Tyłki. Historia ciała od zaplecza ebook

Dla mo­jej mamy

Wpro­wa­dze­nie

Pierw­szą pupą, którą za­pa­mię­ta­łam w ży­ciu, była pupa mo­jej matki. W dzie­ciń­stwie zwy­kłam wcho­dzić do ła­zienki, sia­dy­wać na plu­szo­wej na­kładce na se­des i przy­glą­dać się ma­mie szy­ku­ją­cej się do wyj­ścia. Stała przed lu­strem w bie­liź­nie i wcie­rała w skórę bal­sam do ciała. W krót­kie brą­zowe włosy wplą­ty­wała ter­mo­loki: kilka po­kaź­nych ró­żo­wych na gó­rze, parę mniej­szych zie­lo­nych po bo­kach. Uchy­lała okno, wy­mie­nia­jąc parę spod prysz­nica na stru­mień zim­nego po­ran­nego po­wie­trza. To mnie bu­dziło. „Za­mknij oczy”, zwra­cała się do mnie, co po­spiesz­nie czy­ni­łam. Wtedy mama ob­fi­cie spry­ski­wała włosy la­kie­rem. Wstrzy­my­wa­łam od­dech ze stra­chu przed za­krztu­sze­niem się tym lep­kim ustroj­stwem. Po zdję­ciu oku­la­rów mama od­wra­cała się do lu­stra. Sto­jąc z wy­piętą pupą, pod­krę­cała rzęsy.

Jako młoda dziew­czyna nie wi­dzia­łam nago in­nej do­ro­słej ko­biety niż moja mama. Wy­obra­ża­łam so­bie, że wszyst­kie wy­glą­dają tak samo jak ona: kształtne, ni­skie, z peł­nymi pier­siami i wy­pu­kłą pupą, le­dwo miesz­czącą się w ja­ką­kol­wiek parę spodni. Cał­kiem po­do­bało mi się my­śle­nie, że pew­nego dnia i moje ciało bę­dzie tak wy­glą­dać – a był to los nie­unik­niony ni­czym doj­rze­wa­nie czy pierw­sza mie­siączka. Mama pod­czas po­ran­nej to­a­lety była wolna i piękna.

Moja dzie­cięca otwar­tość po­zwa­lała mi na po­strze­ga­nie ma­mi­nej pupy jako cze­goś zwy­kłego – ot, część ciała jak każda inna, coś do ko­cha­nia, bo prze­cież była czę­ścią uko­cha­nej osoby. Ni to prze­kleń­stwo, ni bło­go­sła­wień­stwo. Po pro­stu fakt.

To, o czym nie mia­łam wtedy po­ję­cia, to wie­lo­znacz­ność tego te­matu. Pupy wszak nie są, jak ko­lana czy łok­cie, ty­powo funk­cyj­nymi czę­ściami ciała, nie­ko­ja­rzą­cymi nam się z ni­czym wię­cej. Z pu­pami jest ina­czej – choć wy­da­wać się mogą czymś try­wial­nym, niosą ze sobą nie­zwy­kle zło­żoną sym­bo­likę, z mnó­stwem zna­czeń i niu­an­sów, wy­peł­nioną hu­mo­rem i sek­su­al­no­ścią, hi­sto­rią i wsty­dem. Ko­biece pupy były przez lata wy­ko­rzy­sty­wane do two­rze­nia i umac­nia­nia hie­rar­chii ra­so­wych, sta­no­wiły też ba­ro­metr cnoty pra­co­wi­to­ści czy mier­nik sek­su­al­nej atrak­cyj­no­ści oraz do­stęp­no­ści. Po­mimo (a może wła­śnie z tego po­wodu) że bez in­ter­wen­cji chi­rurga nie je­ste­śmy w sta­nie szcze­gól­nie zmie­nić wy­glądu na­szych pup, ich kształt i roz­miar był przez wiele lat wy­kład­ni­kiem na­szej na­tury – na­szej mo­ral­no­ści, ko­bie­co­ści, a na­wet czło­wie­czeń­stwa.

Pupę jed­nak nie­ła­two obej­rzeć. Sam fakt, że znaj­duje się z tyłu, spra­wia, że zdaje się nam nieco obca, lecz dla in­nych jest wi­do­czna w ca­łej oka­za­ło­ści. Aby zer­k­nąć na wła­sną pupę, mu­simy oto­czyć się kor­do­nem lu­ster w przy­mie­rzalni albo – to już w za­ci­szu na­szych sy­pialni – dzi­wacz­nie wy­giąć się z lu­ster­kiem lub smart­fo­nem w ręku. A kiedy w końcu na nią spoj­rzysz – przy­naj­mniej tak jest w moim przy­padku – za­wsze to­wa­rzy­szy temu ele­ment za­sko­cze­nia. A więc to jest to, co wciąż za mną cho­dzi? Jest w tym nutka upo­ko­rze­nia – ni­gdy do końca nie wiemy, co ma przed sobą osoba pa­trząca na nasz ty­łek, a to czyni nas bez­bron­nymi. W pew­nym sen­sie też da­jemy tej oso­bie coś z sie­bie – można wręcz po­wie­dzieć, że pupa pod wie­loma wzglę­dami na­leży bar­dziej do oglą­da­ją­cego niż oglą­da­nego. A może być i pod­glą­dana w ta­jem­nicy, i ubó­stwiana pry­wat­nie, i ana­li­zo­wana w przy­pra­wia­jący o dresz­cze, od­rzu­ca­jący spo­sób. Żeby do­wie­dzieć się, jak leżą na mnie przy­mie­rzane wła­śnie spodnie, mu­szę za­py­tać eks­pe­dientki, jak wy­gląda w nich moja pupa – prze­cież sama tego nie zo­ba­czę. Ko­bieta mija męż­czy­znę na ulicy, a ten ogląda się za jej pupą. Mimo że wszy­scy inni świad­ko­wie tej sy­tu­acji do­strze­gają po­żą­dliwe spoj­rze­nie, sama ko­bieta może wcale nie być go świa­doma. Nie do­strzega, że jest oce­niana, kry­ty­ko­wana, trak­to­wana przed­mio­towo, po­żą­dana.

Na­wet na­sze okre­śle­nia pup nie­ko­niecz­nie są ja­sne. Za­zwy­czaj za­miast mó­wić wprost, uży­wamy eu­fe­mi­zmów. Do­ra­sta­jąc, na­zy­wa­łam te dwie kule tłusz­czu przy­cze­pione do mo­ich bio­der „pupą”. To dość dzie­cinne słowo, które mo­gła­byś usły­szeć z ust na­mol­nego brata. „But­thead!” (dosł. „Pu­po­głowy”), „But­t­face!” (dosł. „Pu­po­twarz!”). Brzmi to ko­micz­nie – mieć pupę w miej­scu twa­rzy – ale obe­lga ta traci moc, gdy koń­czysz dzie­sięć lat. Wy­raz „pupa” jest za­bawny, jed­nak mie­ści się w gra­ni­cach po­czci­wego, nie­win­nego, nie­malże ro­dzin­nego hu­moru. Gość idzie i na­gle upada na pupę; roz­lega się śmiech z offu. Gdyby słowo „pupa” było dźwię­kiem, by­łoby trą­bie­niem cyr­ko­wego klak­sonu, ewen­tu­al­nie pusz­cze­niem bąka.

Z wie­kiem za­czę­łam eks­pe­ry­men­to­wać z in­nym ro­dza­jem słow­nic­twa. „Dupa” było sło­wem nieco bar­dziej do­ro­słym, bar­dziej ob­sce­nicz­nym – na­le­żało wszak do ka­te­go­rii, którą okre­ślamy mia­nem „wul­ga­ry­zmów”. Ale to jed­nak nie­winne prze­kleń­stwo, naj­lżej­sze ze słow­nych wy­kro­czeń. Mo­żesz po­wie­dzieć „dupa” w te­le­wi­zji, ale już nie „du­pek”. Do wy­boru mamy też inne okre­śle­nia oma­wia­nej czę­ści ciała. W an­gielsz­czyź­nie od­miany bry­tyj­skiej na­zy­wają ją bum, w ji­dysz zaś tu­chus. Co bar­dziej sno­bi­styczni An­glo­sasi wy­bie­rają fran­ko­foń­skie der­ri­ère, a po­słu­gu­jący się slan­giem dzien­ni­ka­rze ta­blo­idów i pre­zen­te­rzy talk-show – bo­oty oraz ba­don­ka­donk. Dwa ostat­nie wy­razy po­cho­dzą z kul­tury hip-ho­po­wej i od­no­szą się do rasy, sek­sow­no­ści i fry­wol­no­ści. Jest też cały zbiór okre­śleń od­wo­łu­ją­cych się do fi­zycz­nego umiej­sco­wie­nia oma­wia­nej par­tii ciała: „ty­łek”, „ty­łe­czek”, „za­dek”, „sie­dze­nie”.

Ale które ze słów jest tym wła­ści­wym? Tym naj­waż­niej­szym? Ja­kie słowo jest neu­tral­nym okre­śle­niem „tej mięk­kiej, mię­si­stej czę­ści ciała, na któ­rej sie­dzimy”? Mimo że znamy ta­kie słowa jak „cycki”, „ba­lony” czy „bim­bały”, wiemy, że po­prawny jest wy­raz „biust”. Mę­ski or­gan płciowy mo­żemy na­zy­wać „ku­ta­sem” czy „fiu­tem”, ale osta­tecz­nie zda­jemy so­bie sprawę z tego, że ist­nieje „wła­ściwe” słowo i że brzmi ono: „pe­nis”. Oczy­wi­stym wy­bo­rem wy­dają się „po­śladki”, nie jest to jed­nak zbyt czę­sto uży­wany wy­raz. Ra­czej nie po­wiemy, że po in­ten­syw­nym tre­ningu na si­łowni bolą nas po­śladki, nie spy­tamy też, czy na­sze po­śladki do­brze wy­glą­dają w tych spodniach. Kie­dyś za­py­ta­łam zna­jo­mego chi­rurga, jak le­ka­rze na­zy­wają tę część ciała, w na­dziei, że w końcu po­znam naj­bar­dziej prak­tyczne okre­śle­nie. Od­po­wie­dział mi, że więk­szość prok­to­lo­gów – czyli osób, które chyba naj­czę­ściej roz­ma­wiają o czte­rech li­te­rach – używa ta­kich słów jak „ty­łek” czy „pupa”. Je­den z jego ko­le­gów z pracy sto­suje bar­dzo na­ukowe sfor­mu­ło­wa­nie „bruzda mię­dzy­po­ślad­kowa” w zna­cze­niu „ro­wek”, inny z ko­lei nie­zmien­nie mówi o „sie­dze­niu”. Jak wi­dać, na­wet u le­ka­rza nie wy­zbę­dziemy się eu­fe­mi­zmów. Jest też na­zwa „mię­sień po­ślad­kowy wielki”, ale ter­min ten od­nosi się tylko do ścię­gni­stej wiązki włó­kien, która roz­ciąga się od ko­ści mied­nicy do uda. Z ko­lei war­stwa tłusz­czowa ulo­ko­wana na gó­rze to masa tłusz­czowa po­ślad­kowo-udowa. Z tym że nikt jej tak nie na­zywa.

Ma­jąc na uwa­dze ten skom­pli­ko­wany, pe­łen eu­fe­mi­zmów zwią­zek, jaki czę­sto mamy z na­szymi tył­kami (wła­śnie to słowo uzna­łam za naj­prost­sze), na­sze wy­obra­że­nia na ich te­mat czę­sto mó­wią nam wię­cej o oglą­da­ją­cym niż o oglą­da­nym, a ich zna­cze­nie za­leży od tego, kto pa­trzy, kiedy pa­trzy i dla­czego to robi. Jak ujął to hi­sto­ryk San­der Gil­man: „Po­śladki mają cią­gle zmie­nia­jącą się war­tość sym­bo­liczną. Są one zwią­zane z or­ga­nami re­pro­duk­cyj­nymi, wy­da­la­niem, a także z po­ru­sza­niem się. Ni­gdy nie re­pre­zen­tują sa­mych sie­bie”[1].

Ta wła­śnie idea – że ty­łek ni­gdy nie re­pre­zen­tuje sam sie­bie – czyni go oso­bli­wym i szcze­gól­nie po­cią­ga­ją­cym przed­mio­tem ba­dań. Liczne sko­ja­rze­nia, ja­kie ludz­kość ma z tą czę­ścią ciała, spra­wiają, że prze­sie­wa­nie i ba­da­nie ob­fi­to­ści zna­czeń tyłka może do­star­czyć nam wie­dzy o wielu in­nych za­gad­nie­niach: o tym, co lu­dzie po­strze­gają jako nor­malne, co jako po­żą­dane, co jako od­py­cha­jące i co jako trans­gre­syjne. Pupa jest mier­ni­kiem, a uczu­cia, które wo­bec niej ży­wimy, za­zwy­czaj są wskaź­ni­kiem in­nych na­szych od­czuć – tych wo­bec rasy, płci, sek­su­al­no­ści – które u każ­dego z nas są inne.

Nasz sto­su­nek do wła­snego ciała w do­ro­słym ży­ciu wiąże się z in­dy­wi­du­alną hi­sto­rią każ­dego z nas. Moja wy­ła­nia się – ni­czym ze zdjęć prze­cho­wy­wa­nych w al­bu­mie – z mgli­stych wspo­mnień tych chwil, kiedy moje ciało było wi­dziane przez in­nych lu­dzi. Ale moje naj­wcze­śniej­sze wspo­mnie­nia do­ty­czące ciała po­cho­dzą z cza­sów na chwilę przed okre­sem doj­rze­wa­nia, kiedy moje mię­śnie i koń­czyny wy­da­wały się uży­teczne i od­porne, nie zaś stwo­rzone do by­cia oce­nia­nymi. Pę­dzi­łam ro­we­rem po osie­dlu, zjeż­dża­łam z górki, a wil­gotny letni wia­te­rek ła­sko­tał mi noz­drza. Pew­nego lip­co­wego po­po­łu­dnia wal­nę­łam głową o kie­row­nicę i za­dra­pa­łam po­liczki i czoło na be­to­nie, roz­ci­na­jąc wę­dzi­dełko. Krew lała się na chod­nik, a po­tem w kuchni, gdzie sie­dzia­łam na bla­cie ze zwi­sa­ją­cymi no­gami, pod­czas gdy moja matka przy­kła­dała mi do ust lód. Na­stęp­nego ranka, gdy ja­dłam płatki śnia­da­niowe ubrana w po­lie­strowy strój ba­let­nicy, by­łam go­towa po­now­nie wsko­czyć na ro­wer. Mój oj­ciec zro­bił mi wtedy zdję­cia, uśmie­cham się na nich od ucha do ucha. Nie na­le­ża­łam do naj­bar­dziej nie­ustra­szo­nych dzie­cia­ków, ale uzna­wa­łam swoje ciało za coś, co bę­dzie się go­iło, ro­sło, za­bie­rało mnie w roz­ma­ite miej­sca. Za­nim tata wy­wo­łał zdję­cia, zo­stało mi już tylko kilka strup­ków.

Kiedy mia­łam osiem lat, po­szłam z ko­le­żanką na ba­sen w klu­bie fit­ness na­le­żą­cym do jej ro­dzi­ców. Wtedy pierw­szy raz zna­la­złam się w szatni peł­nej ko­biet – na­gich, pół­na­gich, ubra­nych. Do­świad­czy­łam tam róż­no­rod­no­ści ludz­kiego wy­glądu, a że jesz­cze nie na­uczy­łam się ka­te­go­ry­zo­wać ciał, nada­wać im miana złych bądź do­brych, je­dyne, co mo­głam zro­bić, to ob­ser­wo­wać. „To tak mogą wy­glą­dać piersi? – my­śla­łam, wi­dząc czę­ści ciała, które nie wy­glą­dały tak, jak u mo­jej mamy. – Bio­dra mogą być wą­skie? Tyłki ko­ści­ste?” Ko­biety w tej szatni wy­da­wały mi się ja­kieś nie­kształtne. W ubra­niu wy­glą­dały zna­jomo, ale pod spodem skry­wały całe spek­trum dziw­no­ści, w każ­dym moż­li­wym kształ­cie.

Gdy jako dzie­się­cio­latka jeź­dzi­łam ro­we­rami z przy­ja­ciółką, na tym sa­mym po­dwórku, które okrą­ża­ły­śmy od lat, dwóch chłop­ców krzyk­nęło na nas z za­ro­śli. „Nie­złe ku­perki!” – usły­sza­ły­śmy. Ten ko­men­tarz był okrutny, ale niósł ze sobą też coś in­nego – nowe i nie­bez­pieczne uczu­cie, które dziś do­brze znam, uczu­cie szcze­gól­nego nie­po­koju zwią­za­nego z oglą­da­niem i ko­men­to­wa­niem mo­jego ciała przez nie­zna­jo­mego męż­czy­znę.

Fakt, że oni sko­men­to­wali, nie­pro­szeni, na­sze tyłki, spra­wił, że po­czu­łam się nie­kom­for­towo i dziw­nie. Tyłki nie były jedną z tych czę­ści ciała, które można było okre­ślić mia­nem faj­nych. Wie­dzia­łam, że są par­tie ciała uzna­wane za piękne i sek­sowne i do­ce­niane, ale nie mia­łam po­ję­cia, że tyłki też do nich na­leżą. Czu­łam się tak, jakby tych dwóch przy­ła­pało nas bez maj­tek – jakby na­prawdę zo­ba­czyli na­sze pupy w wy­niku ja­kie­goś za­baw­nego i ośmie­sza­ją­cego zbiegu oko­licz­no­ści. Gdy wró­ci­ły­śmy do domu, opo­wie­dzia­ły­śmy ro­dzi­com, co się nam przy­da­rzyło. W ja­kiś spo­sób udało im się na­mie­rzyć wi­no­waj­ców – dwóch na­sto­lat­ków w ko­szul­kach ze­spo­łów he­avy­me­ta­lo­wych, jeż­dżą­cych na de­sko­rol­kach. Nasi ro­dzice oznaj­mili im, że do­pu­ścili się mo­le­sto­wa­nia słow­nego, ale chłopcy od­po­wie­dzieli, że krzy­czeli „Nie­złe ro­we­rki!”. Po raz ko­lejny po­czu­łam się za­wsty­dzona. Oczy­wi­ście, że pupy nie mogą być „nie­złe”. Zde­cy­do­wa­nie nie jest to rzecz, którą można by­łoby ob­wiesz­czać gło­śno na całą ulicę.

W gim­na­zjum by­łam szat­nia­nym dzi­wo­lą­giem. Nie by­łam gruba – a to wła­śnie ten przy­miot­nik niósł ze sobą naj­więk­szą styg­ma­ty­za­cję w pach­ną­cych ku­rzem ko­ry­ta­rzach Gim­na­zjum Ki­nawa – ale moje ciało zde­cy­do­wa­nie nie wy­glą­dało jak trzeba. Co­raz bar­dziej przy­po­mi­nało ono ciało mo­jej mamy: urósł mi ty­łek, a bio­dra się za­okrą­gliły. Sto­jąc na­prze­ciw szkol­nych sza­fek w ko­lo­rze spa­lo­nej po­ma­rań­czy, nie czu­łam już za­chwytu róż­no­rod­no­ścią ko­bie­cych ciał; te­raz do­brze zda­wa­łam so­bie sprawę z tego, że ist­nieje ka­non piękna i że ani moje, ani mo­jej mamy ciało się w niego nie wpi­suje.

Mniej wię­cej w tym sa­mym cza­sie na lek­cjach WF-u po­dzie­lono nas na chłop­ców i dziew­czynki na po­trzeby za­jęć z na­uki pły­wa­nia w cuch­ną­cym chlo­rem szkol­nym ba­se­nie. Do­sta­ły­śmy od szkoły, chyba w ja­kimś nad­zwy­czaj­nym ge­ście ni­we­lo­wa­nia róż­nic kla­so­wych, nie­roz­cią­gliwe, czarne ba­weł­niane stroje ką­pie­lowe. Le­żały po­ukła­dane roz­mia­rami w sza­rych pla­sti­ko­wych po­jem­ni­kach, a wszyst­kie stroje wy­da­wały się opo­wia­dać hi­sto­rię prze­my­sło­wych pralni i ca­łych po­ko­leń trzę­są­cych się z zimna dziew­cząt. Każdy z roz­mia­rów miał inny ko­lor szwów: żółte były naj­mniej­sze, dla dziew­czyn z wciąż dzie­cię­cymi cia­łami. Naj­bar­dziej po­żą­da­nym ko­lo­rem był po­ma­rań­czowy – prze­zna­czony dla uczen­nic, które choć już doj­rzałe, nie miały krą­gło­ści. Na­stępny w ko­lejce był czer­wony, duży, i biały, jesz­cze więk­szy. To dla tych z nas, które miały i piersi, i bio­dra, i uda, i brzuszki. Dla tych „zdro­wych”. Czarny ma­te­riał okry­wa­jący na­sze ciała od pach po po­łowę uda roz­luź­niał się pod wpły­wem wody. Mój strój miał czer­wone szwy, ale widmo zbli­ża­ją­cego się bia­łego wy­koń­cze­nia śniło mi się po no­cach. Co to bę­dzie mó­wić o moim ciele, atrak­cyj­no­ści, miej­scu w sze­regu?

W li­ceum sta­nę­łam twa­rzą w twarz z jesz­cze bar­dziej kon­kret­nymi do­wo­dami na to, że moje ciało jest w ja­kiś spo­sób złe. Mimo że nie na­le­ża­łam do naj­lep­szych spor­t­sme­nek, lu­bi­łam spę­dzać czas ze szkolną dru­żyną bie­gów prze­ła­jo­wych. Spo­ty­ka­li­śmy się przed za­wo­dami, je­dli­śmy kle­isty ma­ka­ron z so­sem z puszki i plot­ko­wa­li­śmy o tym, co się działo w szkole. Pew­nego dnia jedna z ko­le­ża­nek wzięła mnie na stronę, aby wy­ja­wić mi se­kret – z ro­dzaju tych, któ­rych nikt nie może wy­ga­dać. Zdra­dziła mi, że pod­słu­chano, jak jedna z dziew­czyn z dru­żyny na­rze­kała na tre­ningu na to, że robi się co­raz grub­sza i ja­kie to jej bio­dra są wiel­kie. Na to inna dziew­czyna za­śmiała się w głos i sko­men­to­wała: „Przy­naj­mniej nie masz tak ogrom­nego tyłka jak He­ather”.

By­łam wstrzą­śnięta. Wy­obra­zi­łam so­bie te wszyst­kie po­są­gowe, atrak­cyjne blon­dynki z dru­żyny śmie­jące się per­li­ście i zja­dli­wie z jed­nej rze­czy, co do któ­rej nikt nie miał wąt­pli­wo­ści: tak, He­ather Radke miała wielki ty­łek. Uff, jak do­brze, że one nie.

Prawdę mó­wiąc, hi­sto­ria mo­jej re­la­cji z cia­łem nie na­leży do szcze­gól­nie dra­ma­tycz­nych, jest ra­czej ty­powa, i wła­śnie dla­tego tak mnie in­te­re­suje. Nie do­świad­czy­łam upo­rczy­wego nę­ka­nia ani nie cier­pia­łam na za­bu­rze­nia od­ży­wia­nia. Nie przy­da­rzyło mi się nic trau­ma­tycz­nego po­nad wstyd za­tru­wa­jący umysł każ­dej siód­mo­kla­sistki, ten upiorny ry­tuał przej­ścia, któ­rego tak wiele ko­biet mu­siało do­świad­czyć, aby stać się w miarę do­brze funk­cjo­nu­ją­cymi do­ro­słymi. Tak jakby oce­nia­nie ciał – i całe to za­wsty­dza­nie, upo­ka­rza­nie i spa­dek wiary w sie­bie – było nor­malne, na­tu­ralne. Tak jakby rze­czy­wi­ście ist­niały ciała lep­sze i gor­sze.

W 2003 roku po raz pierw­szy usły­sza­łam, że moja pupa jest sexy. Mia­łam wtedy dwa­dzie­ścia lat i sie­dzia­łam so­bie pew­nego let­niego dnia w ka­wiarni w jed­nym z uni­wer­sy­tec­kich miast Środ­ko­wego Za­chodu. By­łam ubrana w pli­so­waną gra­na­tową spód­niczkę z po­lie­stru i ku­pioną w lum­pek­sie żółtą ko­szulkę, w któ­rej po­głę­bi­łam no­życz­kami de­kolt, żeby wy­glą­dała bar­dziej pun­kowo. Włosy mia­łam zwią­zane; spo­co­nej szyi ła­two cze­piały się dro­biny mie­lo­nej kawy. Od czasu li­ceum moja pupa tylko uro­sła. Każda para spodni zda­wała się le­dwo na mnie pa­so­wać: gdy w tyłku były wą­skie, to w ta­lii za luźne. Prze­ska­ki­wa­łam po roz­mia­rach, od S do M, po­tem L i XL. Gdy trzeba było ści­snąć się grupą na tyl­nym sie­dze­niu auta, za­zwy­czaj mó­wi­łam, że mój ty­łek jest za duży, żeby to mo­gło się udać, więc ktoś bę­dzie mu­siał usiąść mi na ko­la­nach. Pew­nego dnia je­den z mo­ich ko­le­gów z pracy w ka­wiarni – typ ci­chego mu­zyka flir­cia­rza – za­py­tał: „Czy wiesz, co to zna­czy ru­ben­sow­skie kształty?”. Wie­dzia­łam. Uczy­łam się o tym na ma­turę, do dziś pa­mię­tam fiszkę z tym wy­ra­że­niem, jak i to, że tro­chę mnie za­wsty­dziło. To zna­czy „mieć piękne, ale więk­sze ciało”. Po­dej­rze­wa­łam, że mó­wią tak hi­sto­rycy sztuki, gdy opi­sują dzieła. „Ty, skar­bie, masz ru­ben­sow­skie kształty”, do­po­wie­dział ro­man­tyczny mu­zyk. W jego ustach brzmiało to nie­zręcz­nie, jakby na­uczył się tego na pa­mięć ni­czym uczeń przed eg­za­mi­nem. Mimo to by­łam na­prawdę po­ru­szona. Nie na­śmie­wał się ze mnie. To był szczery kom­ple­ment.

Ten chło­pak był tylko jedną z wielu osób, które w ciągu na­stęp­nych kil­ku­na­stu lat po­strze­gały mój kształtny ty­łek nie jako man­ka­ment, lecz jako atut. Moja pupa była przed­mio­tem mo­le­sto­wa­nia słow­nego i ko­men­ta­rzy fa­ce­tów z pracy; obiek­tem za­chwytu szep­czą­cego słod­kie słówka ko­chanka; tą czę­ścią ciała, która spra­wiała, że obcy lu­dzie oglą­dali się za mną na ulicy. In­nymi słowy, za­czy­na­łam zda­wać so­bie sprawę z tego, że mój ty­łek stał się, czy ra­czej sta­wał się (kiedy nie pa­trzy­łam), obiek­tem sek­su­al­nym, przed­mio­tem po­żą­da­nia in­nych (nie­któ­rych in­nych, nie wszyst­kich in­nych).

A tymi in­nymi pra­wie za­wsze oka­zy­wali się męż­czyźni. Mimo że je­stem qu­eer, mimo że zda­rzało mi się rand­ko­wać i z męż­czy­znami, i z ko­bie­tami, zmiana po­strze­ga­nia mo­jej pupy przez in­nych lu­dzi wy­da­wała się wy­pły­wać pro­sto z rdze­nia he­te­ro­sek­su­al­nej, ma­in­stre­amo­wej kul­tury. Tak, cał­kiem sporo ko­biet ko­men­to­wało mój ty­łek, ale w więk­szo­ści były to ko­biety he­tero pa­pu­gu­jące me­dialne ka­nony piękna. Coś w stylu tej la­ski z dru­żyny, która tak się cie­szyła, że ma mniej­szą pupę ode mnie. Tyle że na od­wrót.

Choć pró­bo­wa­łam so­bie wma­wiać, że to, co inni lu­dzie (zwłasz­cza męż­czyźni) my­ślą o moim ciele, nie po­winno mieć zna­cze­nia, prawda była zu­peł­nie inna – to miało zna­cze­nie. Ta sama część ciała, z po­wodu któ­rej mnie za­wsty­dzano, zu­peł­nie znie­na­cka stała się wła­śnie tą czę­ścią ciała, któ­rej po­żą­dano. Oczy­wi­ście nie chcia­łam być po­dzi­wiana wy­łącz­nie za to, ja­kie mam ciało, jed­nak pra­gnę­łam po­dziwu dla mo­jego ciała. Jak każdy czło­wiek, chcia­łam być chciana. A by­cie chcianą przez ten sam typ lu­dzi, któ­rzy wy­śmie­wali mnie w li­ceum, miało do­dat­kowy smak.

Za­sta­na­wiam się, jak to się stało, że gdy by­łam w li­ceum, mój typ fi­gury nie wpi­sy­wał się w ka­non piękna, a dzie­sięć lat póź­niej wiele z tych sa­mych osób, które wtedy go od­rzu­cały, za­częło mieć na jego te­mat zu­peł­nie prze­ciwne zda­nie. Ja­kim cu­dem po­strze­ga­nie cze­goś ta­kiego jak pupa mo­gło zmie­nić się tak ra­dy­kal­nie i tak szybko? Ja­kim cu­dem ta sama część ciała może bu­dzić tak od­mienne sko­ja­rze­nia u róż­nych osób? Wła­śnie te py­ta­nia stały się im­pul­sem do na­pi­sa­nia tej książki.

Za­nim zo­sta­łam pi­sarką, przez kilka lat pra­co­wa­łam jako ku­stoszka w za­ło­żo­nym przez Jane Ad­dams chi­ca­gow­skim mu­zeum Hull-Ho­use, które jest nie tylko zbio­rem hi­sto­rycz­nych eks­po­na­tów, ale też prze­strze­nią dla twór­ców sztuki współ­cze­snej oraz miej­scem spo­tkań lo­kal­nych ak­ty­wi­stów. Do mo­ich za­dań na­le­żało przy­go­to­wy­wa­nie wy­staw oraz pre­zen­to­wa­nie zwią­za­nych z nimi hi­sto­rii i do­świad­czeń kul­tu­ral­nych, za po­mocą któ­rych wy­ja­śnia­łam więk­sze zmiany i nurty po­ja­wia­jące się na prze­strzeni dzie­jów. Ni­niej­sza książka oparta jest na po­dob­nym za­my­śle: będę przed­sta­wiać wam wy­da­rze­nia z prze­szło­ści i te­raź­niej­szo­ści, opo­wia­dać kon­kretne hi­sto­rie zwią­zane ze zmia­nami po­strze­ga­nia pup w Sta­nach Zjed­no­czo­nych i Eu­ro­pie Za­chod­niej na prze­strzeni ostat­nich dwu­stu lat.

Tyłki. Hi­sto­ria ciała od za­ple­cza sta­nowi próbę od­na­le­zie­nia zna­czeń ota­cza­ją­cych tę enig­ma­tyczną część ciała, po nitce do kłębka, i wy­ja­śnie­nia, jak owe zna­cze­nia ewo­lu­owały i jak re­zo­nują w dzi­siej­szej rze­czy­wi­sto­ści. Moje po­dej­ście jest głów­nie hi­sto­ryczne, jed­nak ma pod­stawy na­ukowe, za­sta­na­wiam się bo­wiem nad tym, czym, tak na­prawdę, ana­to­micz­nie i fi­zjo­lo­gicz­nie, jest ty­łek. Choć pupy były z nami od za­wsze, po­szu­ki­wa­nia roz­po­czy­nam od hi­sto­rii Sa­rah Ba­art­man, zna­nej nie­gdyś jako „Ho­ten­tocka We­nus”. Okrutne, wręcz upiorne trak­to­wa­nie tej po­staci (za­równo za ży­cia, jak i po śmierci) sta­no­wiło fun­da­ment na­szego my­śle­nia o pu­pach przez ostat­nie dwa stu­le­cia. Na­stęp­nie przejdę do dwu­dzie­sto- i dwu­dzie­sto­pierw­szo­wiecz­nych te­ma­tów, przyj­rzę się hi­sto­rii mody, rasy, na­uki, fit­nessu i po­pkul­tury. Przed­sta­wię wam osoby, które miały wpływ na to, co my­ślimy o pu­pach – ilu­stra­torkę, która stwo­rzyła słynny styl pod­lotka, mo­delkę, któ­rej pupa sta­nowi wzo­rzec dla nie­mal każ­dej pary spodni do­stęp­nej na rynku, ar­ty­stę eu­ge­nika, który wy­rzeź­bił mo­dele „nor­mal­nych” ko­biety i męż­czy­zny, tre­nera od „sta­lo­wych po­ślad­ków”, osoby szy­jące wkładki po­więk­sza­jące pupę drag qu­een, a także grube in­struk­torki fit­nessu wy­ko­rzy­stu­jące ae­ro­bik jako formę buntu (i spo­sób na czer­pa­nie ra­do­ści z ży­cia). Na ko­niec opi­szę zmie­nia­jące się po­dej­ście do tył­ków, które mie­li­śmy oka­zję ob­ser­wo­wać w ciągu mi­nio­nych trzech de­kad. Był to czas, kiedy spo­rych roz­mia­rów pupy za­częły być wi­do­czne w ma­in­stre­amie, a biały ideał piękna i przy­własz­cza­nie wi­ze­runku i kul­tury afro­ame­ry­kań­skiej wznio­sły się na wy­żyny po­pu­lar­no­ści.

W tej książce nie zdo­łam jed­nak wy­ja­śnić wszyst­kiego. Nie od­po­wiem na py­ta­nie: Jaka hi­sto­ria i zna­cze­nie kryją się za każdą parą po­ślad­ków? Sku­piam się na hi­sto­rii i sym­bo­lice zwią­za­nej z ko­bie­cymi po­ślad­kami z pro­stej przy­czyny – je­stem ko­bietą, a ni­niej­szą książkę za­czę­łam pi­sać z chęci zgłę­bie­nia tego, jak ko­bie­cość jest kon­stru­owana, de­kon­stru­owana i wzmac­niana na prze­strzeni lat.

Moje po­szu­ki­wa­nia do­ty­czą też pupy per se – tych dwóch od­sta­ją­cych kul mię­śni i tłusz­czu umiej­sco­wio­nych mię­dzy udami a dolną czę­ścią ple­ców. Nie będę po­świę­cać czasu te­ma­towi od­bytu i od­byt­nicy, na rynku bo­wiem znaj­dziemy kilka zna­ko­mi­tych ksią­żek do­ty­czą­cych tych czę­ści ciała, ich funk­cji i so­cjo­lo­gicz­nych kon­tek­stów z nimi zwią­za­nych. Zdaję so­bie sprawę z tego, że w spo­łe­czeń­stwie czę­sto łą­czymy pupę i od­byt, jed­nak ko­biece po­śladki mają wła­sną sym­bo­likę, nie­ko­niecz­nie bez­po­śred­nio zwią­zaną z roz­ma­itymi funk­cjami (sek­su­al­nymi bądź in­nymi) od­bytu.

Moje za­in­te­re­so­wa­nie tył­kami do­ty­czy w prze­wa­ża­ją­cej mie­rze głów­no­nur­to­wej, he­ge­mo­nicz­nej kul­tury Za­chodu – kul­tury osób po­sia­da­ją­cych wła­dzę po­li­tyczną i go­spo­dar­czą, osób za­rzą­dza­ją­cych me­diami, two­rzą­cych oraz pro­mu­ją­cych kul­tu­rowe trendy i stan­dardy.

Ozna­cza to, że czę­sto ana­li­zuję, jak lu­dzie biali, he­te­ro­sek­su­alni i męż­czyźni two­rzyli stan­dardy, pre­fe­ren­cje i ide­olo­gie wo­kół po­ślad­ków ko­biet wszyst­kich ras, a także spo­soby my­śle­nia o ko­bie­tach bę­dące re­zul­ta­tem tych pro­ce­sów. Ja­sne, są to ka­te­go­rie ogólne, co może su­ge­ro­wać bi­nar­ność tam, gdzie jej nie ma – do­świad­cze­nie „ży­cia w ciele” za­wsze bo­wiem nie­sie ze sobą wiele krzy­żu­ją­cych się toż­sa­mo­ści – hi­sto­ria po­ka­zuje jed­nak, że ludźmi bę­dą­cymi u wła­dzy i kształ­tu­ją­cymi na­sze my­śle­nie o pu­pach oka­zy­wali się za­zwy­czaj he­te­ro­sek­su­alni i/lub biali męż­czyźni.

Dla­czego sku­piam się na ma­in­stre­amo­wych kon­cep­cjach do­ty­czą­cych ko­bie­cych pup? Po­nie­waż chcia­ła­bym zro­zu­mieć i w pro­sty spo­sób wy­ja­śnić, skąd wzięły się na­sze skry­wane uprze­dze­nia i sto­jące za nimi idee. Ze względu na wła­dzę, którą przez lata mieli w na­uce, po­li­tyce, me­diach i kul­tu­rze, osoby białe, osoby he­tero oraz męż­czyźni za­wsze po­sia­dali nad­mierny wpływ na rze­czy­wi­stość i spra­wo­wali kon­trolę nad tym, ja­kie zna­cze­nia przy­pi­sy­wane są cia­łom. To oni usta­lali, co jest nor­malne, a co od­mień­cze, co jest „ma­in­stre­amowe”, a co mar­gi­na­lne. Mam na­dzieję, że przy­glą­da­jąc się temu, jak lu­dzie bę­dący u wła­dzy two­rzyli te zna­cze­nia, będę mo­gła uwi­docz­nić to, co czę­sto zdaje się nie­wi­do­czne: głę­bo­kie ko­rze­nie roz­ma­itych, wie­lo­krot­nie sprzecz­nych ze sobą, spo­so­bów my­śle­nia o ko­bie­cych po­ślad­kach. Chcia­łam zro­zu­mieć, dla­czego pupy zna­czą tak wiele, choć prze­cież mo­głyby nie zna­czyć zu­peł­nie nic.

Jed­nym z mo­ty­wów, które prze­wi­jały się przez cały czas, gdy zbie­ra­łam ma­te­riały do książki, była rasa. Roz­mowy na te­mat tył­ków pra­wie za­wsze oka­zują się roz­mo­wami o ra­sie, w szcze­gól­no­ści o bia­ło­ści i czar­no­ści. Już od naj­wcze­śniej­szych lat ko­lo­nia­li­zmu eu­ro­pej­scy od­krywcy i na­ukowcy sto­so­wali pseu­do­nau­kowe teo­rie do­ty­czące wiel­kich pup czar­nych ko­biet ce­lem kon­stru­owa­nia i eg­ze­kwo­wa­nia hie­rar­chii ras i ra­si­stow­skich ste­reo­ty­pów (zwłasz­cza ste­reo­typu roz­sek­su­ali­zo­wa­nych czar­nych ko­biet). Tego typu my­śle­nie upo­wszech­niło się w XIX wieku, tuż po śmierci Sa­rah Ba­art­man. Za­równo czarna, jak i biała ko­bie­cość sta­no­wią idee kształ­to­wane przez ste­reo­typy ciała i pupy, stwo­rzone przez osiem­na­sto- i dzie­więt­na­sto­wiecz­nych na­ukow­ców, ste­reo­typy, które do­ty­kają nie tylko czarne i białe ko­biety, ale rów­nież przed­sta­wi­cielki wszyst­kich po­zo­sta­łych ras. To wła­śnie dla­tego ni­niej­sza książka sta­nowi w szcze­gól­nym wy­mia­rze eks­plo­ra­cję bia­ło­ści i czar­no­ści.

Ja­sne jest, że cała wie­dza, którą mam na te­mat pupy i tego, co ta część ciała ozna­czała w spo­łecz­no­ściach lu­dzi nie­bia­łych, w ob­cych dla mnie kra­jach czy w daw­nych cza­sach, jest za­po­śred­ni­czona, zdo­byta dzięki pracy ba­daw­czej i re­por­ter­skiej i jako taka nie sta­nowi do­świad­cze­nia z pierw­szej ręki. Moje do­świad­cze­nie ży­cia w ciele jest czymś in­dy­wi­du­al­nym, a wstyd zwią­zany z wiel­ko­ścią mo­jej pupy wy­ni­kał z kon­kret­nego kon­tek­stu cza­sów, w któ­rych do­ra­sta­łam. To nie jest do­świad­cze­nie uni­wer­salne. Wiele osób, z któ­rymi roz­ma­wia­łam pod­czas pracy nad książką, ko­cha swoje pupy czy też do­ra­stało w kul­tu­rach zu­peł­nie ina­czej pod­cho­dzą­cych do tej czę­ści ciała. Bar­dzo za­le­żało mi na przy­wo­ła­niu gło­sów zu­peł­nie in­nych niż mój, a prze­pro­wa­dza­nie roz­mów z ko­bie­tami i oso­bami nie­bi­nar­nymi po­cho­dzą­cymi z róż­nych śro­do­wisk uwa­żam za klu­czowy ele­ment ba­dań. Jed­nak ko­niec koń­ców to moja książka. Jest za­pi­sem kwe­stii, które to mnie naj­bar­dziej za­in­te­re­so­wały w związku z tył­kami: kwe­stii płci, rasy, kon­troli, spraw­no­ści, mody i na­uki. Nie sta­nowi ona en­cy­klo­pe­dii pup ani na­wet nie pró­buje być wy­czer­pu­jąca. Nie jest także ostat­nim sło­wem, które może paść na ten te­mat, wszak ist­nieje mnó­stwo nie­opi­sa­nych tu, a fa­scy­nu­ją­cych ob­sza­rów do zba­da­nia zwią­za­nych z tył­kami. Mam na­dzieję, że po­ka­zu­jąc za­równo kon­tek­sty hi­sto­ryczne, jak i moje od­czu­cia i do­świad­cze­nia, ko­biety szcze­rze zma­ga­ją­cej się z wła­snym cia­łem, po­mogę wam do­strzec to, czego nie na­zy­wamy, a co po­zo­sta­jąc nie­na­zwane, ma na nas ol­brzymi wpływ. W tym sen­sie ni­niej­sza książka jest pro­jek­tem po­li­tycz­nym; jed­nym ze spo­so­bów na wy­cią­gnię­cie na świa­tło dzienne i zba­da­nie po­zo­sta­ją­cych w ukry­ciu me­cha­ni­zmów wła­dzy.

„Nie uwa­żam, żeby moja pupa była sek­sowna. Zdaję so­bie sprawę z tego, że jest spora – mówi biała ko­bieta po trzy­dzie­stce[2]. – To prze­ra­ża­jące, że jest w moim ży­ciu ktoś, kto bar­dzo do­brze wie, jak ona wy­gląda. Jed­nak dość dużo ob­cych fa­ce­tów da­wało do zro­zu­mie­nia, że mój ty­łek jest sexy. Już jako młoda dziew­czyna wie­dzia­łam, że są męż­czyźni, któ­rym po­do­bają się moje kształty. Męż­czyźni z róż­nych grup spo­łecz­nych poza jedną. Poza chu­dymi, bia­łymi fa­ce­tami”.

„Gdy­bym była biała, pew­nie uwa­ża­ła­bym swój ty­łek za zja­wi­skowy – zwie­rza mi się pięć­dzie­się­cio­pa­ro­let­nia czarna ko­bieta. – To jedna z rze­czy, które spra­wiają, że nie czuję się au­ten­tycz­nie czarna. Lu­dzie spi­nają się, gdy sły­szą te słowa. My­ślą, że prze­sa­dzam z sa­mo­kry­tyką. A mi cho­dzi tylko o to, że od dzie­ciaka wtła­czano mi do głowy, że nie je­stem wy­star­cza­jąco czarna”.

Z ko­lei inna biała ko­bieta po trzy­dzie­stce opi­suje swoje wy­obra­że­nie ide­al­nego ciała jako „ko­biece, ale tak an­dro­gy­niczne, jak to tylko moż­liwe, małe piersi, zero bio­der. Ty­powa an­dro­gy­niczna lesba. Jenny Shi­mizu”. Jed­nak ją samą po­cią­gają ko­biety o wy­dat­nych po­ślad­kach. „Moja pierw­sza dziew­czyna miała wielki ty­łek, do dziś go wspo­mi­nam. Faj­nie wy­gląda, jest miły w do­tyku. Prze­ci­wień­stwo mo­jego ciała”. Ostat­nio roz­my­ślała o tym, czy ten wy­ide­ali­zo­wany ob­raz jest dla niej pro­ble­mem. „Za­sta­na­wiam się, ile z tego mo­jego ide­ału ma zwią­zek ze zin­ter­na­li­zo­waną mi­zo­gi­nią. Dla­czego my­ślimy, że ko­biece ciało nie może być do­mem dla elo­kwen­cji i sar­ka­zmu? Dla­czego tak kur­czowo trzy­mam się tego sek­si­stow­skiego my­śle­nia?”

Ame­ry­kanka chiń­skiego po­cho­dze­nia opi­suje swój ty­łek jako „nie­złą wy­pu­kłość” w jej „de­sce”. Do­daje: „Cią­gle mnie za­ska­kuje, że mój ty­łek bu­dzi sko­ja­rze­nia sek­su­alne. Oba­wiam się, że mój sek­sa­pil może wy­ni­kać z tego dziew­czę­cego ciała. Za­sta­na­wiam się, czy to nie jest cza­sami ja­kiś ro­dzaj pe­do­fi­lii, coś w stylu sek­su­ali­za­cji uczen­nicy w mun­durku szkol­nym”. Ni­gdy nie roz­ma­wiała na ten te­mat z part­ne­rem, ale za­wsze ma tę myśl z tyłu głowy.

Przez cały okres mo­ich ba­dań za­ska­ki­wało mnie, jak jedna część ludz­kiego ciała może kryć w so­bie tyle róż­nych zna­czeń. A mimo to kilka ko­biet opo­wie­działo mi po­do­bne hi­sto­rie o tym, jak za­częły ro­zu­mieć swoje ciała. Ważną rolę czę­sto od­gry­wały matki i babki: jedne ka­zały cór­kom i wnucz­kom się za­kry­wać, inne za­chę­cały je do afir­ma­cji swo­ich krą­gło­ści. Słowne mo­le­sto­wa­nie na uli­cach czy szkolne wy­zwi­ska po­ka­zy­wały dziew­czy­nom ich miej­sce w sze­regu. Prak­tycz­nie każda z ko­biet, z któ­rymi roz­ma­wia­łam, nie­za­leż­nie od kształtu i roz­miaru pupy, opo­wie­działa swoją wer­sję tej sa­mej hi­sto­rii. Hi­sto­rii o szkol­nej szatni i o do­łu­ją­cym po­czu­ciu, że ni­gdy nie znaj­dzie się pa­su­ją­cej pary spodni.

Pupy spra­wiają, że od­wra­camy wzrok, chi­cho­czemy w za­wsty­dze­niu, prze­wra­camy oczami. Za­czy­na­jąc pracę nad ni­niej­szą książką, roz­wa­ża­łam, co by się stało, gdy­bym za­miast po­świę­cać tyle uwagi sa­memu tył­kowi, prze­kie­ro­wała ją na hi­sto­rię tej czę­ści ciała. Gdy­bym za­częła za­da­wać eks­per­tom i eks­pert­kom – na­ukow­czy­niom, drag qu­een, in­struk­tor­kom tańca, hi­sto­rycz­kom, ar­chi­wist­kom – po­ważne py­ta­nia o to, czym pupy są i ja­kie mają zna­cze­nie. Ro­biąc to, od­kry­łam opo­wie­ści o tra­ge­dii, zło­ści, opre­sji, po­żą­da­niu i ra­do­ści. Do­wie­dzia­łam się też, że na­sze ciała no­szą w so­bie hi­sto­rie.

PO­CHO­DZE­NIE

Mię­sień

Gdy­by­śmy prze­nie­śli się w cza­sie o 1,9 mi­liona lat, nad wy­su­szone, ja­łowe wy­brzeże ke­nij­skiego Je­ziora Ru­do­lfa, mo­gli­by­śmy spo­tkać pierw­szego z na­szych przod­ków, który miał pupę[1]. Ho­mi­nid ten przy­po­mi­nał bar­dziej czło­wieka niż małpę[2]. Jego nos wy­raź­nie od­sta­wał od twa­rzy i miał formę chrząst­ko­wej wy­pustki, a nie dwóch dziur jak wcze­śniej­sze nosy. Umiej­sco­wione w pła­skiej twa­rzy oczy pa­trzyły do przodu. Łuk brwiowy był wy­raź­nie za­ry­so­wany, a czoło lekko cof­nięte. Ten przo­dek czło­wieka po­tra­fił cho­dzić i bie­gać na dwóch no­gach. Nad każ­dym z bio­der zaś miał od­sta­jący mię­sień po­ślad­kowy, ukrytą tkankę ku­li­stego, sil­nego tyłka.

Śro­do­wi­sko, w któ­rym ów pra­czło­wiek żył[3], wy­glą­dało mniej wię­cej tak jak dzi­siej­sza afry­kań­ska sa­wanna, z nie­wie­loma drze­wami i otwar­tymi po­ła­ciami łąk. To spora zmiana w sto­sunku do tego, jak te te­reny wy­glą­dały mi­liony lat wcze­śniej, kiedy po­ra­stały je bujne ni­czym dżun­gla lasy. Przod­ko­wie homo erec­tus byli ewo­lu­cyj­nie przy­sto­so­wani do ży­cia na drze­wach[4]: mieli zwinne, zręczne nogi, stopy ide­alne do wspi­na­czki, py­ski jak u małp, gę­ste owło­sie­nie oraz ol­brzy­mie szczęki słu­żące do roz­gry­za­nia ro­ślin­no­ści. Ich pupy były nie­wiel­kie i pła­skie, nie­mal nie­obecne. Za­nim jed­nak ten kon­kretny homo erec­tus za­sie­dlił na­szą pla­netę, ciała czło­wie­ko­wa­tych za­częły się przy­sto­so­wy­wać do no­wych wa­run­ków – te­re­nów ni­zin­nych. Do prze­trwa­nia na sa­wan­nie ko­nie­czne stały się po­kaźne mię­śnie po­ślad­kowe.

Kil­ka­set ty­siąc­leci póź­niej[5], w le­cie 1974 roku, Ber­nard Nge­neo po­woli prze­cha­dzał się tym sa­mym wschod­nim wy­brze­żem Je­ziora Ru­do­lfa, lu­stru­jąc wzro­kiem ciemną piasz­czy­stą zie­mię. Zna­lazł się tam jako czło­nek „Gangu Ho­mi­ni­dów”[6], jak czę­sto piesz­czo­tli­wie na­zy­wano grupę Ke­nij­czy­ków pra­cu­ją­cych w eki­pie słyn­nego, acz kon­tro­wer­syj­nego pa­le­oan­tro­po­loga Ri­charda Le­akeya. „Gang” ten znany był z wy­bit­nej zdol­no­ści do znaj­do­wa­nia ludz­kich szcząt­ków za­ko­pa­nych głę­boko pod ska­łami czy ukry­tych przed wścib­skim wzro­kiem mię­dzy musz­lami. Dwa lata wcze­śniej Nge­neo od­na­lazł czaszkę za­ko­paną pod stertą szcząt­ków zwie­rząt. Czaszkę tę uznano za do­wód od­kry­cia cał­kiem no­wego pod­ga­tunku w ro­dzi­nie homo.

Nge­neo ćwi­czył swoje wprawne oko wśród skał, oto­cza­ków i muszli przez mi­liony lat po­kry­wa­ją­cych się py­łem szcząt­ków z dna wie­ko­wego je­ziora[7]. To wła­śnie tam, mię­dzy ka­mie­niami, wśród po­zo­sta­ło­ści mor­skiej fauny, ba­dacz za­uwa­żył coś obie­cu­ją­cego. Bliż­sza ob­ser­wa­cja po­twier­dziła, że Nge­neo po raz ko­lejny miał nosa. Od­na­lazł ska­mie­nia­łość KNM-ER 3228, kość bio­drową oraz ostatni bra­ku­jący frag­ment ho­mi­nida płci mę­skiej ży­ją­cego 1,9 mi­liona lat temu nad Je­zio­rem Ru­do­lfa. Jest to naj­star­sza kość bio­drowa, jaką kie­dy­kol­wiek udało się od­na­leźć. Choć nie wiemy, czy pod­czas po­szu­ki­wań kto­kol­wiek za­sta­na­wiał się głę­biej nad tym zna­le­zi­skiem – była to wszak jedna z wielu zna­le­zio­nych wtedy czę­ści ciała przod­ków czło­wieka – to od­kry­cie Nge­neo dało na­uce istotne na­rzę­dzie po­mocne w zro­zu­mie­niu prze­zna­cze­nia i hi­sto­rii ewo­lu­cji ludz­kiej pupy.

Ska­mie­nia­łość KNM-ER 3228 za­pre­zen­to­wał mi Da­niel Lie­ber­man, pro­fe­sor nauk bio­lo­gicz­nych i kie­row­nik Za­kładu Ludz­kiej Bio­lo­gii Ewo­lu­cyj­nej na Uni­wer­sy­te­cie Ha­rvarda[8]. W XIX wieku wielu na­ukow­ców zaj­mo­wało się te­ma­tem pupy, jako że wpi­sy­wał się on w po­wszechne wów­czas pseu­do­nau­kowe teo­rie o hie­rar­chii ras. Przez więk­szość ostat­niego stu­le­cia jed­nak te­mat jakby ucichł. Przy­wró­cić go do dys­ku­sji pró­bo­wał wła­śnie Lie­ber­man, „do­myślny” bio­log od pup, praw­do­po­dob­nie naj­bar­dziej za­in­te­re­so­wany ska­mie­nia­ło­ścią KNM-ER 3228 na­uko­wiec.

Gdy po raz pierw­szy się z nią ze­tknął w la­tach dzie­więć­dzie­sią­tych, od­na­lazł klucz do za­gadki, którą nie­wielu bio­lo­gów ewo­lu­cyj­nych brało na po­waż­nie. Za­gadki, która stała się mo­ty­wem prze­wod­nim ko­lej­nych ba­dań Lie­ber­mana. Nie do­ty­czyła ona pupy – przy­naj­mniej na po­czątku. Była to kwe­stia bie­ga­nia[9].

Na stu­diach Lie­ber­man usły­szał, że lu­dzie byli kosz­mar­nymi bie­ga­czami, a samo bie­ga­nie nie wy­ewo­lu­owało jako szcze­gól­nie istotny ele­ment stra­te­gii prze­trwa­nia ga­tunku. Bio­lo­dzy uzna­wali bieg czło­wieka za coś w ro­dzaju szyb­kiego chodu, skutku ubocz­nego po­ru­sza­nia się na dwóch no­gach, do czego lu­dzie nie byli szcze­gól­nie przy­sto­so­wani[10]. Naj­lep­szymi bie­ga­czami w kró­le­stwie zwie­rząt miały być zwinne czwo­ro­nogi ta­kie jak an­ty­lopy czy ge­pardy, któ­rych koń­czyny po­zwa­lały na ga­lo­po­wa­nie, od­bi­ja­nie się wszyst­kimi ła­pami od ziemi, po­wolne skra­da­nie się oraz za­pew­niały zwrot­ność.

Na dwóch no­gach ga­lo­po­wać się nie da, za­tem czwo­ro­nogi za­wsze będą miały prze­wagę nad na­wet naj­szyb­szymi ludźmi[11]. Na przy­kład Usain Bolt może biec z pręd­ko­ścią 10 m/s tylko przez kilka se­kund[12], an­ty­lopy czy ko­nie zaś mogą ga­lo­po­wać z pręd­ko­ścią 15 m/s przez kilka mi­nut[13]. Bio­lo­dzy ewo­lu­cyjni uwa­żali, że choć lu­dzie cał­kiem do­brze wy­pa­dają w wielu dzie­dzi­nach, to bie­ga­nie nie jest jedną z nich. Lie­ber­man jed­nak za­kwe­stio­no­wał ten po­wszech­nie przy­jęty kon­sen­sus.

Wąt­pli­wo­ści na­szły go, gdy pod­glą­dał w ce­lach ba­daw­czych bie­ga­jące po sta­cjo­nar­nej bieżni świnki wiet­nam­skie. Pew­nego dnia, kiedy jak zwy­kle pro­wa­dził swoje ob­ser­wa­cje, wpadł do niego w od­wie­dziny ko­lega, Den­nis Bram­ble. Za­uwa­żył on, że głowy świ­nek w cza­sie biegu opa­dają. Działo się tak praw­do­po­dob­nie dla­tego, że ga­tu­nek ten nie po­siada spe­cjal­nego wię­za­dła (kar­ko­wego) z tyłu czaszki, słu­żą­cego do utrzy­my­wa­nia głowy w pio­nie pod­czas ru­chu. Wszy­scy wielcy bie­ga­cze kró­le­stwa zwie­rząt – ko­nie, ge­pardy, psy, za­jące – to wię­za­dło mają, w prze­ci­wień­stwie do stwo­rzeń nieco gor­szych w bie­ga­niu, w tym małp człe­ko­kształt­nych. Lie­ber­man i Bram­ble w pew­nym mo­men­cie do­znali oświe­ce­nia: przy­po­mnieli so­bie, że jedno ze zwie­rząt bę­dące we­dług po­wszech­nej opi­nii kosz­mar­nym bie­ga­czem wię­za­dło kar­kowe jed­nak po­siada. Ja­kie to zwie­rzę? Czło­wiek.

Bram­ble i Lie­ber­man byli za­in­try­go­wani tą za­gadką. Wcze­śniej obaj prze­czy­tali ar­ty­kuł sta­wia­jący tezę (od­rzu­caną wów­czas przez wielu bio­lo­gów), ja­koby bie­ga­nie było klu­czo­wym ele­men­tem ludz­kiej ewo­lu­cji, nie zaś zwy­kłym wy­pad­kiem przy pracy, skut­kiem ubocz­nym dwu­noż­no­ści[14]. Im wię­cej my­śleli o wię­za­dle kar­ko­wym, tym bar­dziej po­dej­rze­wali, że au­tor tego ar­ty­kułu mógł mieć ra­cję.

Żeby to spraw­dzić, Bram­ble i Lie­ber­man wy­brali się do Mu­zeum Ha­rvarda i za­częli prze­ko­py­wać się przez ska­mie­nia­ło­ści, aby do­wie­dzieć się, kiedy i dla­czego wię­za­dło kar­kowe stało się czę­ścią hi­sto­rii ewo­lu­cji czło­wieka[1*]. Szybko od­kryli, że po­ja­wiło się ono w za­pi­sie ko­pal­nym w bar­dzo waż­nym mo­men­cie roz­woju ludz­kiego ga­tunku – około dwóch mi­lio­nów lat temu, kiedy homo erec­tus po raz pierw­szy po­ja­wił się na ho­ry­zon­cie. Był on pierw­szym przod­kiem czło­wieka, który cho­dził na dwóch no­gach, a także – co istotne – pierw­szym, który miał duży mózg.

Ba­da­jąc za­pis ko­palny, Lie­ber­man i Bram­ble od­kryli, że pra­wie wszyst­kie ce­chy fi­zyczne umoż­li­wia­jące lu­dziom bie­ga­nie po­ja­wiły się mniej wię­cej w tym cza­sie, kiedy nasi przod­ko­wie stali się dwu­nożni. Po­zwo­liło to za­su­ge­ro­wać, że dwu­noż­ność mo­gła wy­ewo­lu­ować u czło­wieka w celu bie­ga­nia. Homo erec­tus był pierw­szym ga­tun­kiem ho­mi­ni­dów, który miał krót­kie, wy­gi­na­jące się przy wy­su­wa­niu do przodu palce, wy­skle­pione śród­sto­pie i dłu­gie ścię­gna Achil­lesa, dzia­ła­jące jak sprę­żyny i amor­ty­za­tory; pierw­szym ga­tun­kiem po­sia­da­ją­cym skrętne bio­dra i ko­lana mo­gące wy­trzy­mać ob­cią­że­nie kro­ków bie­gną­cego stwo­rze­nia[15]. Był to rów­nież pierw­szy ga­tu­nek, u któ­rego za­ob­ser­wo­wano pupę[16].

To od­kry­cie do­pro­wa­dziło Lie­ber­mana do sze­roko za­kro­jo­nych ba­dań nad tył­kami w trak­cie bie­ga­nia. Do­kład­nie prze­ana­li­zo­wał ana­to­miczne róż­nice mię­dzy po­ślad­kami lu­dzi a tymi na­le­żą­cymi do ich naj­bliż­szych krew­nych na­czel­nych[17]. Do po­ślad­ków lu­dzi ko­rzy­sta­ją­cych z bieżni sta­cjo­nar­nych przy­mo­co­wał elek­trody, aby spró­bo­wać okre­ślić, co do­kład­nie robi mię­sień po­ślad­kowy, gdy czło­wiek prze­rywa jog­ging.

W 2013 roku Lie­ber­man stał się sławny dzięki swoim ba­da­niom i wy­stę­powi w pro­gra­mie The Col­bert Re­port, gdzie wy­ja­śniał ewo­lu­cyjny cel ist­nie­nia tyłka. „Je­śli spoj­rzysz na ty­łek szym­pansa, jest ma­lutki. Mają na­prawdę ża­ło­sne tyłki” – wy­ja­śnił[18]. Po­dob­nie jak białka oczu i stopy zgi­na­jące się w łuk, wielki mię­sień po­ślad­kowy jest uni­kalną ce­chą ludzką[19]. Nie dość, że sta­nowi naj­więk­szy mię­sień w na­szym ciele, to je­ste­śmy je­dy­nymi zwie­rzę­tami na Ziemi, które mają tak duży mię­sień po­ślad­kowy[20]. Lie­ber­man za­chę­cał Col­berta do spa­ce­ro­wa­nia z dłońmi mocno przy­ci­śnię­tymi do po­ślad­ków, aby ten mógł po­czuć, jak wiot­kie są mię­śnie pod­czas cho­dze­nia. Na­stęp­nie po­pro­sił go, aby po­bie­gał. „Czu­jesz, jak się za­ci­ska?”[21]

Mnie rów­nież Lie­ber­man za­su­ge­ro­wał wy­ko­na­nie tego te­stu, mu­sia­łam się jed­nak bar­dzo sta­rać, aby po­czuć mię­śnie, po­nie­waż mój ty­łek to nie czę­ściowo, a w prze­wa­ża­ją­cej więk­szo­ści wła­śnie mię­śnie. Kiedy bie­ga­łam w kółko w moim miesz­ka­niu, palce u stóp wy­py­chały mnie do przodu, bio­dra się skrę­cały, a ty­łek za­ci­skał. Mimo że le­dwo je­stem w sta­nie prze­biec wol­nym truch­tem dwa okrą­że­nia wo­kół bloku, Lie­ber­man za­pew­nił mnie, że moje ciało zo­stało za­pro­jek­to­wane wła­śnie do tego celu, a do­wód na to można zna­leźć na pu­styni w Ari­zo­nie.

Każ­dego paź­dzier­nika od 1983 roku, w roz­rze­dzo­nym po­wie­trzu miej­sco­wo­ści Pre­scott w sta­nie Ari­zona, udu­cho­wiony sprze­dawca ro­let Ron Bar­rett or­ga­ni­zuje wy­ścig zwany Czło­wiek Kon­tra Koń (Man Aga­inst Horse)[22]. We­dług Bar­retta ge­nezy za­wo­dów na­leży szu­kać w za­kła­dzie ba­ro­wym mię­dzy lo­kal­nym rad­nym a ko­cha­ją­cym ko­nie po­li­cjan­tem. Pi­jany radny miej­ski za­ło­żył się z funk­cjo­na­riu­szem, że wy­spor­to­wany czło­wiek może po­ko­nać ko­nia w wy­ścigu. Po­li­cjant nie zgo­dził się i, pewny swo­ich szans, za­su­ge­ro­wał, by po­sta­wili na to pie­nią­dze. Męż­czyźni wy­zna­czyli trasę i wkrótce ko­lejne edy­cje za­wo­dów Czło­wiek Kon­tra Koń stały się co­roczną tra­dy­cją li­czącą so­bie już cztery de­kady. Kon­cep­cja jest pro­sta: grupa lu­dzi i jeźdź­ców na ko­niach prze­mie­rza pu­sty­nię w ca­ło­dnio­wym wy­ścigu wy­trzy­ma­ło­ścio­wym, który sta­wia zwie­rzę prze­ciwko zwie­rzę­ciu, czło­wieka prze­ciwko czło­wie­kowi i, co naj­waż­niej­sze, zwie­rzę prze­ciwko czło­wie­kowi.

Obec­nie lu­dzie i ko­nie ści­gają się na Min­gus Mo­un­tain, po­ro­śnię­tym so­snami szczy­cie o wy­so­ko­ści po­nad 2300 me­trów, około 50 ki­lo­me­trów od Pre­scott. Cho­ciaż Bar­rett or­ga­ni­zuje za­wody na 20 i 40 ki­lo­me­trów, praw­dzi­wym wy­ści­giem – tym, który przy­ciąga naj­lep­szych na świe­cie bie­ga­czy dłu­go­dy­stan­so­wych i ko­la­rzy wy­trzy­ma­ło­ścio­wych – jest osiem­dzie­się­cio­ki­lo­me­trowy ul­tra­bieg.

Scep­tyczna, ale za­cie­ka­wiona, uda­łam się w te­ren, aby zo­ba­czyć to, co Lie­ber­man opi­sał jako ata­wi­styczną, pier­wotną bi­twę. Ko­nie miały nieść swoje wa­żące 700 ki­lo­gra­mów (z jeźdź­cem wię­cej) ciała w górę ma­łej ska­li­stej ścieżki, ba­lan­su­jąc na czte­rech ko­py­tach, z któ­rych każde jest mniej­sze niż ludzka dłoń. Po po­ko­na­niu peł­nego ma­ra­tonu wzdłuż tej sa­mej trasy bie­ga­cze mieli się wspiąć 450 me­trów na grzbiet stro­mej góry, po­dą­ża­jąc na ko­la­nach. Na­wet wtedy by­liby do­piero w po­ło­wie drogi – zo­sta­łyby im jesz­cze pra­wie 32 ki­lo­me­try do prze­kro­cze­nia li­nii mety. A po­tem, po ca­łym dniu pier­wot­nej ry­wa­li­za­cji, wszy­scy lu­dzie mieli się za­ja­dać po­tra­wami z grilla.

Kiedy do­tar­łam na miej­sce, od­kry­łam, że im­preza za­czyna się na pła­skiej, ja­ło­wej prze­strzeni, gdzie dzień wcze­śniej bie­ga­cze i ko­la­rze roz­bili obóz. Po jed­nej stro­nie ma­łego po­toku znaj­do­wało się kró­le­stwo koni. Każde zwie­rzę przy­je­chało w ogrom­nej przy­cze­pie wraz ze wszyst­kim, co mu po­trzebne: sia­nem, ko­pyst­kami, sio­dłem i spe­cjal­nymi bu­tami, które wy­glą­dają jak crocsy, za­pro­jek­to­wa­nymi do ochrony ko­pyt w trud­nym te­re­nie. Jeźdźcy wy­dzie­lali pro­wi­zo­ryczne pa­doki, małe ogro­dzone ob­szary dla koni do od­po­czynku i je­dze­nia, a zwie­rzęta w tym cza­sie rżały i par­skały, wy­raź­nie od­zna­cza­jąc się na tle ja­sno­nie­bie­skiego pu­styn­nego nieba.

Po dru­giej stro­nie po­toku znaj­do­wała się kra­ina bie­ga­czy. Ci z ko­lei pod­jeż­dżali ener­go­osz­częd­nymi sub­aru, ży­wili się we­gań­skim że­lem w wo­recz­kach i no­sili ubra­nia, które można było spa­ko­wać do worka wiel­ko­ści pię­ści. „Ma­ło­dup­kowcy” – tak na­zwał bie­ga­czy je­den z ko­la­rzy wy­trzy­ma­ło­ścio­wych, i nie­mal wszy­scy bie­ga­cze do tego opisu pa­so­wali: ni­scy, smu­kli i szczu­pli, z chu­dymi, umię­śnio­nymi tył­kami – zbu­do­wa­nymi tak, by po­ko­nać ogromne, po­tężne be­stie sku­biące trawę po dru­giej stro­nie po­toku.

Po­mimo po­zor­nie nie­wiel­kich szans w każ­dej wer­sji wy­ścigu Czło­wiek Kon­tra Koń przy­naj­mniej je­den bie­gacz po­ko­nał przy­naj­mniej jed­nego ko­nia. Sam Lie­ber­man tego do­ko­nał – jak mówi, po­ko­nał „pra­wie wszyst­kie ko­nie” – a był „tylko pro­fe­so­rem w śred­nim wieku!”. Ale ni­gdy nie było czło­wieka, który po­ko­na­łby wszyst­kie ko­nie[23]. W ob­ser­wo­wa­nej przeze mnie edy­cji przez obóz prze­to­czyła się wieść o pew­nym bie­ga­czu: Nicku Co­urym, in­ży­nie­rze opro­gra­mo­wa­nia z Pho­enix, jed­nym z naj­lep­szych ul­tra­ma­ra­toń­czy­ków na świe­cie. Uwa­żano, że może on mieć pre­dys­po­zy­cje do osta­tecz­nego zwy­cię­stwa czło­wieka nad ko­niem.

Zo­ba­czy­łam Nicka rano w dniu wy­ścigu, gdy sie­dział w ba­gaż­niku swo­jego hatch­backa, prze­cie­ra­jąc oczy i zie­wa­jąc. Wcią­gnąw­szy całą pizzę z kieł­basą pod­czas noc­nej jazdy z Pho­enix, za­snął w sa­mo­cho­dzie. Za­py­ta­łam go, czy uważa, że zwy­cię­stwo nad końmi jest w jego za­sięgu. Uśmiech­nął się i po­wie­dział skrom­nie: „Nie lu­bię wy­prze­dzać sa­mego sie­bie”, po czym za­ło­żył szorty, za­sznu­ro­wał buty i ru­szył w stronę toi toia. Na­wet w świe­cie ul­tra­ma­ra­to­nów, gdzie po­na­do­siem­dzie­się­cio­ki­lo­me­trowe biegi są na po­rządku dzien­nym, ten był trudny: Nick mu­siał wspiąć się na wy­so­kość 850 me­trów po iście la­bi­ryn­to­wym szlaku, sta­wia­jąc czoła luźno roz­miesz­czo­nym ska­łom, trud­nemu pod­łożu i znacz­nym zmia­nom tem­pe­ra­tury – nie wspo­mi­na­jąc o ogrom­nych ko­niach ga­lo­pu­ją­cych tuż obok niego.

Bieg roz­po­czął się o szó­stej rano. Pu­stynne po­wie­trze było su­che – spę­dzi­łam cały dzień, sma­ru­jąc twarz wa­ze­liną w sy­zy­fo­wym wy­siłku zła­go­dze­nia skut­ków jego dzia­ła­nia – a po­ranne niebo czy­ste i ró­żowe. Wy­obra­ża­łam so­bie stado pry­cha­ją­cych, ta­rza­ją­cych się po ziemi koni, obok grupy sku­pio­nych bie­ga­czy na uro­czy­stej li­nii startu, ale za­równo ko­nie, jak i bie­ga­cze wo­leli mniej fil­mowy, a bar­dziej spo­kojny po­czą­tek. Bie­ga­cze roz­cią­gali się i truch­tali w miej­scu. Ko­nie krę­ciły się w du­żym, luź­nym kole. Za li­nię startu ro­biła mała flaga i znak w ziemi. Ron na­wet nie wy­strze­lił z pi­sto­letu star­to­wego, po­nie­waż mo­głoby to spło­szyć ko­nie. Krzyk­nął tylko, ra­czej nie­mrawo: „Wy­ścig Czło­wiek Kon­tra Koń za­czyna się te­raz! Star­tu­jemy!”. Po czym ru­szyli.

Ko­nie wy­strze­liły w ga­lo­pie przez bramkę, ale gdy do­tarły do pod­nóża góry, za­częły po­ru­szać się po­woli i ostroż­nie, aby unik­nąć upadku. Nick i inni lu­dzie za­częli od po­wol­nego truchtu i szybko się oka­zało, że do­słow­nie zja­dają kurz swo­ich kon­ku­ren­tów. Choć zwie­rzęta były szyb­kie, lu­dzie mieli inną prze­wagę: wy­trzy­ma­łość. A to, we­dług Lie­ber­mana, ma klu­czowe zna­cze­nie w hi­sto­rii ewo­lu­cji czło­wieka.

Ludzka zdol­ność do bie­ga­nia na dłu­gich dy­stan­sach, jak wy­ja­śnia Lie­ber­man, wy­ewo­lu­owała, gdy homo erec­tus prze­sta­wił się z ży­cia w la­sach na wę­drówki po łą­kach, co wią­zało się ze zmianą stylu ży­cia na taki, który wy­ma­gał zgoła in­nych zdol­no­ści i moż­li­wo­ści. Kiedy zwie­rzęta żyją wśród drzew, tak jak dzi­siej­sze go­ryle, mają do dys­po­zy­cji mnó­stwo je­dze­nia: ob­fi­tość in­sek­tów, ja­gód i ro­ślin­no­ści. Po­karmy te są włók­ni­ste i trudne do żu­cia, ale wolny me­ta­bo­lizm go­ryli umoż­li­wia im prze­trwa­nie. Mogą spę­dzać całe dnie na je­dze­niu, nie mar­twiąc się o brak od­po­wied­nich skład­ni­ków od­żyw­czych.

Homo erec­tus z ko­lei mu­siał wy­my­ślić spo­sób na prze­trwa­nie bez nie­wy­czer­pa­nych da­rów la­sów. Za­miast jeść wia­dra ja­gód i li­ści, zwró­cił się w kie­runku tego, co było do­stępne: mięsa zwie­rząt, które, w prze­ci­wień­stwie do le­śnego po­karmu ni­skiej ja­ko­ści, ob­fi­to­wało w białko i ka­lo­rie. Sa­wannę za­sie­dlały bo­gate w skład­niki od­żyw­cze an­ty­lopy gnu i kudu, ale jak sto­sun­kowo wolno po­ru­sza­jący się homo erec­tus mógł na­dą­żyć za tymi szyb­kimi czwo­ro­noż­nymi zwie­rzę­tami, żeby na nie po­lo­wać?

Przez po­nad sto lat bio­lo­dzy ewo­lu­cyjni, w tym Dar­win, przy­pusz­czali, że zdol­ność homo erec­tus do po­lo­wa­nia na szybko po­ru­sza­jące się osob­niki na sa­wan­nie wy­ni­kała z jed­nej z głów­nych za­let dwu­noż­no­ści: ręce homo erec­tus zo­stały wręcz stwo­rzone do kon­stru­owa­nia i uży­wa­nia na­rzę­dzi ta­kich jak włócz­nie, łuki i strzały. Jed­nak z nie­daw­nych ba­dań ar­che­olo­gicz­nych wy­nika, że jest to mało praw­do­po­do­bne. Prze­bi­cie twar­dej skóry zwie­rzę­cia nie jest tak ła­twe, jak mo­głoby się wy­da­wać, a jesz­cze trud­niej za­dać ob­ra­że­nia nie­zbędne do po­wa­le­nia ga­lo­pu­ją­cego stu­ki­lo­wego gnu. Aby tego do­ko­nać, trzeba by­łoby użyć ka­mien­nej włóczni lub strzały, tym­cza­sem naj­bar­dziej za­awan­so­wa­nymi z na­rzę­dzi, ja­kimi dys­po­no­wał homo erec­tus, były drew­niane ma­czugi i za­ostrzone kije. Pierwsi lu­dzie mu­sie­liby być bar­dzo bli­sko zwie­rzę­cia, aby je za­bić. Co więc ro­bili bez do­stępu do wy­ra­fi­no­wa­nej broni? Uży­wali swo­ich tył­ków.

We­dług Lie­ber­mana po­wo­dem, dla któ­rego Nick Co­ury miał ja­kie­kol­wiek szanse w wy­ścigu Czło­wiek Kon­tra Koń, jest fakt, że pra­lu­dzie roz­wi­nęli spe­cy­ficzną prze­wagę nad wie­loma czwo­ro­no­gami: cho­ciaż zwie­rzęta mogą bie­gać bar­dzo szybko, nie po­tra­fią utrzy­mać du­żej pręd­ko­ści przez długi czas. Ko­nie i inne czwo­ro­nogi nie dy­szą, gdy ga­lo­pują – ro­bią to wy­łącz­nie pod­czas kłu­so­wa­nia lub cho­dze­nia. Ozna­cza to, że pod­czas szyb­kiego biegu nie mogą się chło­dzić. W tro­pi­kal­nym upale, po dzie­się­ciu, pięt­na­stu ki­lo­me­trach ga­lopu mu­szą zwol­nić, aby wy­re­gu­lo­wać tem­pe­ra­turę ciała. Do­ty­czy to rów­nież zwie­rząt, na które nasi przod­ko­wie po­lo­wali na sa­wan­nie, w śro­do­wi­sku znacz­nie go­ręt­szym i bar­dziej pła­skim niż góra Min­gus. Tak jest na przy­kład z an­ty­lopą: po krót­kim biegu z pełną pręd­ko­ścią w upale musi zwol­nić. Lu­dzie mogą zaś biec wol­niej­szym tem­pem go­dzi­nami, a bie­gnący czło­wiek po­ru­sza się tylko tro­chę szyb­ciej niż więk­szość kłu­su­ją­cych czwo­ro­no­gów. Jest to moż­liwe po czę­ści dzięki umiej­sco­wie­niu uni­ka­to­wych mię­śni w gór­nej czę­ści na­szych nóg.

Mię­śnie po­ślad­kowe czło­wieka są czę­ścią skom­pli­ko­wa­nego apa­ratu sta­bi­li­zu­ją­cego: od­po­wied­nik glu­teus ma­xi­mus u szym­pan­sów jest przede wszyst­kim mię­śniem, który daje moż­li­wość od­swa­nia nogi od ciała[24]. U lu­dzi zaś jest to pro­stow­nik – mię­sień po­zwa­la­jący na wy­pro­sto­wa­nie i wy­cią­gnię­cie koń­czyny na ze­wnątrz. Jest to istotna część sys­temu za­po­bie­ga­ją­cego prze­wró­ce­niu się do przodu pod­czas biegu. Po­maga też nas spo­wol­nić, gdy ude­rzamy sto­pami o pod­łoże, dzięki czemu za­cho­wu­jemy kon­trolę nad kro­kiem. Po­śladki są nie­zbędne lu­dziom do sta­bil­nego bie­ga­nia na dłu­gich dy­stan­sach bez ry­zyka kon­tu­zji.

W miarę po­stępu ewo­lu­cji mózg homo erec­tus się po­więk­szył. Utrzy­ma­nie tkanki mó­zgo­wej wy­maga przy­swa­ja­nia z po­ży­wie­niem du­żej por­cji ka­lo­rii – matka kar­miąca pier­sią po­trze­bo­wa­łaby około 2500 ki­lo­ka­lo­rii na dzień[25]. Na sa­wan­nie jest to trudne do osią­gnię­cia, więc po­lo­wa­nie i bie­ga­nie były ko­nie­czne, aby kon­ty­nu­ować roz­wój or­ga­nów, które w przy­szło­ści po­zwo­liły ho­mi­ni­dom uży­wać na­rzę­dzi, upra­wiać zie­mię, czy­tać książki i ro­bić pi­jac­kie za­kłady. We­dług Lie­ber­mana ty­łek był jed­nym z tych ele­men­tów, które po­zwo­liły pra­czło­wie­kowi go­nić za zdo­by­czą przez wiele ki­lo­me­trów, aż do wy­czer­pa­nia. Na­stęp­nie homo erec­tus wa­lił ofiarę ka­mie­niem po gło­wie i zja­dał po­kaźny, ka­lo­ryczny po­si­łek.

Den­nis Bram­ble[26], wie­lo­letni ko­lega Lie­ber­mana z cza­sów bie­ga­ją­cych świń, ma zgoła inny, nieco bar­dziej przy­ziemny po­gląd: że zdol­ność do bie­ga­nia po­zwo­liła homo erec­tus kon­ku­ro­wać o zo­sta­wiane na sa­wan­nie resztki, a nie ła­pać wła­sną zdo­bycz. Po tym, jak lew lub inny duży dra­pież­nik za­bi­jał swoją ofiarę, po­rzu­cał pa­dlinę. Pa­dli­no­żercy zaś mu­sieli szybko po­ko­ny­wać spore od­le­gło­ści, aby zo­sta­wić w tyle in­nych pa­dli­no­żer­ców i do­trzeć do bez­piecz­nego miej­sca, za­nim mięso się ze­psuje.

Inna grupa na­ukow­ców[27], kie­ro­wana przez Ja­mie Bar­tlett z Uni­wer­sy­tetu Ko­lo­rado w Bo­ul­der, prze­pro­wa­dziła ba­da­nie, z któ­rego wy­nika, że po­śladki mają o wiele wię­cej funk­cji niż tylko uła­twia­nie bie­gów wy­trzy­ma­ło­ścio­wych. Bar­tlett twier­dzi, że mię­sień po­ślad­kowy wielki sta­nowi cie­le­sny od­po­wied­nik wie­lo­funk­cyj­nego scy­zo­ryka, po­nie­waż po­maga lu­dziom wy­ko­ny­wać liczne czyn­no­ści: wspi­nać się, rzu­cać, pod­no­sić i ku­cać. We­dług Bar­tlett ty­łek ewo­lu­ował, aby homo erec­tus mógł nie tylko prze­mie­rzać duże od­le­gło­ści, ale także aby po­móc czło­wie­kowi uni­kać ataku dra­pież­ni­ków – wśli­zgi­wać się na nie­liczne drzewa ro­snące na sa­wan­nie, skry­wać się za krza­kami, szybko i zwin­nie ucie­kać przed zwie­rzę­ciem. Na­ukow­czyni po­wie­działa mi, że jest to dość oczy­wi­ste, je­śli spoj­rzeć na lek­ko­atle­tów. „To nie bie­ga­cze dłu­go­dy­stan­sowi mają duże tyłki, tylko sprin­te­rzy, skocz­ko­wie i mio­ta­cze”.

Cho­ciaż zda­nia na­ukow­ców róż­nią się co do do­kład­nej przy­czyny ist­nie­nia mię­śni po­ślad­ko­wych, zga­dzają się w jed­nym: sta­no­wią one uni­kalną ludzką ce­chę, która w znacz­nym stop­niu przy­czy­niła się do na­szej ewo­lu­cji. Można po­wie­dzieć, że tyłki uczy­niły nas ludźmi.

Pra­wie dwa mi­liony lat temu[28] czło­wiek, któ­rego kość bio­drowa stała się ska­mie­liną KNM-ER 3228, bie­gał za gnu. Jego duży ty­łek się wy­gi­nał, a dłu­gie ścię­gna­łą­czące piętę z ty­łem ko­lana ka­ta­pul­to­wały go do przodu jak sprę­żyna. Jego wy­wa­żona na krę­go­słu­pie głowa ko­ły­sała się luźno pod­czas biegu, plecy zaś wy­gi­na­jące się w li­terę S przy każ­dym kroku po­chła­niały wstrząsy. Rzad­kie owło­sie­nie i ob­fite gru­czoły po­towe za­pew­niały mu chło­dze­nie. Dy­szał ciężko przez usta, gdy po­woli, mia­rowo biegł za swoją ofiarą.

W piękny paź­dzier­ni­kowy dzień, dwa mi­liony lat póź­niej, Nick Co­ury bie­gnie pod górę. Mię­śnie jego po­ślad­ków na­pi­nają się, gru­czoły po­towe wy­dzie­lają pot, ścię­gna i stawy po­py­chają za­wod­nika do przodu ni­czym sprę­żyna. Mija jed­nego ko­nia, po­tem dru­giego, wspina się na górę Min­gus po­woli, krok za kro­kiem. Mię­śni po­ślad­ko­wych używa i do wspi­na­czki, i do biegu. Nie my­śli o fi­ni­szu ani o po­tęż­nych zwie­rzę­tach wo­kół niego. Skon­cen­tro­wany jest wy­łącz­nie na tych kilku me­trach przed sobą. I na­gle zdaje so­bie sprawę z tego, że wy­grywa.

Wznie­sie­nie staje się co­raz mniej strome, a Nick w od­dali do­strzega li­nię mety. Istna eu­fo­ria[29], za­le­wają go przy­jemne en­dor­finy, przez wielu na­zy­wane eu­fo­rią bie­ga­cza (to praw­do­po­dob­nie ko­lejna ewo­lu­cyjna ad­ap­ta­cja, która po­maga lu­dziom być do­sko­na­łymi bie­ga­czami). Za­czyna biec tak szybko, jak tylko może, bez za­trzy­my­wa­nia się. Gdy prze­kra­cza li­nię mety, nie może po­wstrzy­mać łez. Wy­ścig ukoń­czył w sześć go­dzin i czter­na­ście mi­nut, po­ko­nu­jąc tę trasę naj­szyb­ciej w hi­sto­rii. Po­dob­nie jak męż­czy­zna od ko­ści bio­dro­wej KNM-ER 3228, Nick wy­prze­dził wszyst­kich swo­ich czwo­ro­noż­nych kon­ku­ren­tów, sta­jąc się pierw­szym czło­wie­kiem, który wy­grał za­wody Czło­wiek Kon­tra Koń[2*]. Nick nie zro­bił tego dla je­dze­nia – ma swoją we­gań­ską papkę, a przed nim jesz­cze uro­czy­sty grill na za­koń­cze­nie za­wo­dów – ale po pro­stu dla­tego, że uwiel­bia bie­gać.