiały język odmawiał mu posłuszeństwa. — To byłem ja — powiedział. Peter Wiese, z oczyma wlepionymi w Holta, zamarł ze zdumienia i podziwu... — Ja to zrobiłem... Wiese może zaświadczyć... — Wiese jak zahipnotyzowany wstał i po raz pierwszy w życiu okłamał nauczyciela. Z głową spuszczoną na piersi powiedział: — Tak... to był Holt... zaświadczam.
Holt słyszał już tylko szum własnej krwi w uszach.
Cztery godziny w kozie? Nieważne! Poślą wilczy bilet do mojej matki? Ona się będzie tylko z tego śmiała... A teraz Maass zagląda do dziennika... To zanotowane spóźnienie? Gdyby wiedział, jak mi to jest obojętne!
Holt zamrugał powiekami. Nagle wszystkie postacie i przedmioty rozpłynęły mu się w oczach; w uszach huczały mu zwielokrotnionym echem ostatnie słowa Maassa: krwotok z nosa... krwotok z nosa... Ogarnęło go jakieś przyjemne zmęczenie, całkowita obojętność. Dobrze byłoby mieć żaglówkę, pomyślał, teraz gdy Gilbert jest moim przyjacielem i wszystko się udało: Wolzow uratowany, i mnie ma to do zawdzięczenia!
Ach tak. Muszę przecież jeszcze Maassa zrobić na szaro! pomyślał Holt. Niecierpliwi się? Poczekaj, już ja ci odpowiem! Te twoje tasiemcowe zdania wcale mi nie imponują, ja już od dawna tak potrafię! — Bynajmniej — zaczął. Twarz miał rozognioną, tylko trójkącik biegnący mu od nozdrzy ponad kącikami ust do brody zachował się jeszcze blady. W klasie powstało poruszenie, Maass zaś przy staroświeckim słowie „bynajmniej” zmarszczył czoło. — Bynajmniej nie leciała mojej gospodyni, której imię brzmi Eulalia... Eulalia, jak był pan łaskaw sobie przypomnieć, krew z nosa, ale.,. — to „ale” Holt prawie krzyknął, bo Maass otwierał już usta, żeby mu przerwać — ale mnie... policja dziś rano... ponieważ rower, na którym jechał człowiek, który miał na sobie szarą marynarkę... która była mocno połatana... wpadł na samochód, który jechał ulicą... która prowadzi przez tory, które idą od dworca, który znajduje się prawie tuż przy naszym domu... prosiła...
Holt urwał. Postawił na swoim. To też mu się udało! Jak przez mgłę widział wlepione w siebie oczy kolegów, a Maass wychylił się do przodu aż prawie poza katedrę, i dolna szczęka mu opadła...
— ...żebym jako naoczny świadek podał swoje spostrzeżenia do protokołu — dokończył Holt, i zaraz potem runął bokiem na ziemię.
Peter Wiese poleciał po woźnego, Rutscher zaś wyjąkał: — On już rano w dr-dr-drodze do szkoły był jakiś dziwny! — Maass pochylił się nad Holtem
I powiedział: — To przecież... szkarlatyna...! — Wolzow odsunął go na bok. Wkrótce potem zajechała przed szkołę karetka pogotowia.
Na świecie zrobił się już czerwiec. Holt leżał na oddziale zakaźnym w miejskim szpitalu. Wolzow przełaził codziennie przez mur i przekradał się przez ogród aż pod samo okno. W izolatce słychać było jego gwizd.
Przez pierwsze dni Holt leżał prawie bez przytomności w gorączce, ale potem, przezwyciężywszy osłabienie, zaczął szybko powracać do zdrowia. Kiedy znowu odzyskał siły, długotrwały pobyt w szpitalu bardzo mu ciążył, tak jakby go ktoś za karę pozbawił wolności. Jego matka, wezwana przez siostry Dengel - mann, była w tym czasie u wszystkich lekarzy, wcisnęła siostrom i pielęgniarzom napiwki i wyjechała nie zobaczywszy się z synem, za co on wcale się na nią nie pogniewał.
Za to odwiedziny Wolzowa sprawiały mu wielką przyjemność. Wolzow przynosił wieści ze świata. Szkoła została z powodu jego choroby zamknięta na dwa tygodnie, dzięki czemu stał się wśród uczniów wszystkich klas niezwykle popularny, słowem: coś niby rewolta przeciwko Maassowi. Holt został bohaterem dnia. Wolzow już mu nie zazdrościł, i nawet gotów był dzielić się z nim sławą. Gdy gorączka ustąpiła, Holt, skoro tylko w ogrodzie rozlegało się gwizdanie, podbiegał do okna.
Ta perspektywa całkowicie odebrała Holtowi ochotę do nauki. Jeżeli szczęście mi dopisze, to szkoła mnie ominie, rozważał. — Dostanę jeszcze dwa tygodnie zwolnienia — powiedział — a potem rozpoczną się już duże wakacje,.. Tylko jak sobie pomyślę o Maassie...
— Maass to szatan — stwierdził Wolzow. Stał rozkraczony na grządce kwiatów, z rękami w kieszeniach, a pod jego butami trzaskały łamane róże i goździki... — Czy ty wiesz, co Maass powiedział? Twoja szkarlatyna to był jedynie wyrafinowany trik, żeby cię nie mógł ukarać. Na to wstał Gomułka i wygarnął mu: „Chciałbym móc takie triki odstawiać, panie profesorze!” Maass zamknął go z miejsca na dwie godziny do kozy.
Innym razem Wolzow przyprowadził ze sobą Petera Wiese i przesadził go przez mur. Wiese podarł sobie przy tym spodnie. — Jak wyzdrowiejesz, zagram ci, co tylko zechcesz. — Następnego dnia przyniósł Holtowi parę książek.
Holt zawsze dużo czytał, a podczas tych dni, gdy leżał w łóżku i z niecierpliwością wyglądał dnia, kiedy zwolnią go ze szpitala, czytał wszystko, co mu z biblioteki szpitalnej przynoszono. Było tam wiele jego ulubionych książek, które przeglądał teraz po raz drugi albo i trzeci: Stevenson i Jack London, Karol May i powieści o Indianach Fritza Steubena, Księga pogranicza Gagerna, Wybór dzieł Nietzschego w popularnym wydaniu dla żołnierzy, Ave Ewa Hannsa Johsta i naturalnie powieści o wojnie, bez przerwy czytał powieści o wojnie, od bohaterskich czynów podwodnika Weddigena począwszy, a na Siedmiu spod Verdun skończywszy, poza tym oczywiście Ernsta Jüngera, Lasek 125, Ogień i krew i Pod gradem kul... Beumelburga, Zóberleina, Ettighoffera i innych... A teraz czytał to, co mu przyniósł Peter Wiese: nowele Storma i tom Baśni romantycznych.
Leżał kamieniem w łóżku i marzył o bohaterach książkowych, którzy stali mu przed oczyma jak żywi: o Elżbiecie, o Lizce-kukiełce i o czarnej Renacie ze dworu... Taką dziewczynę poznać, marzył. Wolzow miał wstręt do dziewcząt i uważał miłość za rzecz niemęską; Holt jednak zawsze umiał jakoś godzić ze sobą rzeczy sprzeczne: bohaterowie z sagi o Nibelungach czy z opowieści o płaszczu króla Laurina stapiali się w jego wyobraźni z wodzami indiańskimi, cowboyami z Dzikiego Zachodu i szarozielonymi postaciami żołnierzy z książek wojennych w typ idealnego bohatera, w którego pełnym przygód życiu było miejsce zarówno na potworność baśniowych smoków, jak i na wdzięk postaci dziewczęcych Storma czy też na fanatyczną sprawiedliwość Karola Moora... Właśnie czytał u Novalisa o parze kochanków, gdzieś w jakiejś skalnej pieczarze, którą wśród błyskawic i piorunów „połączył na wieki pierwszy pocałunek”... Pierwszy pocałunek... jak to jest?
Był jedynakiem, chłopcem ponad wiek rozwiniętym, niekiedy jeszcze bardzo dziecinnym i rozbrykanym, to znów poważnym, skupionym. Pierwsze oznaki dojrzewania zbudziły w nim tęsknotę i marzenia; dziewczęta pociągały go coraz bardziej, i tam, gdzie nie było żadnej tajemnicy, sam ją sobie stwarzał, spowijając to, co było naturalne, w ową mityczną mgiełkę, która w wielu książkach zaciemnia istotę życia i miłości, u Hannsa Johsta na przykład: kobieta stoi w krwawej służbie natury... Czytał o odwiecznej ewangelii kobiet, o zagadkowym micie płci i dumał... Odpowiedź powinno dać samo życie. Niecierpliwił się, tęsknił do przygód, chciał sam wszystkiego doświadczyć.
Rodzice jego byli już od lat rozwiedzeni; został przy matce, zamożnej kobiecie, pochodzącej z rodziny przemysłowców; z biegiem czasu jednak wymykał się jej coraz bardziej z rąk, choć go rozpieszczała i usiłowała pozyskać dla siebie. W końcu uciekł jej, akurat podczas wojny, ale został przyłapany w Hamburgu i odstawiony do domu, aż wreszcie, w rok później, spełniła jego życzenie i puściła go tutaj, do tej małej mieściny, którą ktoś jej polecił jako miejsce idylliczne i zdrowe, położone z dala od centrów przemysłowych, nad które nadciągała już coraz groźniejsza nawała bombardowań.
Tu był spokój. Wszędzie naokoło ciągnęły się góry pokryte lasami, okolica była dość rzadko zaludniona. Holt czuł się tu doskonale. Wyrósł w Leverkusen i Bambergu. Więź łącząca go z ojcem i matką, którą już w dzieciństwie, w Jungvolku i Hitlerjugend, nauczył się lekceważyć, tu ostatecznie się zerwała i przerodziła się w tęsknotę za jakimś przyjacielem i za odmienną płcią. No i przyjaciel nareszcie się znalazł.
Wolzow, postanowił sobie Holt, nie powinien o tym wszystkim nic wiedzieć: ani o tych cierpieniach miłosnych na Haderslevhuus, ani o Elżbiecie i Rusałce, ani też o tym pierwszym pocałunku w skalnej pieczarze. Wolzow gwizdał pod oknem, Wolzow miał inne zmartwienia: „Musisz teraz jak najprędzej wyrobić w sobie cnoty żołnierskie!”
W pierwszych dniach lipca wypisano Holta ze szpitala. Kombinował sobie: Dziesięć dni zwolnienia na rekonwalescencję, a osiemnastego rozpoczynają się wakacje, tak że rok szkolny właściwie się dla mnie skończył. Ponadto chodziły słuchy, że w najbliższym czasie ma nastąpić zaciąg do obrony przeciwlotniczej kraju. Może mi się uda, myślał sobie, a wtedy koniec ze szkołą.
Dni spędzał teraz przeważnie na plaży nad rzeką, ale włóczył się także po okolicy. Któregoś ranka kazał sobie zapakować parę kromek chleba, uciął mocny kij i powędrował w góry. Ostatnie wsie pozostały za nim już daleko w tyle. Zapuścił się w liściasty las. Po południu, oddalony od miasteczka o parę godzin drogi, stanął na jakimś wysokim górskim szczycie i zaczął rozglądać się po okolicy. Od jednego z zakrętów rzeki ciągnął się na północo-zachód płaskowyż, posiekany w wyniku erozji dolinami i skalistymi wąwozami, z których spływały w dół rzeki strumyki. Przez płytę płaskowyżu przebiły się tu i ówdzie młodsze skały wulkanicznego pochodzenia i sterczały teraz w górę na wysokość kilkuset metrów. Holt patrzył na to ponad ciemnozielonym dywanem liściastych i mieszanych lasów. Rzeka błyszczała w słońcu, a góry opadały faliście w dół i przechodziły het daleko w zielone wzgórza, a te znów w równinę. Nigdzie jak okiem sięgnąć ani wsi, ani drogi, ani chałupy! Tu jest wspaniale, pomyślał Holt. Bez kompasu nie trafiłbym do domu. Tu można by żyć, jak żył Karol Moor ze swoją bandą!
Góra, na którą się wdrapał, była jakby ucięta jakąś ogromną siekierą. W drodze powrotnej znalazł u jej stóp pieczarę. Po stronie południowej głęboko w wąwóz opadał kamieniołom. Po północnej skała była gładko zmieciona przez erozję. Holt widział przed sobą dolinę o zalesionym zboczu, trudnym do przebycia, skalistym. W kamieniołomie na południowej stronie, pod samą prawie skałą, przemknęło w zarośla jakieś zwierzę, może lis, i gdy Holt zaczął je tropić i rozsunął zarośla, znalazł za gęstym krzakiem jeżyn rozpadlinę skalną. Nabrał pełną garść chrustu, wczołgał się pod występ skalny i wśliznął się do środka. Musiała to być sztolnia jakiejś pradawnej kopalni. Już po kilku metrach mógł iść normalnie, bo chodnik był teraz szerszy. Ze ścian sączyła się woda. Podpalił chrust i zauważył, że dym ciągnie w głąb skały. Potem znalazł się w wielkiej, mniej więcej na trzy metry wysokiej i suchej pieczarze. Przez szeroką, podobną do szybu szczelinę wpadało jasne światło dzienne.
Holta ogarnęła szalona radość, czuł się jak wielki odkrywca. Wszystko wskazywało na to, że od dawna już nie postała tu ludzka stopa. Grunt był skalisty, ale kamienne ściany były jakieś miększe. Szyb, który prowadził na powierzchnię, musiał mieć wylot właśnie w tym miejscu, gdzie szczyt skały był oberwany.
Gdy Holt wreszcie wylazł z tej pieczary, już się zmierzchało, toteż postanowił tu przenocować. Wszędzie naokoło dojrzewały poziomki, pyszna kolacja. Okolica obfitowała w zwierzynę. U podnóża skały, przy wejściu do pieczary, rosła gęsta, wysoka trawa. Holt zgotował sobie legowisko z kępek mchu i liści. Potem wdrapał się jeszcze raz na szczyt. Była już noc. Głęboko w dole połyskiwała fosforycznie wstęga rzeki.
U wejścia do pieczary Holt rozpalił małe ognisko, dorzucił do niego jakiś suchy pieniek i wyciągnął się na swoim legowisku. Zapatrzył się w żar ogniska. Nisko krążyły nietoperze. Nad nim stał gwiazdozbiór Plejady. A on marzył o życiu pełnym przygód, tu w górach, bez szkoły, bez Maassa. Marzył o Śpiewaku i Księżniczce, o ukrytej przed okiem ludzkim pieczarze w skałach, gdzie wśród grzmotów i błyskawic złączył na wieki parę kochanków pierwszy pocałunek. Rankiem, jeszcze przed wschodem słońca, powędrował z powrotem do miasta.
Siostry Dengelmann postawiły przed Holtem, gdy przed południem dotarł do domu, takie śniadanie, że wydało mu się to podejrzane: jajka, chleb z szynką, makowiec. I to podobno nie wiedzą, z czego mnie mają wyżywić, pomyślał sobie. Handlują potajemnie czy co? One muszą czegoś ode mnie chcieć! I miał rację. Po wielu ceremoniach wyszło szydło z worka: chodziło o to, żeby Holt przyjął od września do swego pokoju dziesięcioletniego chłopca, bo przecież on i tak wkrótce pójdzie do wojska... Ojciec tego chłopca, niejaki pan Wenzel, ma gospodę, kury i świnie...
Wałęsał się po rynku. Przed kawiarnią przystanął. Miał ochotę pograć trochę w bilard; bilard był właśnie w modzie. Ale co za przyjemność grać w bilard z samym sobą! Powlókł się dalej. Nagle zobaczył z daleka, po drugiej stronie rynku, czerwoną jak płomień spódnicę.
Maria Krüger! Serce zaczęło mu mocno walić. Jeżeli całkiem wolno przejdę przez skwer przed ratuszem, spotkam się z nią akurat na Talgasse.
Była oddalona od niego już tylko o parę metrów, i oboje skręcili równocześnie w spadzistą uliczkę, która prowadziła w dół do rzeki.
Nie wiedział, że rozśmieszył ją tym swoim onieśmieleniem; zauważył tylko, że się uśmiechnęła, i ten jej uśmiech rozproszył w nim wszystkie obawy. Szedł obok niej. Zapytała: — Zwagarował pan pewnie ze szkoły, co?
— Miałem szkarlatynę i teraz korzystam jeszcze ze zwolnienia lekarskiego. — Strasznie żałował, że koledzy z jego klasy nie mogą go widzieć u boku tej dziewczyny. Rodzice jej już nie żyli, tak przynajmniej się mówiło. Mieszkała gdzieś w wynajętym pokoju. Miała szesnaście lat i cygańską urodę, była smukła, ładna, ale i trochę flądra. Wielkie ciemne oczy rozstawione były w wąskiej twarzy nieco skośnie. Od prawej brwi biegła przez opalone czoło półkolista blizna. Falujące brązowe włosy, które wiecznie były w nieładzie, związywała połyskliwymi kolorowymi wstążkami. W ogóle lubiła ubierać się bajecznie kolorowo i dziwacznie, wkładała na siebie jakieś ogniście czerwone spódnice, jaskrawożólte bluzki i zielone chusteczki na szyję. Dziewczęta z gimnazjum pogardzały nią, chłopcy zaś oglądali się za nią ukradkiem. Nie należała do „towarzystwa”, bo elita drobnomieszczańska obwarowana jest mocnymi barierami. W miasteczku nie było żadnego przemysłu. Uczniowie z wyższych klas gimnazjum spoglądali z góry na uczniów z klas niższych, a ci znów uważali się za coś lepszego od terminatorów i służących. Wspólna surowa służba w HJ i BDM [2] nic w tym nie zmieniła. Trzeba było być bardzo pewnym siebie i mieć poza tym jeszcze bardzo wiele odwagi, żeby pokazywać się w biały dzień z Marią Krüger na ulicy. Holtowi ona też wydawała się trochę podejrzana, bo przecież był wychowany w duchu surowej kastowości, ale sex appeal działał na niego tak mocno, że przemógł wszelkie jego skrupuły.
Mają po prostu pietra cię zaczepić, pomyślał Holt, a głośno odparł: — Szczególnie wielkich panów odstawiają ci z dowództwa HJ, prawda? — Przeszli przez Młynówkę i znaleźli się w parku nad rzeką.
Spojrzała na niego z ukosa. — A pan nie jest HJ-führerem?
Nic na to nie odpowiedziała.
Krótka martwa odnoga rzeki o wprowadzającej w błąd nazwie Młynówka tworzyła z rzeką półwysep, który nazywano „wyspą parkową”; ciągnęła się ta wyspa wzdłuż prawego brzegu rzeki parę kilometrów za miasto. W parku miał swoją siedzibę klub wioślarski Wiking, w pobliżu były korty tenisowe, ślizgawka i łazienki. Park ciągnął się w górę rzeki i w pewnym miejscu się urywał, sam półwysep zaś przechodził w tak zwane Czarne Źródło, w niedostępne, zajmujące kilka kilometrów kwadratowych mokradła, w jakiś labirynt martwych i wyschniętych lub też połączonych jeszcze z rzeką odnóg i zarośniętych trzciną kałuż, słowem — w podmokłą nizinę, która tylko latem przy najniższym stanie wód była dostępna dla ludzkiej stopy. Łazienki to był duży teren, z łąką schodzącą ku rzece, gdzie zakotwiczony był pomost, pływający na pustych cysternach po nafcie, z basenem dla nie umiejących pływać i trampoliną. Nad rzeką, na skraju łąki, ciągnęło się kilka rzędów drewnianych kabin, które ze względu na coroczne niebezpieczeństwo powodzi spoczywały, niby budowle na palach, na wysokich fundamentach z belek.
Holt, który dostawał od matki solidne kieszonkowe, wynajmował na cały rok jedną z najdroższych kabin. Szybko się rozebrał i siadł obok dziewczyny, którą znalazł już nad brzegiem w trawie. O tej porze nad rzeką nie było prawie wcale ludzi. Na pomoście w cieniu trampoliny siedział tylko kąpielowy i łowił ryby.
Maria Kruger leżała na wznak w trawie. Miała na sobie czerwony, dwuczęściowy kostium plażowy. Ciało jej było równo opalone, tylko na piersi, gdzie stanik się trochę osunął, widniało wąskie pasemko białej skóry. Ręce miała założone pod głowę, oczy zamknięte. Holt siedział obok niej. Przyglądał się jej. Te czarne, zwinięte w kędziorki włoski pod pachami, te rozluźnione smukłe kształty podniecały go... Pierś unosząca się i opadająca w miarowym oddechu, to całe brązowe ciało wydawało mu się jakieś dziwnie kruche. Długo patrzył na jej twarz, na usta, i myślał: Nikt nie patrzy... czy będzie się broniła, jeśli ją pocałuję? Niech się broni... jestem od niej silniejszy!
Pomyślał chwilę. — Zdobędę dla pani taki czepek. Czy wolno mi będzie potem żądać czegoś w zamian? — Uniosła się na łokciach i spojrzała na niego. Zdobył się na odwagę i popatrzył jej w oczy. — Przyniosę pani czepek, a pani... w nagrodę... musi mi dać się pocałować...
Wyciągnęła się znowu na trawie. Holt napierał: — Tak czy nie? — Odpowiedziała: — A potem pan powie: Ta za jeden głupi czepek pozwala się całować... — Zerwał się na równe nogi. — Niech mnie piorun spali, jeżeli przyjdzie mi coś takiego choćby na myśl! Bez czepka przecież nie pozwoli się pani...
Puścił się biegiem z góry na dół; była to ucieczka przed tym jej „ty”, przed jej nie wypowiedzianym „tak”. Deski pomostu zadudniły pod jego stopami, skoczył z rozbiegu głową w dół do rzeki. Gdy wypłynął na powierzchnię, zobaczył ją siedzącą w trawie, a gdy wyciągnął ramię z wody, pomachała mu ręką.
Podpłynął do drugiego brzegu, wdrapał się na groblę i spojrzał jeszcze raz w tamtą stronę. Dziewczyna zniknęła. Poszedł przez łąki w gęstą wiklinę, w umówione miejsce spotkań z Wolzowem.
Rzucił się na miękką ziemię i zapatrzył się w bezchmurne letnie niebo.
Obudził się, gdy doleciał go od brzegu rzeki przeraźliwy gwizd Wolzowa. Wolzow przysiadł się do niego. Przywiózł ze sobą w kajaku papierosy i zapałki. Holt zapytał: — Co nowego w budzie?
— Maass rozdał klasówki z łaciny. Mam dwóję. Zostanę prawdopodobnie na drugi rok.
— Czyżby ci to było takie obojętne?
Wolzow wzruszył ramionami. — Czy zostanę, czy nie, to już teraz nieważne. Niedługo wezmą nas do wojska. A później osiedlę się na Wschodzie, na Ukrainie albo gdzie. Oficerowi wśród osadników wojskowych łacina nie będzie potrzebna.
Ma rację, pomyślał Holt. W wojsku nie pytają człowieka o świadectwa... — Czy są jakieś wieści o tej obronie przeciwlotniczej?
Wolzow leniwie mrużył w słońcu oczy. — Wojna się właściwie dopiero teraz naprawdę zaczyna — powiedział. — Już się teraz nie boję, że się na nią spóźnimy. Czy ci już wiadomo, że Amerykanie wylądowali na Sycylii?
Holt był zaskoczony. — Nie... Ja nie słucham komunikatów Wehrmachtu.
— Pójdę — powiedział Holt. — Czołg to dobra rzecz. Wyobrażam sobie, jakie to musi być wspaniałe, kiedy się tak pędzi prosto w ogień, dokoła huczą pociski, a potem pojedynek czołgu z czołgiem... Masz rację! Nie ma wspanialszej przygody jak wojna. Dawniej byli piraci, zbójcy, jak Karol Moor, którzy oddawali życie za sprawiedliwość.
Leżeli tale na słońcu z godzinę. — Najpiękniejszą rzeczą jest naturalnie dowodzenie — zaczął Wolzow od nowa. — Wtedy stoisz sobie przy stole z mapami, w czapce na głowie, i stukasz niedbale czerwonym ołówkiem w mapę... Tutaj... jedno uderzenie nastąpi stąd, a drugie, stąd. Potem wydajesz rozkazy. Twoje słowo rozstrzyga o bitwie.
Na pływalni był wielki ruch. Maria Krüger, otoczona wianuszkiem mężczyzn, siedziała na łące. Holt patrzył na to z daleka z bolesnym uczuciem zazdrości. Uwiązali kajak i wdrapali się na pomost, gdzie zostali powitani z respektem przez młodszych sztubaków. Przy trampolinie zebrała się grupka chłopców i dziewcząt. Holt usłyszał piskliwy, zadziorny głos Zemtzkiego. Rutscher wyjąkał na ich widok „A-a-a-ave Caesar!” Byli tu wszyscy — Wiese, Vetter, Gomulka, nawet Nadler z paroma swoimi podwładnymi, z Schenkern, Hamplem, Kiebackiem i jak się tam oni wszyscy zwali... Do tego było jeszcze kilka dziewcząt: siostra Rutschera, Ilza, smukła Doris Wilke, zwana „Putzi”, i Friedel Küchler, złotowłosa mädelgruppenführerin, córka landrata. Ona to krzyknęła „Heil Hitler!” Holt usiadł na deskach i przyglądał się dziewczynom. Doris Wilke rumieniła się za każdym razem, gdy Wolzow na nią spojrzał; była zakochana w tym wielkim, ponurym chłopaku, ale Wolzow tego nie zauważał, albo też nie chciał zauważać. W obecności dziewcząt zachowywano się bardzo oficjalnie. Tylko Wolzow zachowywał się nie inaczej niż zwykle. — Wy dziewczyny robicie się już za energiczne, zupełnie do bani — powiedział do Friedel Küchler, sadowiąc się przy niej. — Prawdziwe herod-baby.
Holt nie czuł się dobrze w tym gronie. Te jego rówieśnice z żeńskiego gimnazjum wydawały mu się strasznie głupie, choć bardzo przyjemne dla oka w tych swoich skąpych kostiumach kąpielowych. W pewnym momencie ktoś go zagadnął: — Usłyszeliśmy właśnie to twoje sławetne tasiemcowe zdanie. — To Peter Wiese je zrekonstruował i zapisał. — Maass— powiedział Gomułka — nigdy tego nie przeboleje! Szachowanie tasiemcowymi zdaniami już go nie bawi.
Wszyscy odwrócili głowy. Przez pomost szła Maria Krüger, z rozwianym włosem. Kiedy przechodziła obok trampoliny, Zemtzki powiedział tak głośno, że musiała to usłyszeć: — To jest znana w mieście...
Dziewczyna zatrzymała się na chwilę na schodkach i spojrzała na niego, a potem szybko się oddaliła. Friedel Küchler powiedziała zaczepnie: — Bierzesz taką w obronę? Czyżbyś był w niej zakochany? — Werner zrobił się nagle niebotycznie wyniosły. Wstał. — Chodź, Gilbert... mnie to już nie bawi. Ta głupia gęś szuka zaczepki.
Zeszli po schodkach na brzeg rzeki.
Willa Wolzowów stała na wzgórzu, ponad średniowiecznymi, rozsypującymi się już ze starości domkami z pruskiego muru. Dom otoczony był wielkim, zdziczałym ogrodem; z okalającego ten ogród muru roztaczał się widok na czerwone, kryte gontem dachy i wyloty wąskich, schodzących w dół uliczek starego miasta.
Dom był zapuszczony. W ciemnym hallu wisiało parę zakurzonych portretów rodzinnych. Na kominku piętrzyły się śmieci i popiół. Przez od dawna już nie myte okna światło dzienne ledwo się przedzierało do tego obszernego pomieszczenia. Z hallu prowadziły na piętro schody z rzeźbioną, drewnianą poręczą. Tu w kilku pokojach mieszkała pani Wolzow z synem. Parter był nie zamieszkany i niszczał coraz bardziej.
Pokój Wolzowa przypominał rupieciarnię. Na ścianach wisiały kusze i egzotyczna broń, łuki z pierzastymi strzałami, indiańskie tomahawki, rogi myśliwskie i para staromodnych pistoletów, jakich używano do pojedynku. Pod oknem stal duży dębowy stół, zawalony probówkami, butelkami, kieliszkami i zardzewiałymi puszkami od konserw. Leżała tam trupia czaszka, ukradziona z kostnicy cmentarnej, podniszczona wypchana kuropatwa, służąca za tarczę strzelecką, jakieś papiery i książki. W kącie pokoju walały się na kupie śmieci dwa rapiery, krzywa szabla turecka, łapka na zwierzęta drapieżne i zabłocony but. Maska ochronna do fechtunku i najrozmaitsze części garderoby leżały rozrzucone na podłodze, żelazne łóżko połowę przykryte było kudłatą, brązową skórą niedźwiedzią.
Holt siedział właśnie na tej skórze, z nogami na krześle przysuniętym do łóżka. Czuł się tu bardzo dobrze. Wolzow przeprowadzał jakiś eksperyment przy wielkim dębowym stole; trzymał nad palnikiem spirytusowym probówkę. Na dworze zapadał zmierzch. — Jeżeli uda mi się uzyskać kwas azotowy, to wyprodukuję dynamit.
Na co mu bomby? pomyślał Holt. Czyżby zamierzał taką bombę podłożyć Maassowi pod katedrę? Holt roześmiał się. Z probówki buchnęły kłęby gryzącej pary. Wolzow otworzył okno. Pokój napełnił się dźwiękiem dzwonów kościelnych... Wolzow produkuje bomby i jeszcze mu dzwony do tego biją!
Holt palił papierosy i przeglądał książki, które tu wszędzie leżały, dzieła z zakresu wiedzy wojskowej i historii — Verdy du Vernois: Studia nad sztuką dowodzenia,Rüstow: Historia piechoty, książę Kraft zu Hohenlohe: Listy wojskowego o artylerii, i teraz też Holt spostrzegł gruby przewodnik. Wziął do ręki oprawny w miękką skórę tom i przeczytał tytuł: Lutz von Wülfingen, generał porucznik, wykładowca królewskiej pruskiej Akademii Wojskowej: Przewodnik po historii wojen wraz z komentarzami natury strategicznej i taktycznej, spisem chronologicznym wszystkich bitew, walk i potyczek na przestrzeni dziejów oraz - wykazem uczestniczących w nich wojsk i ich wodzów, opatrzony 212 szkicami, przejrzany i na nowo opracowany przez hrabiego Otta Otterna zu Ottbach, majora służby czynnej, wydanie drugie, 1911.Holt zaczął wertować cienkie kartki. „Taginae” było podkreślone czerwonym ołówkiem, na marginesie znajdowała się uwaga „partactwo Totili, Narses wspaniały”; w rozdziale „Milcjades pod Maratonem” Holt znalazł na marginesie notatkę poczynioną ręką Wolzowa: „Kanny przed Kannami?”
Odłożył książkę. To, co z kolei z tego bałaganu wyciągnął, było Faustem Goethego. — Czytasz Fausta? — zapytał zdumiony. — Słyszałem, że występuje tam jakiś żołnierz, to zacząłem to przeglądać: z wojskowego punktu widzenia nieciekawe — odpowiedział Wolzow. Zgasił palnik i odłożył probówkę. W pokoju było już ciemno, więc zapalił światło. Holt otworzył książkę i przeczytał: „Tęskność zbudzona do lotu się zrywa...” Przebiegł wzrokiem te wiersze i przeczytał jeszcze raz: „tak teraźniejszość gubi się, szarzeje, co przeminęło, prawdziwie istnieje...” [3] Jakie to wspaniałe!... I ni stąd, ni zowąd zapytał: — Czy ty właściwie z przyjemnością myślisz o swoim dzieciństwie?
Z tym czepkiem kąpielowym narobił sobie Holt niemało kłopotu. W końcu przypomniało mu się, że Weronika Dengelmann podobno jeszcze przed dwoma laty chodziła regularnie na pływanie... Następnego ranka przy śniadaniu siostry znowu zaczęły o tym panu Wenzlu. Na wszystkie błagania Holt odpowiadał obłudnie: — Nie. Panie by mi. też przecież nie wyświadczyły żadnej przysługi.
Weronika przyniosła czepek. — Co pan zamierza z tym zrobić?
Siedział w swojej kabinie i czekał, chory z podniecenia, aż wreszcie zobaczył Marię Krüger idącą w kostiumie kąpielowym przez łąkę. Schował czepek za siebie. Podała mu grzecznie rękę. — Dzisiaj musi pani ze mną popłynąć — powiedział i zamachał jej czepkiem przed nosem.
Roztargniona, wyjęła mu barwną czapeczkę z ręki. Potem upchała włosy pod gumę i na koniec powiedziała: — Muszę się przejrzeć w lusterku. — Kroczył za nią przez łąkę. W milczeniu szła przed nim po drewnianych schodkach na górę, a potem przez pomost między kabinami. Schyliła się po klucz, który był tu gdzieś schowany, i otwarła drzwi na oścież. Potem weszła do małej kabiny. Holt oparł się o futrynę drzwi.
Stała przed lustrem i bez słowa zwinnymi ruchami to wkładała czepek na głowę, to znów zdejmowała, wreszcie siadła bokiem na małej ławeczce, podciągnęła nogi i objęła rękami kolana. Spojrzała na niego, opartego z boku o ścianę kabiny, zwinięta w kłębek jak kotka. W ciasnej kabinie panował półmrok; jakiś promyk słońca wyczarował w jej źrenicach kilka niepokojących ogników.
Holta obleciał strach. Ale świadomość, że może wydawać się śmieszny, popchnęła go o jeden krok do niej. Pochylił się i pocałował ją szybko w usta, które mu nadstawiła. Wyprostował się potem rozczarowany: książki, marzenia kłamały!
Roześmiała się, błysnąwszy zębami. Wstała i podeszła do niego całkiem blisko; zarzuciła mu ręce na szyję i pocałowała go. To go rozbudziło, chwycił ją obiema rękoma za ramiona. Wyrwała mu się i cofnęła się o krok, ale on przyciągnął ją na nowo do siebie; wykręcił jej szybko ręce do tyłu i zaczął ją gładzić po plecach, po nagich ramionach, szukał jej piersi. — Sprawiasz mi ból — powiedziała cicho... Puścił ją dopiero wtedy, gdy na pomoście rozległy się kroki. Kiedy kroki ucichły, wymknęła się z kabiny.
Poszedł za nią z powrotem na brzeg, potem wskoczył do rzeki i spokojnie, miarowo prując wodę, popłynął przed siebie. Dopiero gdy już był daleko i przerzucił się na plecy, zobaczył, że płynie za nim.
Na drugim brzegu pobiegli w kierunku przeciwnym do prądu rzeki, do lasu, w którym rosły wierzby i olszyna. Tu wśród turzycy plenił się bujnie lwi ząb. Z pobliskiej kałuży zerwało się z krzykiem stado dzikich kaczek. Długo leżeli w słońcu.
Pod wpływem tych słów przypomniał mu się pewien epizod z dzieciństwa.
W Leverkusen mieszkali w willi na skraju miasta. W suterenie gnieździł się dozorca ze swoją rodziną. Holt miał wtedy cztery czy pięć lat, i raz wymknął się spod wiecznej kontroli bony i zaczął się bawić z córeczką dozorcy, która była w jego wieku i która zabrała go w końcu do ich mieszkania w suterenie. Siedział sobie w ciemnej kuchni przy stole i grał wraz z całą rodziną dozorcy w Czarnego Piotrusia, gdy go wreszcie rozgniewana bona znalazła. Na górze w domu musiał się wykąpać i zmienić bieliznę. Nie pamiętałby pewnie wcale o tym zdarzeniu, ale wieczorem przypadkowo usłyszał, jak matka, zatroskana, powiedziała do ojca: „Skąd się to w nim bierze... ten pociąg do plebsu?”
Na samo wspomnienie o tym miał ochotę rzucić wyzwanie całemu światu. — A... jeżeli wprowadzę cię do naszego grona zaraz dziś? Jeżeli cię przedstawię moim przyjaciołom? Niech tylko ktoś poważy się pisnąć przeciwko tobie choć jedno słówko! Gilbert i ja zbijemy każdego na kwaśne jabłko!
Uśmiechnęła się blado. — Każdego?... Znasz Meissnera?
Meissner, od czasu kiedy w trybie przyspieszonym zrobił maturę, był funkcyjnym w HJ; choć miał dziewiętnaście lat, należał do tych nielicznych ze swego rocznika, którzy jeszcze nie poszli do wojska; był serdecznym przyjacielem bannfuhrera, ochotnikiem do SS i dowódcą w służbie patrolowej HJ. — Za parę tygodni idzie do SS — odpowiedział Holt, zdumiony takim skokiem myślowym. Patrzyła na niego spod przymrużonych powiek. — A... Ruth Wagner znasz? — Coś sobie niejasno przypominał. Przed paroma tygodniami chodziły słuchy o jakimś śmiertelnym wypadku. — Co się z nią stało?
Mówiła cicho, z głową pochyloną, ale nie spuszczając z niego swych czarnych oczu. — Była ekspedientką. Meissner się do niej dowalał. I to głupie dziewuszysko zadurzyło się w nim bez pamięci i pozwoliło sobie z nim na wszystko, choć taki przecież nie bierze nas poważnie... On w nią wmówił, że muszą to jeszcze trzymać w tajemnicy. A potem nagle postanowił ją zostawić, kiedy była już w odmiennym stanie. Powiedział, że koniec. Dal pieniądze i kazał jej to usunąć, ale jeżeli komuś powie, że to było z nim, to dostanie za swoje. Wtedy przyszła do mnie. Była zupełnie zrozpaczona. I tego samego wieczora wsiadła w pociąg pospieszny. Na drugi dzień przyleciał do mnie jej ojciec, czy nie wiem, dlaczego wyjechała. Naturalnie nie wiedziałam o niczym. Potem znaleziono Ruth, rzuciła się z pędzącego ekspresu pod pociąg, który nadjeżdżał akurat z przeciwnej strony. Nazywało się, że to był nieszczęśliwy wypadek. Potem jej ojciec dostał od niej list, który nadała w drodze, i poleciał z krzykiem do dowództwa Hitlerjugend. Przytrzymali go tam, a tymczasem Meissner, wytrącony zupełnie z równowagi, pognał do Kretschmara, co to jest szefem SD. Ojciec Ruth nie wrócił już więcej do domu, i nikt nie wie, gdzie teraz jest.
Holt patrzył w próżnię.
Przewróciła się na bok i przytknęła mu usta do ucha. — Widzisz, dlatego właśnie nie mam zaufania do takich jak ty. — Zerwała się na równe nogi. — Ale nie przejmuj się tym, niedługo mnie tu już nie będzie.
Został nagle sam. Nie wierzył w ani jedno słowo, i wierzył we wszystko. Był przerażony i zarazem smutny, czuł w sobie jakieś rozgoryczenie, które przeradzało się w gniew, w gniew na Meissnera. Długo jeszcze leżał w trawie i rozmyślał. Potem postanowił pomówić z Wolzowem.
— Muszę ci coś powiedzieć — oświadczył Holt, gdy Wolzow otworzył mu drzwi. I nagle zaczął nasłuchiwać. Przez ściany przedzierał się jakiś dziwny dźwięk, przeciągły jak skomlenie psa. — Moja matka — wyjaśnił Wolzow. — Od dwóch lat wiecznie te same komedie, od kiedy mój ojciec jest na froncie wschodnim... I coś takiego nazywa się żoną oficera! Była już raz w domu wariatów, ale myślisz, że ją tam od tego lamentowania odzwyczaili? — Poczęstował Holta papierosami. — Nie zwracaj na to uwagi, z biegiem czasu przyzwyczaisz się. Opowiadaj.
Holt zaczął opowiadać. Na zakończenie zapytał: — Wierzysz w to?
Lecz Holt nie ustępował. — Nic cię nie obchodzi? Mnie też nie. Ale my w końcu nie jesteśmy byle kim! Jest ci rzeczywiście obojętne, co ten Meissner narozrabiał?
— Mamy jeszcze honor czy nie? Tak? No to trzeba... iść na policję... — gorączkował się Holt.
Wolzow popukał się palcem w czoło. — Na policję? Oni przecież powiedzą, że to nalot na partię.
Holt siedział przez chwilę na łóżku przestraszony. Potem powiedział z uporem: — Ale tu idzie o... sprawiedliwość! Musimy na własną rękę przywracać sprawiedliwość, jak Karol Moor: „Zemsta jest moim rzemiosłem”. Musimy pomścić Ruth Wagner.
— Ta dziewczyna jest mi zupełnie obojętna — odparł Wolzow. Nagle zaczął chodzić po pokoju tam i z powrotem. — Ten Meissner... — powiedział w pewnej chwili — to już co prawda stare dzieje, ale zawsze: to on mi wtedy schrzanił karierę HJ-fuhrera, nie mogę wprost o tym myśleć. A więc dobrze, zastanowię się nad tym.
Na parę dni przed wakacjami Holt musiał jednak wrócić do szkoły i brać udział w lekcjach. Koledzy powitali go z wielką radością, lecz Wolzow był nieobecny i to mu zatruło cały dzień. Był już i bez tego niespokojny, bo nie udało mu się zobaczyć z Marią Krüger. Według planu lekcji miała być dziś matematyka, fizyka, biologia i dwie godziny gimnastyki. Na korytarzu stał na straży Glaser. Zemtzki wrzeszczał: — Dziś ja u Benedicta podaję hasło! — Benedict wymagał, aby na każdej lekcji gimnastyki wygłaszano coś w rodzaju hasła, które musiało się kończyć słowami: „Dlatego... w zdrowym ciele zdrowy duch!” Zemtzki piszczał: — Jak powiem „dlatego” i mrugnę lewym okiem, wtedy wy wszyscy rykniecie: „...jedzcie kartofle w mundurkach!” Uwaga, robimy próbę! — Stanął na podium i krzyknął: — Mimo wielkiego urodzaju kartofli oszczędność jest dalej najwyższym nakazem! Dlatego...
— ...jedzcie kartofle w mundurkach!
Gdy Holt zjawił się jako nowy w klasie, z miejsca zacytował Buscha: „Przysłowie stare, chociaż krótkie, że kto ma troski — ma i wódkę, dlatego... w zdrowym ciele zdrowy duch”. Od tej pory ten z całą powagą zainicjowany kiedyś zwyczaj stał się pretekstem do ciągłych wybryków.
Matematyka z Schönerem: Gruby Vetter wyciągnął talię kart, potasował je i rozdał.
Następna lekcja była już bardziej interesująca: fizyka z Gruberem. Szło się na nią do pracowni fizycznej.
Gruber stał przy stoliku doświadczalnym i montował maszynę indukcyjną. Na powitanie klasa ryknęła mu w odpowiedzi „Heil Hitler!” tak gromko, że aż się mury zatrzęsły, bo mały, okrągły jak kuleczka człowieczek, już dawno po sześćdziesiątce, słabo słyszał, był prawie głuchy. Chodził stale w zielonym lodenie i bez przerwy zapewniał: „Ja świetnie słyszę! Słyszę doskonale i wyciągnę konsekwencje!” Podejrzliwie patrzył na twarze swoich uczniów i jak tylko zobaczył, że ktoś porusza ustami, zaraz karał. Nauczono się zatem wydawać nawet najbardziej niemożebne dźwięki bez otwierania ust.
Lekcja rozpoczęła się przy akompaniamencie dzikich wrzasków. Holt nie brał w tym udziału, bo go to nie bawiło. Miał pod ławką książkę i czytał. — Holt, na środek! — rozkazał Gruber. Mówił bardzo cicho. Holt nie słyszał tego wezwania, ale koledzy wrzasnęli: — Holt... na środek!
Holt wstał i powiedział: — Sześć tygodni byłem nieobecny! — Gruber źle go zrozumiał. — Nie, nie musisz brać ze sobą notatek. — Holt powtórzył jeszcze raz to samo: — Byłem nieobecny!
