Sprawy Międzynarodowe 2_2013 ebook

© Co­py­ri­ght by Pol­ski In­sty­tut Spraw Mię­dzy­na­ro­do­wych, War­sza­wa 2013

Ko­le­gium Re­dak­cyj­ne: Ma­rek Bel­ka, Ma­rek A. Ci­choc­ki, Je­rzy Kranz, Zdzi­sław La­chow­ski, Woj­ciech Ma­ter­ski, Ka­ta­rzy­na Peł­czyń­ska-Na­łęcz, Ro­man Wie­ru­szew­ski

Re­dak­cja: An­drzej Ana­nicz, Jan Barcz, An­to­ni Z. Ka­miń­ski, Jan Kof­man, Ro­bert Ku­piec­ki, Olaf Osi­ca, Adam Da­niel Rot­feld, Hen­ryk Szlaj­fer (re­dak­tor na­czel­ny), Mar­cin Za­bo­row­ski, Alek­san­dra Zie­le­niec (se­kre­tarz re­dak­cji)

Au­to­rzy:

prof. dr hab. Jan Barcz – kie­row­nik Ka­te­dry Pra­wa Mię­dzy­na­ro­do­we­go i Pra­wa UE w Ko­le­gium Pra­wa Aka­de­mii Le­ona Koź­miń­skie­go w War­sza­wie dr Pa­weł To­kar­ski – ana­li­tyk w Pol­skim In­sty­tu­cie Spraw Mię­dzy­na­ro­do­wych mgr Hu­bert Swię­tek – star­szy eks­pert do spraw współ­pra­cy ze­wnętrz­nej, Biu­ro Dy­rek­to­ra Ge­ne­ral­ne­go, Mi­ni­ster­stwo Spraw Za­gra­nicz­nych dr Ma­rek Re­wi­zor­ski – ad­iunkt w In­sty­tu­cie Po­li­ty­ki Spo­łecz­nej i Sto­sun­ków Mię­dzy­na­ro­do­wych Po­li­tech­ni­ki Ko­sza­liń­skiej oraz w In­sty­tu­cie Hi­sto­rii i Po­li­to­lo­gii Aka­de­mii Po­mor­skiej w Słup­sku prof. dr hab. An­ton Be­bler – Wy­dział Nauk Spo­łecz­nych, Uni­wer­sy­tet w Lu­bla­nie prof. dr hab. Ro­man Kuź­niar – In­sty­tut Sto­sun­ków Mię­dzy­na­ro­do­wych, Uni­wer­sy­tet War­szaw­ski

Pro­jekt okład­ki: Mal­wi­na Kühn

Re­dak­cja tech­nicz­na: Do­ro­ta Do­łę­gow­ska

Wy­daw­ca: Pol­ski In­sty­tut Spraw Mię­dzy­na­ro­do­wych, 00-950 War­sza­wa, ul. Wa­rec­ka 1a, tel. 22 556 80 00, faks 22 556 80 99, e-mail: spra­[email protected]

ISSN 0038-853x

Opi­nie i sta­no­wi­ska za­war­te w ma­te­ria­łach pu­bli­ko­wa­nych w „Spra­wach Mię­dzy­na­ro­do­wych” od­zwier­cie­dla­ją wy­łącz­nie po­glą­dy ich au­to­rów.

„Spra­wy Mię­dzy­na­ro­do­we” są re­gu­lar­nie pre­zen­to­wa­ne w ka­ta­lo­gu In­ter­na­tio­nal Cur­rent Awa­re­ness Se­rvi­ces, w Ulrich’s In­ter­na­tio­nal Pe­rio­di­cal Di­rec­to­ry oraz w Do­cu­men­ta­tion Po­li­ti­que In­ter­na­tio­na­le, In­ter­na­tio­nal Po­li­ti­cal Scien­ce Abs­tracts. Wy­bra­ne ma­te­ria­ły są wy­szcze­gól­nia­ne w In­ter­na­tio­nal Bi­blio­gra­phy of the So­cial Scien­ces.

Ar­ty­ku­ły pu­bli­ko­wa­ne w „Spra­wach Mię­dzy­na­ro­do­wych” są re­cen­zo­wa­ne.

Wer­sją pier­wot­ną cza­so­pi­sma jest wer­sja pa­pie­ro­wa.

Skład wersji elektronicznej:

Virtualo Sp. z o.o.

JAN BARCZ Spójność Unii Europejskiej a sanacja i konsolidacja strefy euro

The on­go­ing re­form and con­so­li­da­tion of the eu­ro­zo­ne is se­eking to make it the hub of Eu­ro­pe­an in­te­gra­tion, even at the expen­se of EU co­he­sion. The cur­rent Po­lish stra­te­gy to­wards eu­ro­zo­ne re­form–as re­flec­ted in ta­king steps ef­fec­ti­ve so far to re­ta­in EU co­he­sion, which is often re­fer­red to as ”ke­eping the foot in the door”–is a short-term one, unte­na­ble in the me­dium and the long run. What is ne­eded is de­ve­lo­ping a pro­ac­ti­ve stra­te­gy of Po­land’s ac­ces­sion to the eu­ro­zo­ne: 1) stay­ing out, Po­land ri­sks fin­ding it­self at the pe­ri­phe­ries of Eu­ro­pe­an in­te­gra­tion, all the more so as the pre­sent excep­tio­nal po­si­tion of be­ing an at­trac­ti­ve part­ner (espe­cial­ly for Ger­ma­ny) will not go on fo­re­ver, but will ra­ther we­aken in step with gro­wing eu­ro­zo­ne con­so­li­da­tion; 2) the more con­so­li­da­ted the eu­ro­zo­ne, the more dif­fi­cult it will be to join, with mem­ber­ship cri­te­ria get­ting more strin­gent and more in­vo­lved, and al­re­ady now exten­ding far bey­ond the well known eco­no­mic co­nver­gen­ce cri­te­ria.

Uwa­gi wstęp­ne

Jaki jest sto­pień po­wią­za­nia mię­dzy spój­no­ścią Unii Eu­ro­pej­skiej a dzia­ła­nia­mi po­dej­mo­wa­ny­mi na rzecz sa­na­cji stre­fy euro wo­bec trwa­ją­ce­go od kil­ku lat kry­zy­su fi­nan­so­we­go w nie­któ­rych pań­stwach tej stre­fy? Od­po­wiedź na to py­ta­nie jest sto­sun­ko­wo jed­no­znacz­na: naj­bar­dziej wy­dol­ne pań­stwa stre­fy euro (Niem­cy i Fran­cja) go­to­we są do do­pro­wa­dze­nia do kon­so­li­da­cji tej stre­fy i uczy­nie­nia z niej cen­trum pro­ce­su in­te­gra­cji eu­ro­pej­skiej na­wet kosz­tem za­cho­wa­nia spój­no­ści Unii Eu­ro­pej­skiej. Pań­stwa człon­kow­skie Unii, któ­re po­zo­sta­ną poza tą stre­fą, albo mu­szą być na tyle sil­ne, aby po­zo­stać atrak­cyj­nym part­ne­rem dla no­we­go cen­trum (na przy­kład Wiel­ka Bry­ta­nia, Da­nia, czy Szwe­cja), albo po­zo­sta­ną na pe­ry­fe­riach pro­ce­su in­te­gra­cji eu­ro­pej­skiej, ogra­ni­czo­ne­go do unij­ne­go ryn­ku we­wnętrz­ne­go z do­dat­kiem nie­któ­rych po­li­tyk unij­nych.

Obec­na stra­te­gia Pol­ski wo­bec re­form na­kie­ro­wa­nych na sa­na­cję i kon­so­li­da­cję stre­fy euro – po­dej­mo­wa­nie dzia­łań (trze­ba do­dać, że do­tych­czas sku­tecz­nych) na rzecz za­cho­wa­nia spój­no­ści mię­dzy pań­stwa­mi człon­kow­ski­mi UE, okre­śla­na naj­czę­ściej jako „trzy­ma­nie nogi mię­dzy drzwia­mi” – ma cha­rak­ter krót­ko­ter­mi­no­wy. Jest ona nie do utrzy­ma­nia w wy­mia­rze śred­nio – i dłu­go­ter­mi­no­wym. Rzecz bo­wiem w tym, że środ­ki ma­ją­ce na celu sa­na­cję i kon­so­li­da­cję stre­fy euro zo­sta­ły uję­te w spój­ny, ak­tyw­ny pro­gram, któ­re­go re­ali­za­cja po­cią­ga za sobą co­raz po­waż­niej­sze kon­se­kwen­cje eko­no­micz­ne i ustro­jo­we (za­rów­no na szcze­blu we­wnątrz­kra­jo­wym, jak i unij­nym)1. Naj­waż­niej­sze pań­stwa stre­fy euro nie wa­ha­ją się rów­nież, aby – dla re­ali­za­cji tego pla­nu – się­gnąć do środ­ków po­za­unij­nych (mię­dzy­rzą­do­wych), ta­kich jak Trak­tat usta­na­wia­ją­cy Eu­ro­pej­ski Me­cha­nizm Sta­bil­no­ści i Trak­tat o sta­bil­no­ści, ko­or­dy­na­cji i za­rzą­dza­niu w Unii Go­spo­dar­czej i Wa­lu­to­wej. Pań­stwom po­zo­sta­ją­cym poza stre­fą euro co­raz trud­niej bę­dzie do­trzy­mać kro­ku ewo­lu­cji stre­fy euro. W przy­pad­ku ob­struk­cji w pro­ce­sie de­cy­zyj­nym, któ­ra unie­moż­li­wia­ła­by prze­pro­wa­dze­nie re­form stre­fy euro w ra­mach in­sty­tu­cjo­nal­no-praw­nych Unii, z pew­no­ścią za­sto­so­wa­ne zo­sta­ną ko­lej­ne środ­ki mię­dzy­rzą­do­we, ogra­ni­czo­ne je­dy­nie do tej stre­fy.

W kon­tek­ście przy­stą­pie­nia Pol­ski do stre­fy euro istot­ne są dwa wnio­ski:

po pierw­sze, że po­zo­sta­wa­nie poza stre­fą euro gro­zi Pol­sce zna­le­zie­niem się na pe­ry­fe­riach pro­ce­su in­te­gra­cji eu­ro­pej­skiej, tym bar­dziej że utrzy­ma­nie obec­nej, wy­jąt­ko­wej po­zy­cji atrak­cyj­ne­go part­ne­ra (zwłasz­cza dla Nie­miec) nie bę­dzie trwać wiecz­nie (bę­dzie sła­bło pa­ra­lel­nie do po­stę­pu­ją­cej kon­so­li­da­cji stre­fy euro); po dru­gie, że wraz z po­stę­pu­ją­cą kon­so­li­da­cją stre­fy euro co­raz trud­niej bę­dzie do niej przy­stą­pić (kom­pli­ku­ją się bo­wiem wa­run­ki pro­ce­du­ral­ne znie­sie­nia de­ro­ga­cji, jak też na­war­stwia­ją kry­te­ria człon­ko­stwa, już obec­nie zna­czą­co wy­kra­cza­ją­ce poza zna­ne eko­no­micz­ne kry­te­ria kon­wer­gen­cyj­ne).

Trwa­nie więc w po­zy­cji „trzy­ma­ją­ce­go nogę mię­dzy drzwia­mi” może do­pro­wa­dzić do tego, że roz­dź­więk mię­dzy wy­dzie­la­ją­cą się z Unii, pod­le­ga­ją­cą kon­so­li­da­cji, stre­fą euro a pań­stwa­mi po­zo­sta­ją­cy­mi poza stre­fą (na­wet je­że­li de­kla­ru­ją – jak Pol­ska – wolę rów­no­le­głe­go wdra­ża­nia prze­pro­wa­dza­nych w stre­fie euro re­form) bę­dzie się zwięk­szał, aż osią­gnie po­ziom, w któ­rym nie bę­dzie już moż­li­we utrzy­ma­nie „po­zy­cji szpa­ga­tu” (jak się też żar­to­bli­wie okre­śla obec­ną stra­te­gię Pol­ski wo­bec re­for­my stre­fy euro).

Róż­ni­cu­ją­ca się Unia: uwa­run­ko­wa­nia i kon­se­kwen­cje

Od po­nad dwu­dzie­stu lat Unia Eu­ro­pej­ska róż­ni­cu­je się we­wnętrz­nie. Mało tego, z po­wo­dze­niem moż­na bro­nić tezy, że usta­no­wie­nie Unii na mocy Trak­ta­tu z Ma­astricht było wła­śnie wy­ra­zem tego pro­ce­su. Cho­dzi­ło bo­wiem wów­czas o to, aby dzie­dzi­ny, w któ­rych wy­stę­po­wa­ły zróż­ni­co­wa­ne in­te­re­sy państw człon­kow­skich, ująć w jed­no­li­te ramy praw­no-in­sty­tu­cjo­nal­ne pro­ce­su in­te­gra­cji eu­ro­pej­skiej (Unii Eu­ro­pej­skiej). Usta­no­wie­nie Unii było też od­po­wie­dzią na tzw. me­to­dę schen­geń­ską: w zna­nym ukła­dzie z Schen­gen z po­ło­wy lat 80. pięć państw człon­kow­skich ure­gu­lo­wa­ło w od­ręb­nej umo­wie mię­dzy­na­ro­do­wej (poza ów­cze­sny­mi Wspól­no­ta­mi) spra­wy o za­sad­ni­czym zna­cze­niu dla usta­na­wia­ne­go ryn­ku we­wnętrz­ne­go (znie­sie­nie fi­zycz­nej kon­tro­li oby­wa­te­li tych państw na gra­ni­cach we­wnętrz­nych mię­dzy tymi pań­stwa­mi). Trze­ci fi­lar Unii Eu­ro­pej­skiej wchło­nął rów­nież acqu­is Schen­gen, za­po­bie­ga­jąc tym sa­mym frag­men­ta­cji pro­ce­su in­te­gra­cji eu­ro­pej­skiej. Nie­mniej sama na­zwa „me­to­da schen­geń­ska” to­wa­rzy­szy od tam­te­go cza­su pro­ce­so­wi in­te­gra­cji eu­ro­pej­skiej, uak­tyw­nia­jąc się zwłasz­cza w do­bie prze­si­leń ustro­jo­wych w Unii, jak za­war­cie Kon­wen­cji z Prüm w okre­sie kry­zy­su zwią­za­ne­go z od­rzu­co­nym trak­ta­tem kon­sty­tu­cyj­nym czy ostat­nio w po­sta­ci Trak­ta­tu usta­na­wia­ją­ce­go Eu­ro­pej­ski Me­cha­nizm Sta­bil­no­ści i Trak­ta­tu o sta­bil­no­ści, ko­or­dy­na­cji i za­rzą­dza­niu w Unii Go­spo­dar­czej i Wa­lu­to­wej.

Nie­mniej do­tych­cza­so­we zróż­ni­co­wa­nie w Unii Eu­ro­pej­skiej prze­bie­ga­ło w jej ra­mach in­sty­tu­cjo­nal­no-praw­nych, sto­sow­nie do okre­ślo­nych w Trak­ta­tach pro­ce­dur. Pe­wien sto­pień we­wnętrz­nej „ela­stycz­no­ści” pro­ce­su in­te­gra­cji eu­ro­pej­skiej jest nie­zbęd­ny dla za­cho­wa­nia jego efek­tyw­no­ści, zwłasz­cza w świe­tle stra­te­gii roz­sze­rza­nia się Unii i – wraz z tym – po­stę­pu­ją­ce­go zróż­ni­co­wa­nia in­te­re­sów po­szcze­gól­nych państw człon­kow­skich oraz ich wy­dol­no­ści go­spo­dar­czej i po­li­tycz­nej. W ta­kim ro­zu­mie­niu zróż­ni­co­wa­nie we­wnętrz­ne w Unii Eu­ro­pej­skiej nie za­gra­ża jej spój­no­ści, a na­wet jest ko­niecz­ne do utrzy­ma­nia efek­tyw­no­ści pro­ce­su in­te­gra­cji eu­ro­pej­skiej. Na za­miesz­czo­nej gra­fi­ce w krę­gu sym­bo­li­zu­ją­cym Unię Eu­ro­pej­ską wska­za­ne są mniej­sze koła, od­zwier­cie­dla­ją­ce szcze­gól­ne for­my współ­pra­cy lub szcze­gól­ne­go sta­tu­su nie­któ­rych państw w ra­mach in­sty­tu­cjo­nal­no-praw­nych Unii. Jak wia­do­mo, nie wszyst­kie pań­stwa człon­kow­skie UE na­le­żą do stre­fy Schen­gen i do Unii Go­spo­dar­czej i Wa­lu­to­wej (oraz do stre­fy euro), część państw człon­kow­skich może po­głę­biać współ­dzia­ła­nie w ra­mach pro­ce­du­ry wzmoc­nio­nej współ­pra­cy lub współ­pra­cy struk­tu­ral­nej we wspól­nej po­li­ty­ce bez­pie­czeń­stwa i obro­ny, pań­stwa przy­stę­pu­ją­ce do UE mogą w nie­któ­rych dzie­dzi­nach, przez pe­wien czas, mieć szcze­gól­ny sta­tus, wy­ni­ka­ją­cy z okre­sów de­ro­ga­cyj­nych. Wszyst­ko to są for­my we­wnętrz­ne­go zróż­ni­co­wa­nia po­zo­sta­ją­ce w ra­mach in­sty­tu­cjo­nal­no-praw­nych Unii, a więc nie­na­ru­sza­ją­ce jej spój­no­ści.

Do­dać do tego na­le­ży, że po la­tach trud­nych ne­go­cja­cji prze­pro­wa­dzo­no, pod ko­niec ubie­głe­go dzie­się­cio­le­cia, głę­bo­ką re­for­mę ustro­jo­wą Unii Eu­ro­pej­skiej. Na mocy Trak­ta­tu z Li­zbo­ny (któ­ry wszedł w ży­cie 1 grud­nia 2009 r.) Unia Eu­ro­pej­ska z „nie­zi­den­ty­fi­ko­wa­ne­go obiek­tu praw­no-po­li­tycz­ne­go” zmie­ni­ła się w spój­ną or­ga­ni­za­cję mię­dzy­na­ro­do­wą, obej­mu­ją­cą jed­no­li­tym re­żi­mem praw­no-in­sty­tu­cjo­nal­nym wszyst­kie uprzed­nie trzy fi­la­ry2. Zna­cze­nie Trak­ta­tu z Li­zbo­ny czę­sto się obec­nie lek­ce­wa­ży i – na fali mod­nej kry­ty­ki – twier­dzi się, że „Unia li­zboń­ska” na­le­ży do prze­szło­ści. Przy ca­łej świa­do­mo­ści wy­zwań, ja­kie sto­ją przed Unią Eu­ro­pej­ską3, war­to jed­nak w ostro­ści tej kry­ty­ki za­cho­wać nie­co umia­ru. W okres cięż­kie­go kry­zy­su fi­nan­so­we­go, kon­cen­tru­ją­ce­go się wo­kół stre­fy euro, Unia we­szła, dzię­ki Trak­ta­to­wi z Li­zbo­ny, jako spój­na kon­struk­cja ustro­jo­wa, z ela­stycz­ny­mi, wy­dol­ny­mi pro­ce­du­ra­mi de­cy­zyj­ny­mi. Stan pro­ce­su in­te­gra­cji eu­ro­pej­skiej był­by obec­nie nie­po­rów­ny­wal­nie trud­niej­szy, gdy­by kry­zys stre­fy euro za­stał Unię trój­fi­la­ro­wą, po­dat­ną na za­ku­sy re­na­cjo­na­li­za­cji i frag­men­ta­cji.

Nie­mniej kry­zys fi­nan­so­wy stre­fy euro ujaw­nił sze­reg wy­zwań o za­sad­ni­czej wa­dze dla spój­no­ści Unii Eu­ro­pej­skiej, z któ­rych trzy za­słu­gu­ją na szcze­gól­ną ana­li­zę.

Po pierw­sze, kry­zys ten i po­dej­mo­wa­ne w celu sa­na­cji i kon­so­li­da­cji stre­fy euro dzia­ła­nia ujaw­ni­ły w peł­ni za­kres i zna­cze­nie we­wnętrz­ne­go zróż­ni­co­wa­nia w Unii, zwłasz­cza stop­nio­wej „eman­cy­pa­cji” stre­fy euro. Co naj­mniej od wej­ścia Unii Go­spo­dar­czej i Wa­lu­to­wej w trze­ci etap (1998 r.) na szcze­blu eks­perc­kim wska­zy­wa­no na ro­sną­ce zna­cze­nie ECO­FIN (Rady UE dzia­ła­ją­cej w skła­dzie mi­ni­strów fi­nan­sów), a na­stęp­nie, od 2002 r. (za­stą­pie­nie wa­lut na­ro­do­wych wa­lu­tą euro w pań­stwach stre­fy euro), nie­for­mal­nej po­cząt­ko­wo struk­tu­ry – Eu­ro­gru­py, w któ­rej za­czął się kon­cen­tro­wać pro­ces de­cy­zyj­ny nie tyl­ko w spra­wach po­li­ty­ki pie­nięż­nej. Wska­zy­wa­no, że wej­ście do stre­fy euro, wy­ma­ga­ją­ce oczy­wi­ście speł­nie­nia kry­te­riów kon­wer­gen­cyj­nych, to przy­na­leż­ność nie tyl­ko do gru­py państw ze wspól­ną wa­lu­tą, lecz rów­nież (a może przede wszyst­kim) do kształ­tu­ją­ce­go się „twar­de­go ją­dra” pro­ce­su in­te­gra­cji eu­ro­pej­skiej. W dys­ku­sjach w Pol­sce nad ce­lo­wo­ścią, a zwłasz­cza tem­pem, wej­ścia do stre­fy euro kon­cen­tro­wa­no się jed­nak wy­łącz­nie na ko­niecz­no­ści speł­nie­nia eko­no­micz­nych kry­te­riów kon­wer­gen­cyj­nych. Bez wąt­pie­nia speł­nie­nie tych kry­te­riów jest bez­względ­ną prze­słan­ką wej­ścia do stre­fy euro, nie­mniej po­mi­ja­nie aspek­tu po­li­tycz­ne­go pro­wa­dzi­ło do lek­ce­wa­że­nia ewo­lu­cji zna­cze­nia stre­fy euro jako kształ­tu­ją­ce­go się cen­trum de­cy­zyj­ne­go pro­ce­su in­te­gra­cji eu­ro­pej­skiej: ocze­ki­wa­nie, że Pol­ska bę­dzie po­waż­nym gra­czem w Unii Eu­ro­pej­skiej z po­mi­ja­niem wej­ścia do stre­fy euro mo­gło świad­czy je­dy­nie albo o nie­zna­jo­mo­ści re­guł dzia­ła­nia Unii, albo o znacz­nej do­zie cy­ni­zmu po­li­tycz­ne­go. Prze­ko­na­no się o tym bo­le­śnie pod­czas spra­wo­wa­nia przez Pol­skę (w dru­giej po­ło­wie 2011 r.) Pre­zy­den­cji w Ra­dzie UE: prze­bie­gła ona nad wy­raz spraw­nie w bie­żą­cych spra­wach le­gi­sla­cyj­no-ad­mi­ni­stra­cyj­nych, jed­nak­że zo­sta­ła nie­mal cał­ko­wi­cie zmar­gi­na­li­zo­wa­na w głów­nym pro­ce­sie de­cy­zyj­nym, w któ­rym zaj­mo­wa­no się dzia­ła­nia­mi na rzecz sa­na­cji stre­fy euro, a w su­mie roz­strzy­ga­no o przy­szłym lo­sie Unii; Pol­sce po­zo­sta­ło je­dy­nie „trzy­ma­nie nogi mię­dzy drzwia­mi” i „wy­ko­ny­wa­nie szpa­ga­tu”, by od­wo­łać się do pra­so­wych okre­śleń pol­skiej stra­te­gii w Unii.

Po dru­gie, środ­ki po­dej­mo­wa­ne w celu sa­na­cji i kon­so­li­da­cji stre­fy euro ozna­cza­ją re­wi­ta­li­za­cję wspo­mnia­nej wy­żej me­to­dy schen­geń­skiej w nie­spo­ty­ka­nym do­tych­czas wy­mia­rze. Do tre­ści re­ali­zo­wa­nych i pla­no­wa­nych re­form stre­fy euro oraz sa­mej Unii od­wo­łam się w dal­szej czę­ści ar­ty­ku­łu. W tym miej­scu na­le­ży zwró­cić uwa­gę na me­to­dę (pro­ce­du­rę) ich prze­pro­wa­dza­nia. Co praw­da naj­bar­dziej wy­dol­ne pań­stwa stre­fy euro oraz in­sty­tu­cje unij­ne (przede wszyst­kim Ko­mi­sja Eu­ro­pej­ska) dążą do re­ali­za­cji tych re­form przede wszyst­kim w in­sty­tu­cjo­nal­no-praw­nych ra­mach Unii Eu­ro­pej­skiej: re­wi­zja Trak­ta­tów – zwłasz­cza TfUE (uzu­peł­nie­nie art. 136 TfUE), przy­ję­cie ak­tów pra­wa po­chod­ne­go („sze­ścio­pak” i „dwu­pak”), uru­cho­mie­nie pro­ce­du­ry wzmoc­nio­nej współ­pra­cy (wpro­wa­dze­nie po­dat­ku od trans­ak­cji fi­nan­so­wych). Świad­czy to o świa­do­mo­ści wagi za­cho­wa­nia spój­no­ści Unii Eu­ro­pej­skiej. Nie­mniej, wo­bec ko­niecz­no­ści szyb­kie­go dzia­ła­nia oraz wy­stą­pie­nia trud­no­ści w pro­ce­sie de­cy­zyj­nym ze stro­ny nie­któ­rych państw człon­kow­skich (zwłasz­cza Wiel­kiej Bry­ta­nii), nie za­wa­ha­ły się one się­gnąć do me­to­dy schen­geń­skiej i ure­gu­lo­wać waż­ne dzia­ła­nia czy re­for­my in­sty­tu­cjo­nal­ne środ­ka­mi mię­dzy­rzą­do­wy­mi, a więc poza ra­ma­mi in­sty­tu­cjo­nal­no-praw­ny­mi Unii. Taki cha­rak­ter mają za­sad­ni­cze ele­men­ty tzw. me­cha­ni­zmu grec­kie­go, sta­ły fi­nan­so­wy me­cha­nizm ra­tun­ko­wy dla stre­fy euro (Eu­ro­pej­ski Me­cha­nizm Sta­bil­no­ści) jest od­ręb­ną w sto­sun­ku do UE or­ga­ni­za­cją mię­dzy­na­ro­do­wą, usta­no­wio­ną na pod­sta­wie spe­cjal­nej umo­wy mię­dzy­na­ro­do­wej)4, w koń­cu od­ręb­na umo­wa mię­dzy­na­ro­do­wa – Trak­tat o sta­bil­no­ści, ko­or­dy­na­cji i za­rzą­dza­niu w Unii Go­spo­dar­czej i Wa­lu­to­wej – do­dat­ko­wo umac­nia środ­ki dys­cy­pli­ny bu­dże­to­wej prze­wi­dzia­ne w zre­for­mo­wa­nym (na mocy „sze­ścio­pa­ku”) Pak­cie sta­bil­no­ści i wzro­stu5. Do­tych­czas pod­ję­te środ­ki mię­dzy­rzą­do­we zo­sta­ły co praw­da uzna­ne w wy­ro­ku Try­bu­na­łu Spra­wie­dli­wo­ści UE z dnia 27 li­sto­pa­da 2012 r. w spra­wie C-370/12 Prin­gle za nie­na­ru­sza­ją­ce pra­wa unij­ne­go6, moż­na jed­nak za­kła­dać, że w przy­szło­ści pań­stwa człon­kow­skie tej stre­fy, re­ali­zu­jąc za­kła­da­ny pro­gram kon­so­li­da­cji stre­fy euro, nie za­wa­ha­ją się po­now­nie się­gnąć do ko­lej­nych środ­ków mię­dzy­rzą­do­wych, na­wet kosz­tem na­ru­sze­nia pra­wa unij­ne­go (i spój­no­ści Unii Eu­ro­pej­skiej), je­że­li na­po­tka­ją w tej mie­rze na pro­ble­my w unij­nym pro­ce­sie de­cy­zyj­nym. De­ter­mi­na­cja naj­bar­dziej wy­dol­nych państw stre­fy euro w dą­że­niu do sa­na­cji i kon­so­li­da­cji tej stre­fy po­zwa­la za­kła­dać, że na­le­ży się oba­wiać nie tyle de­kom­po­zy­cji stre­fy euro (w ro­zu­mie­niu wy­stą­pie­nia lub wy­rzu­ce­nia nie­któ­rych państw człon­kow­skich czy jej roz­wią­za­nia lub roz­pa­du)7, ile ra­czej po­stę­pu­ją­cej au­to­no­mi­za­cji tej stre­fy w sto­sun­ku do Unii Eu­ro­pej­skiej, a w skraj­nym przy­pad­ku cał­ko­wi­te­go, for­mal­ne­go wy­dzie­le­nia się jej z Unii (czy­li frag­men­ta­cji pro­ce­su in­te­gra­cji eu­ro­pej­skiej). Pro­ces ten uka­zu­je gra­fi­ka, na któ­rej w gór­nej czę­ści umiesz­czo­na jest Unia Go­spo­dar­cza i Wa­lu­to­wa wraz z jej do­ce­lo­wym kom­po­nen­tem – stre­fą euro. Za­zna­czo­ne nowe ele­men­ty re­for­my tej stre­fy (me­cha­ni­zmy po­mo­cy fi­nan­so­wej i dys­cy­pli­no­wa­nia po­li­ty­ki bu­dże­to­wej, re­ali­zo­wa­na unia ban­ko­wa i pla­no­wa­na unia po­li­tycz­na) za­czy­na­ją już obec­nie „wy­cho­dzić” poza ramy in­sty­tu­cjo­nal­no-praw­ne Unii Eu­ro­pej­skiej.

Wy­kres

Po trze­cie, nie­zmier­nie istot­nym czyn­ni­kiem, któ­ry na­le­ży brać pod uwa­gę w oce­nie moż­li­wo­ści po­li­tycz­nych i pro­ce­dur re­ali­za­cji dzia­łań na rzecz sa­na­cji i kon­so­li­da­cji stre­fy euro, jest na­ra­sta­ją­cy po­pu­lizm an­ty­unij­ny. Nie wni­ka­jąc w jego przy­czy­ny8, stwier­dzić je­dy­nie na­le­ży, że wpły­wa on pa­ra­li­żu­ją­co na po­li­tycz­ny pro­ces de­cy­zyj­ny. Po­li­ty­cy eu­ro­pej­scy kie­ru­ją się bo­wiem w głów­nej mie­rze ko­niecz­no­ścią uzy­ska­nia po­zy­tyw­ne­go wy­ni­ku w wy­bo­rach we­wnątrz­kra­jo­wych i nie są sko­rzy do po­dej­mo­wa­nia dzia­łań, któ­re wy­sta­wia­ły­by na szwank szan­se ich par­tii po­li­tycz­nych: czy cho­dzi – jak w Pol­sce – o pod­ję­cie jed­no­znacz­nej de­cy­zji w spra­wie ter­mi­nu wej­ścia do stre­fy euro, czy też po­par­cie dzia­łań re­for­mu­ją­cych tę stre­fę. Zna­le­zie­nie więc me­to­dy umoc­nie­nia de­mo­kra­tycz­nej le­gi­ty­ma­cji Unii Eu­ro­pej­skiej (przede wszyst­kim po­przez moc­niej­sze włą­cze­nie spo­łe­czeństw państw człon­kow­skich w spra­wy unij­ne) jest za­sad­ni­czym wy­zwa­niem po­li­tycz­nym, rów­nież w kon­tek­ście za­cho­wa­nia spój­no­ści pro­ce­su in­te­gra­cji eu­ro­pej­skiej; że jest to moż­li­we, wska­zu­je przy­kład wej­ścia Pol­ski do stre­fy Schen­gen i prze­pro­wa­dzo­na wów­czas (w 2006 r.), nie­zbęd­na w tym kon­tek­ście, no­we­li­za­cja kon­sty­tu­cji (na któ­rą zgo­dzi­ły się wszyst­kie par­tie po­li­tycz­ne, mimo bar­dzo wów­czas zło­żo­nej sy­tu­acji we­wnątrz­po­li­tycz­nej). Wej­ście do stre­fy euro rów­nież musi być za­ak­cep­to­wa­ne przez spo­łe­czeń­stwo9, a sto­pień tej ak­cep­ta­cji musi być na tyle wy­so­ki, aby żad­na z par­tii po­li­tycz­nych nie wi­dzia­ła swo­je­go „in­te­re­su po­li­tycz­ne­go” w ma­ni­pu­la­cjach oba­wa­mi zwią­za­ny­mi z wej­ściem do stre­fy euro.

Bio­rąc pod uwa­gę po­wyż­sze wy­zwa­nia, na­le­ży się za­sta­no­wić na­stęp­nie nad ich kon­se­kwen­cja­mi dla spój­no­ści pro­ce­su in­te­gra­cji eu­ro­pej­skiej (Unii Eu­ro­pej­skiej) oraz dla po­szcze­gól­nych państw człon­kow­skich Unii. Moż­na uznać za spra­wę prze­są­dzo­ną, że w ra­mach Unii Eu­ro­pej­skiej prze­bie­ga pro­ces głę­bo­kie­go róż­ni­co­wa­nia sta­tu­su po­szcze­gól­nych państw człon­kow­skich, a głów­ną li­nią po­dzia­łu jest przy­na­leż­ność (lub nie) do stre­fy euro. Trud­no obec­nie jed­no­znacz­nie prze­wi­dzieć, czy róż­ni­co­wa­nie to bę­dzie prze­bie­ga­ło w ra­mach in­sty­tu­cjo­nal­no-praw­nych Unii Eu­ro­pej­skiej, czy też do­pro­wa­dzi do au­to­no­mi­za­cji stre­fy euro, a w skraj­nym przy­pad­ku do frag­men­ta­cji Unii. Obec­ny stan pro­ce­su róż­ni­co­wa­nia Unii okre­śli­łem jako po­wrót do kon­cep­cji Eu­ro­py la car­te, w no­wym jed­nak zna­cze­niu10. O ile pier­wot­nie kon­cep­cja ta mia­ła ozna­czać, że w ra­mach pro­ce­su in­te­gra­cji eu­ro­pej­skiej pań­stwa, sie­dzą­ce przy wspól­nym sto­le, wy­bie­ra­ją od­po­wia­da­ją­ce im da­nia ze wspól­ne­go menu, a na­stęp­nie ra­zem de­cy­du­ją o lo­sie tego pro­ce­su, to obec­nie kon­cep­cja Eu­ro­py la car­te ozna­czać może, że w za­leż­no­ści od dań wy­bra­nych z menu, za­pro­po­no­wa­ne­go przez naj­waż­niej­sze pań­stwa stre­fy euro, po­szcze­gól­ne pań­stwa za­sią­dą przy róż­nych sto­łach: jed­ne przy sto­le głów­nym stre­fy euro (przy któ­rym rów­nież zo­sta­nie przy­ję­ta okre­ślo­na pre­ce­den­cja miejsc), po­zo­sta­łe przy róż­nych pod­sto­li­kach, a nie­któ­re z nich przy pod­sto­li­kach na pe­ry­fe­riach sali in­te­gra­cji eu­ro­pej­skiej. Rzecz idzie więc obec­nie o to, przy któ­rym sto­le zaj­mą miej­sca po­szcze­gól­ne pań­stwa człon­kow­skie.

Roz­wa­żyć rów­nież na­le­ży, że kon­se­kwen­cje ta­kie­go zróż­ni­co­wa­nia sta­tu­su państw człon­kow­skich UE będą róż­ne w za­leż­no­ści od tego, czy cho­dzi o „sta­re”, czy „nowe” pań­stwa człon­kow­skie. Zważ­my, że wszyst­kie pier­wot­ne pań­stwa człon­kow­skie Wspól­not Eu­ro­pej­skich, w tym Niem­cy i Fran­cja, na­le­żą do stre­fy euro. Dla nich eman­cy­pa­cja czy na­wet wy­od­ręb­nie­nie się stre­fy euro z Unii ozna­czać bę­dzie po­wrót do ści­słe­go współ­dzia­ła­nia w wy­pró­bo­wa­nej gru­pie państw, być może kosz­tem pew­ne­go ogra­ni­cze­nia efek­tyw­no­ści w ska­li glo­bal­nej, oraz po­zby­cie się nie­wy­god­nych ogra­ni­czeń wy­ni­ka­ją­cych z przy­na­leż­no­ści do Unii państw Eu­ro­py Środ­ko­wej i Wschod­niej, zwłasz­cza w re­la­cjach z Ro­sją. Po­zo­sta­nie poza cen­trum pro­ce­su in­te­gra­cji eu­ro­pej­skiej może mieć zu­peł­nie inne zna­cze­nie dla no­wych państw człon­kow­skich okre­su „du­że­go” roz­sze­rze­nia (2004 i 2007), zwłasz­cza dla Pol­ski. W isto­cie bo­wiem ozna­cza­ło­by to za­prze­pasz­cze­nie do­rob­ku no­we­go umo­co­wa­nia Pol­ski na ma­pie po­li­tycz­nej Eu­ro­py, za­pro­gra­mo­wa­ne­go po zwro­cie po­li­tycz­nym w la­tach 1989-1990 i zre­ali­zo­wa­ne­go kon­se­kwent­nie przede wszyst­kim po­przez wpierw za­war­cie ukła­du sto­wa­rzy­sze­nio­we­go ze Wspól­no­ta­mi Eu­ro­pej­ski­mi, a na­stęp­nie uzy­ska­nie człon­ko­stwa w Unii Eu­ro­pej­skiej. Pol­ska zna­la­zła­by się bo­wiem po­now­nie mię­dzy skon­so­li­do­wa­nym Za­cho­dem Eu­ro­py a mało prze­wi­dy­wal­nym Wscho­dem (Ro­sją). Z punk­tu wi­dze­nia stra­te­gicz­nych in­te­re­sów Pol­ski wej­ście do cen­trum de­cy­zyj­ne­go pro­ce­su in­te­gra­cji eu­ro­pej­skiej, a więc wej­ście do stre­fy euro, ma wę­zło­we zna­cze­nie. Jest to obec­nie de­cy­zja na mia­rę trak­ta­tu ak­ce­syj­ne­go 2004 r. Bę­dzie o tym jesz­cze bli­żej mowa w za­koń­cze­niu ar­ty­ku­łu, w na­wią­za­niu do stra­te­gicz­nej ana­li­zy Zbi­gnie­wa Brze­ziń­skie­go11.

Pol­skie stra­te­gie

O pol­skiej stra­te­gii wo­bec obec­nej sy­tu­acji w Unii Eu­ro­pej­skiej była już mowa. Opi­sy­wa­na jest ona w ję­zy­ku po­li­tycz­no-pra­so­wym sto­sun­ko­wo traf­nie trze­ma ter­mi­na­mi. Jako stra­te­gia „trzy­ma­nia nogi mię­dzy drzwia­mi”, wy­ra­ża­ją­ca się przede wszyst­kim w tym, iż Pol­ska – jako pań­stwo nie­na­le­żą­ce do stre­fy euro – po­dej­mu­je dzia­ła­nia w toku przyj­mo­wa­nia środ­ków na rzecz sa­na­cji i kon­so­li­da­cji stre­fy euro ma­ją­ce na celu za­cho­wa­nie spój­no­ści Unii Eu­ro­pej­skiej. Ak­tyw­ność Pol­ski w tej mie­rze była szcze­gól­nie wi­docz­na pod­czas spra­wo­wa­nia Pre­zy­den­cji w Ra­dzie UE i – trze­ba przy­znać – jest do­tych­czas sto­sun­ko­wo sku­tecz­na. Naj­bar­dziej spek­ta­ku­lar­nym przy­kła­dem tej sku­tecz­no­ści jest za­gwa­ran­to­wa­nie czę­ścio­wej otwar­to­ści od­ręb­nych szczy­tów stre­fy euro rów­nież dla przed­sta­wi­cie­li państw człon­kow­skich UE spo­za tej stre­fy. Przy­czy­nio­no się rów­nież do otwar­cia od­ręb­nych po­ro­zu­mień po­li­tycz­nych i umów mię­dzy­na­ro­do­wych do­ty­czą­cych stre­fy euro w sto­sun­ku do państw spo­za tej stre­fy: Pakt euro plus jest do­stęp­ny dla wszyst­kich państw człon­kow­skich, po­dob­nie Trak­tat o sta­bil­no­ści, ko­or­dy­na­cji i za­rzą­dza­niu w Unii Go­spo­dar­czej i Wa­lu­to­wej, z ko­lei Trak­tat usta­na­wia­ją­cy Eu­ro­pej­ski Me­cha­nizm Sta­bil­no­ści do­pusz­cza udział państw spo­za stre­fy euro je­dy­nie w ak­cjach po­mo­co­wych na za­sa­dzie ad hoc.

Na­stęp­nie stra­te­gia ta opi­sy­wa­na jest jako stra­te­gia „kłu­so­wa­nia” wzdłuż po­cią­gu euro. Okre­śle­nie ta­kie sto­sun­ko­wo traf­nie od­da­je sy­tu­ację, w któ­rej Pol­ska, nie na­le­żąc do stre­fy euro, sta­ra się „na bie­żą­co” speł­niać wszyst­kie po­ja­wia­ją­ce się nowe wy­mo­gi obej­mu­ją­ce pań­stwa tej stre­fy w ra­mach pro­gra­mu jej sa­na­cji i kon­so­li­da­cji. Jest to stra­te­gia rów­nież w mia­rę sku­tecz­na, umac­nia bo­wiem wia­ry­god­ność Pol­ski w Unii jako pań­stwa o nie­złej kon­dy­cji go­spo­dar­czej, nie tyl­ko de­kla­ru­ją­ce­go chęć włą­cze­nia się do stre­fy euro w przy­szło­ści, lecz rów­nież po­dej­mu­ją­ce­go w tym celu kon­kret­ne dzia­ła­nia, od­po­wia­da­ją­ce wa­run­kom umoc­nie­nia kon­ku­ren­cyj­no­ści. Moc­ną stro­ną ta­kiej stra­te­gii jest rów­nież i to, że (jak wie­lo­krot­nie pod­kre­ślał Le­szek Bal­ce­ro­wicz) dzia­ła­nia ta­kie leżą w obiek­tyw­nym in­te­re­sie go­spo­dar­ki pol­skiej, nie­za­leż­nie od tego, czy Pol­ska we­szła­by do stre­fy euro.

W koń­cu okre­śla się obec­ną stra­te­gię Pol­ski, nie­co zło­śli­wie, jako wy­ko­ny­wa­nie szpa­ga­tu. W isto­cie cho­dzi przy tym nie tyle o opi­sa­nie tre­ści tej stra­te­gii, ile ra­czej jej kon­se­kwen­cji. Ła­two bo­wiem za­uwa­żyć, że ka­ta­log wy­mo­gów kie­ro­wa­nych do państw człon­kow­skich stre­fy euro roz­ra­sta się, a pro­ces kon­so­li­da­cji tej stre­fy na­bie­ra tem­pa: dro­gi re­form państw stre­fy euro i państw spo­za tej stre­fy roz­cho­dzą się co­raz bar­dziej. Trzy­ma­jąc jed­ną nogę w stre­fie euro (re­ali­za­cja przyj­mo­wa­nych re­form), a dru­gą w gru­pie państw poza tą stre­fą, wy­ko­ny­wa­ny szpa­gat roz­cią­ga się, aż – w pew­nym mo­men­cie – sta­nie się nie do utrzy­ma­nia.

Prze­cho­dząc do oce­ny pol­skiej stra­te­gii wo­bec dzia­łań na rzecz sa­na­cji i kon­so­li­da­cji stre­fy euro, war­to za­uwa­żyć, że po­li­tycz­no-pra­so­we okre­śle­nia tej stra­te­gii sto­sun­ko­wo traf­nie od­da­ją rów­nież jej za­sad­ni­czą sła­bość. Opi­sy­wa­ne po­zy­cje, od­da­ją­ce isto­tę stra­te­gii Pol­ski, nie na­le­żą bo­wiem do naj­wy­god­niej­szych: trzy­ma­nie nogi mię­dzy drzwia­mi, zwłasz­cza je­śli na­pór sta­je się co­raz moc­niej­szy, sta­je się bo­le­sne i zmu­si z cza­sem do cof­nię­cia nogi: kłu­so­wa­nie wzdłuż po­cią­gu na dłuż­szą metę nie jest moż­li­we, tym bar­dziej że po­ciąg euro kie­dyś za­cznie przy­śpie­szać; w koń­cu szpa­gat, choć wy­glą­da efek­tow­nie, może być je­dy­nie krót­ko­trwa­łym ele­men­tem pro­gra­mu ćwi­czeń. Uj­mu­jąc rzecz zwięź­le – jak już wy­żej za­zna­czo­no – obec­na stra­te­gia Pol­ski może być sku­tecz­nie re­ali­zo­wa­na w wy­mia­rze krót­ko­ter­mi­no­wym, z pew­no­ścią zaś nie jest ona do utrzy­ma­nia w śred­nim i dłu­gim wy­mia­rze.

Rów­nież istot­ne ar­gu­men­ty uza­sad­nia­ją­ce obec­ną stra­te­gię Pol­ski, na­le­ży oce­niać w od­po­wied­nim kon­tek­ście. Przy­ta­cza­ne są przede wszyst­kim dwa ta­kie ar­gu­men­ty12:

po pierw­sze, na­le­ży po­cze­kać na sfi­na­li­zo­wa­nie pro­gra­mu sa­na­cji stre­fy euro, przy­stę­po­wa­nie bo­wiem do tej stre­fy w do­bie kry­zy­su fi­nan­so­we­go i kre­owa­nia pro­gra­mów na­praw­czych by­ło­by przed­wcze­sne; po dru­gie, sama Pol­ska musi do­brze przy­go­to­wać się do wej­ścia do stre­fy euro, speł­nić kry­te­ria kon­wer­gen­cyj­ne na po­zio­mie znacz­nie prze­wyż­sza­ją­cym for­mal­ne wy­mo­gi.

W tle tych obu ar­gu­men­tów po­zo­sta­je chy­ba naj­istot­niej­sza oko­licz­ność: spa­da­ją­ce spo­łecz­ne po­par­cie dla wej­ścia Pol­ski do stre­fy euro (obec­nie na po­zio­mie oko­ło 30%). Spra­wia to, że par­tie rzą­dzą­ce nie mają za­mia­ru jed­no­znacz­nie an­ga­żo­wać się w kam­pa­nię na rzecz przy­stą­pie­nia do stre­fy euro przed wy­bo­ra­mi w 2015 r. Jed­no­cze­śnie, przy obec­nym roz­kła­dzie sił w Sej­mie, nie wcho­dzi w ra­chu­bę prze­pro­wa­dze­nie nie­zbęd­nej dla wej­ścia do stre­fy euro no­we­li­za­cji kon­sty­tu­cji: kon­wer­gen­cja praw­na jest ko­niecz­na (po­dob­nie jak speł­nie­nie eko­no­micz­nych kry­te­riów kon­wer­gen­cyj­nych) dla pod­ję­cia przez in­sty­tu­cje unij­ne de­cy­zji w spra­wie znie­sie­nia de­ro­ga­cji (tj. wej­ścia do stre­fy euro).

Kon­se­kwen­cją jest po­li­tycz­ny pat w spra­wie pod­ję­cia de­cy­zji co do ter­mi­nu wej­ścia do stre­fy euro i szu­ka­nie stra­te­gii za­stęp­czej, wspo­mnia­nej wy­żej: może ona być re­ali­zo­wa­na sku­tecz­nie, lecz – jak już wspo­mnia­no – je­dy­nie w krót­kim okre­sie. Po­cią­ga ona za sobą rów­nież sze­reg istot­nych na­stępstw. O ile ko­niecz­ność so­lid­ne­go przy­go­to­wa­nia do wej­ścia do stre­fy euro – speł­nie­nia kry­te­riów kon­wer­gen­cyj­nych – jest poza dys­ku­sją (w prze­ciw­nym ra­zie o człon­ko­stwie nie może być w ogó­le mowy), o tyle ar­gu­ment do­ty­czą­cy „cze­ka­nia” na peł­ną sa­na­cję stre­fy euro na­le­ży pod­dać pod dys­ku­sję. Z jed­nej stro­ny stre­fa euro, po­dob­nie jak cała Unia, sta­je ewo­lu­uje. Cze­ka­nie na za­koń­cze­nie tych re­form ozna­cza nic in­ne­go, jak bie­gnię­cie do cią­gle od­da­la­ją­ce­go się ho­ry­zon­tu. Z dru­giej stro­ny naj­ła­twiej jest zna­leźć do­bre miej­sce w pro­ce­sie de­cy­zyj­nym pod­czas głę­bo­kich re­form dzia­ła­ją­cych struk­tur, zwłasz­cza dla no­wych człon­ków ta­kich struk­tur. W koń­cu, jest rów­nież kwe­stia wia­ry­god­no­ści, w po­li­ty­ce mię­dzy­na­ro­do­wej nie­zmier­nie istot­na. Pol­ska obec­nie, jak chy­ba nig­dy w prze­szło­ści, jest ce­nio­nym i atrak­cyj­nym part­ne­rem w Unii Eu­ro­pej­skiej, na­wet dla naj­waż­niej­szych gra­czy. Sy­tu­acja taka nie bę­dzie jed­nak trwa­ła wiecz­nie.

Pol­ska może sku­tecz­nie wy­ko­rzy­stać ten mo­ment ko­niunk­tu­ry po­li­tycz­nej je­dy­nie wów­czas, gdy znaj­dzie się w stre­fie euro. W ja­kim ter­mi­nie „drzwi moż­li­wo­ści” za­czną się za­my­kać, trud­no do­kład­nie okre­ślić. Nie­mniej dużo ra­cji ma Ro­man Kuź­niar13, wska­zu­jąc, że gra­ni­cą są lata 2015-2017, po któ­rych wej­ście do stre­fy euro sta­wać się bę­dzie co­raz trud­niej­sze. Pol­ska za­cznie tra­cić rów­nież na atrak­cyj­no­ści po­li­tycz­nej, a tym sa­mym wy­ko­rzy­sta­nie obec­nej atrak­cyj­no­ści dla za­pew­nie­nia so­bie moc­niej­szej po­zy­cji de­cy­zyj­nej po przy­stą­pie­niu do stre­fy euro bę­dzie co­raz bar­dziej ogra­ni­czo­ne.

Trud­no oprzeć się wra­że­niu, że za stra­te­gią od­cze­ka­nia kry­ją się róż­ne in­ten­cje po­szcze­gól­nych par­tii po­li­tycz­nych (choć chy­ba żad­na z par­tii par­la­men­tar­nych nie stwier­dzi­ła wprost, że jest prze­ciw­ko wej­ściu Pol­ski do stre­fy euro). Dla par­tii eu­ro­scep­tycz­nych stra­te­gia od­cze­ka­nia (po­cze­ka­my do od­po­wied­nie­go przy­go­to­wa­nia do człon­ko­stwa, po­cze­ka­my do za­koń­cze­nia re­form stre­fy euro) jest chy­ba rów­no­znacz­na z odło­że­niem spra­wy ad ca­len­das gre­acas. Na­to­miast dla par­tii rzą­dzą­cej (PO) ozna­cza ra­czej po­cze­ka­nie do naj­bliż­szych wy­bo­rów, z na­dzie­ją osią­gnię­cia wy­ni­ku umoż­li­wia­ją­ce­go do­pro­wa­dze­nie do pod­ję­cia de­cy­zji o wej­ściu do stre­fy euro. Obec­ny pat po­li­tycz­ny spra­wia, że in­nej dro­gi nie ma. Nie­mniej nie wy­klu­cza to stwo­rze­nia i pro­wa­dze­nia ak­tyw­nej stra­te­gii na rzecz wej­ścia do stre­fy euro14, zwłasz­cza edu­ka­cyj­nej, na­kie­ro­wa­nej na wszech­stron­ne na­świe­tle­nie zna­cze­nia człon­ko­stwa w stre­fie euro. Prze­kaz zwią­za­ny z do­mi­nu­ją­cą w ostat­nich la­tach dia­gno­zą o Pol­sce jako go­spo­dar­czej „zie­lo­nej wy­spie” na tle po­grą­żo­nej w kry­zy­sie Unii, głów­nie z tego wzglę­du, iż Pol­ska nie na­le­ży jesz­cze do stre­fy euro, nie dość, że nie od­po­wia­da rze­czy­wi­sto­ści, to jesz­cze ma fa­tal­ne skut­ki w od­bio­rze spo­łecz­nym (któ­re trud­no bę­dzie obec­nie „od­wró­cić”).

Spój­ność UE: ustro­jo­we kon­se­kwen­cje kon­so­li­da­cji stre­fy euro

Z punk­tu wi­dze­nia ustro­jo­we­go cho­dzi o dwo­ja­kie­go ro­dza­ju kon­se­kwen­cje kon­so­li­da­cji stre­fy euro, któ­re na­bie­ra­ją co­raz istot­niej­sze­go zna­cze­nia dla państw, za­mie­rza­ją­cych do tej stre­fy przy­stą­pić.

Po pierw­sze, cho­dzi o kon­se­kwen­cje do­ty­czą­ce no­wych wa­run­ków i pro­ce­dur wej­ścia do stre­fy euro. Nie­za­leż­nie od za­ostrze­nia kon­tro­li speł­nie­nia kry­te­riów kon­wer­gen­cyj­nych (nie­fra­so­bli­wość w „zdję­ciu” de­ro­ga­cji w sto­sun­ku do Gre­cji z pew­no­ścią nie po­wtó­rzy się) bar­dziej zło­żo­na sta­ła się sama pro­ce­du­ra pod­ję­cia de­cy­zji w tej kwe­stii: Trak­tat z Li­zbo­ny uzu­peł­nił pro­ce­du­rę „zdję­cia” de­ro­ga­cji (czy­li włą­cze­nia do stre­fy euro), okre­ślo­ną w art. 140 ust. 2 TfUE waż­nym ele­men­tem (w no­wym aka­pi­cie trze­cim), a mia­no­wi­cie ko­niecz­no­ścią otrzy­ma­nia rów­nież „za­pro­sze­nia” ze stro­ny państw człon­kow­skich stre­fy euro. W trwa­ją­cej w Pol­sce dys­ku­sji nad wej­ściem do stre­fy euro war­to więc brać pod uwa­gę to, że nie wy­star­czy speł­nie­nie kry­te­riów kon­wer­gen­cyj­nych i sama chęć przy­ję­cia euro. Na­le­ży jesz­cze za­dbać o to, aby pań­stwa człon­kow­skie stre­fy euro wi­dzia­ły Pol­skę w swo­im gro­nie. Dru­ga gru­pa no­wych wa­run­ków zwią­za­na bę­dzie (jest) z ko­niecz­no­ścią przy­ję­cia re­gu­la­cji unij­nych, skie­ro­wa­nych wy­łącz­nie do państw człon­kow­skich stre­fy euro. Są to obec­nie re­gu­la­cje za­war­te (po czę­ści) w „sze­ścio­pa­ku”, „dwu­pa­ku”, pla­no­wa­nych środ­kach ob­ję­tych pro­ce­du­rą wzmoc­nio­nej współ­pra­cy oraz w przy­szłych środ­kach, któ­re zo­sta­ną przy­ję­te na rzecz usta­no­wie­nia „rze­czy­wi­stej” Unii Go­spo­dar­czej i Wa­lu­to­wej (unii ban­ko­wej i unii po­li­tycz­nej). Z wa­run­ka­mi tymi nie wią­żą się co praw­da do­tych­czas spe­cy­ficz­ne utrud­nie­nia pro­ce­du­ral­ne (od­no­śne unij­ne akty praw­ne za­wie­ra­ją bo­wiem z re­gu­ły ogól­ne klau­zu­le, iż sto­so­wa­ne są w od­nie­sie­niu do państw stre­fy euro, a więc po wej­ściu Pol­ski do tej stre­fy za­czną obo­wią­zy­wać au­to­ma­tycz­nie), nie­mniej będą one z pew­no­ścią od­gry­wa­ły waż­ną rolę w de­ba­tach we­wnątrz­po­li­tycz­nych (ha­sło utra­ty su­we­ren­no­ści). Wresz­cie, trze­cią gru­pę no­wych wa­run­ków wej­ścia do stre­fy euro sta­no­wią od­ręb­ne, przy­ję­te przez pań­stwa tej stre­fy poza Unię, środ­ki mię­dzy­rzą­do­we (po­ro­zu­mie­nia po­li­tycz­ne i umo­wy mię­dzy­na­ro­do­we), któ­ry­mi mu­szą się zwią­zać pań­stwa człon­kow­skie UE naj­póź­niej wraz z przy­stą­pie­niem do stre­fy euro15 (obec­nie: po­ro­zu­mie­nie po­li­tycz­ne – Pakt euro plus oraz dwie umo­wy mię­dzy­na­ro­do­we – Trak­tat usta­na­wia­ją­cy Eu­ro­pej­ski Me­cha­nizm Sta­bil­no­ści i Trak­tat o sta­bil­no­ści, ko­or­dy­na­cji i za­rzą­dza­niu w Unii Go­spo­dar­czej i Wa­lu­to­wej). Zwłasz­cza umo­wy mię­dzy­na­ro­do­we nio­są ze sobą istot­ne nowe uwa­run­ko­wa­nia, wy­ma­ga­ją bo­wiem ra­ty­fi­ka­cji. Dys­ku­sje pro­wa­dzo­ne pod­czas pro­ce­du­ry ra­ty­fi­ka­cyj­nej Trak­ta­tu o sta­bil­no­ści, ko­or­dy­na­cji i za­rzą­dza­niu w Unii Go­spo­dar­czej i Wa­lu­to­wej i za­twier­dze­nia (ra­ty­fi­ka­cji) de­cy­zji Rady Eu­ro­pej­skiej 2011/199/UE w spra­wie uzu­peł­nie­nia art. 136 TFUE dały przed­smak kon­tro­wer­sjom, ja­kie cze­ka­ją Pol­skę w toku ra­ty­fi­ka­cji Trak­ta­tu usta­na­wia­ją­ce­go Eu­ro­pej­ski Me­cha­nizm Sta­bil­no­ści. Nie moż­na wy­klu­czyć, że z cza­sem po­ja­wią się ko­lej­ne umo­wy – trak­tat o unii fi­skal­nej II, trak­tat o unii fi­skal­nej III, któ­re rów­nież wy­ma­gać będą ra­ty­fi­ka­cji, i to – moż­na za­kła­dać – w try­bie art. 90 Kon­sty­tu­cji RP (pro­ces de­cy­zyj­ny trud­niej­szy niż no­we­li­za­cja kon­sty­tu­cji).