Upadek. Historia prałata Henryka Jankowskiego ebook

WSTĘP

Ksiądz Henryk Jankowski to postać szczególna. To nie tylko duchowny, prałat, kanonik. To także najbardziej rozpoznawalny z kapelanów „Solidarności”, proboszcz wyjątkowej parafii – św. Brygidy w Gdańsku. To jednocześnie kontakt operacyjny Służby Bezpieczeństwa oraz cenne źródło informacji dla enerdowskiej Stasi.

Biznesmen, celebryta i bon vivant. W tej jednej postaci skupiają się jak w soczewce wszystkie negatywne, a nawet odrażające zjawiska, jakie w ostatnich dekadach trawią polski Kościół. Wszystkie jego grzechy główne.

Pycha.

Chciwość.

Nieczystość.

Łakomstwo.

Zazdrość i gniew.

Lenistwo – przynajmniej w walce z własnymi słabościami.

I nieskończony apetyt na władzę, tytuły i splendory.

I niepohamowanie w gromadzeniu bogactw, zaszczytów i atencji.

W działaniach biznesowych ksiądz Jankowski przekraczał nie tylko prawo kanoniczne, ale i świeckie; nie wahał się współpracować z szemranymi biznesmenami. Najchętniej spędzał czas z rekinami biznesu i politykami.

Zawsze szukał osób, które mogłyby go wynieść jeszcze wyżej, bez względu na to, czy byli to ludzie opozycji, władzy, Kościoła czy służb. Jednocześnie lekceważył tych swoich przełożonych, którzy byli za słabi, by go utemperować. Najbardziej odpychające w tej postaci jest jednak to, co najbardziej ukryte i trudne do uchwycenia, szczególnie dzisiaj, tyle lat po śmierci księdza – nadużycia wobec nastoletnich chłopców. Zostawił po sobie nieznaną liczbę młodych ludzi ze spaczoną psychiką, z traumami i ranami na całe życie.

Można powiedzieć, że postawa, jaką reprezentował, jest wzorcem wszystkich dzisiejszych przywar zepsutej części duchowieństwa. I tutaj palma pierwszeństwa należy do niego.

Na śledztwo, proces i ewentualny wyrok w sensie prawnym jest już za późno. Ale zawsze jest czas na śledztwo dziennikarskie, obiektywne, oparte na źródłach i wspomnieniach świadków. Taki wysiłek podjęliśmy. Znów okazało się, że rzeczywistość nie jest czarno-biała, a media przedstawiające relacje ofiar molestowania zwykle upraszczają, a czasem wręcz naginają prawdę do postawionych z góry tez. Często przemilczają ważne fakty, oskarżają bez dowodów.

My się na ten sposób relacjonowania zdarzeń nie zgadzamy, dlatego wszystkie zarzuty postawione księdzu postanowiliśmy wnikliwie sprawdzić.

Ostateczna ocena tej postaci należy do Czytelnika.

UPADEK

Jest zimna noc, trzecia w nocy. Jakiś mężczyzna przystawia do pomnika metalową drabinę. Na szyję posągu prałata zakłada pętlę z grubego sznura. Inny mężczyzna wiąże sznur z długą liną. Obaj stają obok pomnika. Ciągną za linę z całych sił, zapierając się nogami. Pomnik lekko się przychyla, ale nie upada. Kamera robi zbliżenie pomnikowej twarzy prałata Jankowskiego. Ksiądz przychyla głowę, jakby był lekko zdziwiony.

Mężczyźni podważają cokół. Męczą się, sapią. Jankowski łatwo się nie poddaje. Podchodzi do nich trzeci mężczyzna, razem zapierają się i ciągną z całych sił. W końcu pomnik z hukiem spada na przygotowane wcześniej opony samochodowe. Rozpada się na dwie części. Mężczyźni ocierają pot.

Na obalonym pomniku układają komżę – strój ministranta – i dziecięcą bieliznę, symbolizujące cierpienia molestowanych przez prałata dzieci.

Mężczyźni zadowoleni poklepują się po plecach. Udało się. Objęci odchodzą na bok, przytulają się czule. Spokojnie czekają na przyjazd policji. Pozwalają się zatrzymać i zawieźć na komisariat.

Okazuje się, że na akcji jest ich aż sześciu, są w wieku między 39 a 41 lat i przyjechali przewrócić Jankowskiego aż z Warszawy. Wszystko nagrywa kamera Tomasza Sekielskiego, dziennikarza, który w tym samym czasie kręci film o pedofilach w sutannach.

Gdy wschodzi słońce, aktywiści przesyłają do mediów manifest, w którym piszą:

„Podejmujemy działanie, którego celem jest symboliczne strącenie ze wspólnotowego piedestału fałszywej pamięci i czci osoby Henryka Jankowskiego”. Nagranie z akcji pojawia się na facebookowym profilu Sekielskiego.

Urząd miasta wysyła ciężarówkę, żeby zabrać pomnik do magazynu. Na placu samochód zostaje zablokowany przez przedstawicieli komitetu budowy monumentu, którzy podstawili własny pojazd. Urzędnicy ustępują.

– Jedna ręka była urwana, ale stoczniowcy raz-dwa zespawali – mówi pan Stanisław, były pracownik stoczni jachtowej.

W sobotę rano kilkudziesięciu stoczniowców stawia pomnik z powrotem na cokół. Okazuje się, że w nocy na postumencie ktoś wypisał czerwoną farbą „zło” i „pedofil”.

Pod pomnikiem pojawiają się dziecięce buciki i cytat z Biblii:

„Cokolwiek uczyniliście jednemu z tych braci moich najmniejszych, Mnieście uczynili”.

Wolontariusze mają pilnować Jankowskiego przez całą dobę, obserwując monument ze specjalnie wynajętego w tym celu mieszkania.

W niedzielę w kościele św. Brygidy odbywa się msza w intencji księdza prałata „o zwycięstwo prawdy”.

Na początku marca 2019 roku radni Gdańska odbierają Jankowskiemu tytuł honorowego obywatela miasta. Decydują, że pomnik prałata ma zniknąć z placu obok kościoła św. Brygidy. Następnego dnia monument zostaje zabrany przez fundatorów. Imię księdza traci także skwer przy kościele św. Brygidy.

Kilka tygodni później przyjeżdżamy do Trójmiasta, chcemy zobaczyć to miejsce. Pytamy przechodniów, jak dojść do ulicy Stolarskiej, ale nikt nie wie. Reagują dopiero na hasło „pomnik Jankowskiego”. Pani z psem wskazuje nam drogę.

– Ale tego pomnika tam już nie ma. Na szczęście – dodaje.

HENIO PYCHA

Henio ma sześć lat. Nosi spodnie na szelkach, których nie cierpi. Razem z matką i trzema siostrami, w tym z siostrą bliźniaczką, mieszkają na parterze starej, budowanej jeszcze w czasach pruskich starogardzkiej kamienicy z czerwonej cegły. Mieszkanie jest czynszowe, ciemne, z przechodnimi, ślepymi pokojami. Okna są tylko w pokojach od strony ulicy i od podwórza. Wąski korytarz.

Byłaby ich ósemka, ale cztery dziewczynki umarły jako małe dzieci.

– Zostały Ike, Ule, Renate i Heindrich. W domu tak na nich wołano – opowiada Bogdan Kruszona, młodszy o dziesięć lat sąsiad Henia ze Starogardu Gdańskiego.

Ike, czyli Irena, jest bliźniaczką Henryka, urodziła się sześć godzin przed bratem, 18 grudnia 1935 roku.

W domu używa się języka niemieckiego. Matka, z domu Jeschwitz, jest rodowitą gdańszczanką.

– To starsze pokolenie mówiło wyłącznie po niemiecku – opowiada Ryszard Szwoch, nauczyciel miejscowego liceum. – Na ulicy, w towarzyskich relacjach. To nie była sytuacja rażąca. To społeczeństwo było zawsze dwujęzyczne.

Ojciec jest Polakiem, handlowcem.

– Na pewno nie mieli własnego sklepu, ponieważ w spisie instytucji na terenie miasta nigdzie nie występuje właściciel o tym nazwisku – dodaje Szwoch. – Podejrzewam, że mógł pracować w jakiejś firmie handlowej jako sprzedawca.

Wybucha wojna. Trzeciego września do Starogardu Gdańskiego wkraczają Niemcy. Ojciec Henia zostaje aresztowany i uwięziony w hitlerowskim obozie w Stutthofie, dzisiejszym Sztutowie. Wypuszczają go na początku 1940 roku, zapewne dzięki poręczeniu żony.

– Że został wypisany, to nic nadzwyczajnego, bo takie wypadki się zdarzały. Osoby aresztowane mogły korzystać z poręczenia obywateli narodowości niemieckiej – mówi Ryszard Szwoch.

Antoni Jankowski wraca do domu. Musi gdzieś pracować, bo inaczej rodzina nie dostanie kartek żywnościowych. Wiele lat później Piotr Głuchowski napisze w zapowiedzi książki Uzurpator. Podwójne życie prałata Jankowskiego, że Antoni prowadził lokal „Nur für Deutsche” – „Tylko dla Niemców”1.

– W mieście było kilka takich lokali, mógł w takim pracować. To nie było niczym zdrożnym – wyjaśnia Szwoch. – Jeżeli ktoś był mieszkańcem tego miasta, to musiał mieć zatrudnienie. Brak zatrudnienia to był wyrok.

Antoni nie cieszy się długo wolnością. W 1942 roku następuje masowy pobór do niemieckiego wojska. Ojciec Henryka jest żonaty z Niemką, ma więc trzecią grupę narodowościową w ramach Deutsche Volksliste, jest tzw. eingedeutschem. Zostaje wcielony do Wehrmachtu.

Wychodzi z domu, gdy Henio ma sześć lat, i już nigdy nie wraca. Trafia do Francji, a stamtąd do Rosji.

W czerwcu 1944 roku niemieckie władze pukają do drzwi mieszkania Jadwigi. Wręczają kobiecie dokument. Jej mąż, starszy szeregowiec, kupiec Antoni Czesław Jankowski poległ 20 lipca 1943 roku w walce na froncie wschodnim w okolicy miejscowości Pierwomajsk.

Od tego momentu Jadwiga musi sobie sama radzić z czwórką dzieci. Nie jest łatwo.

– W domu Jankowskich była nędza. Niewyobrażalna bida – wspomina Bogdan Kruszona. – Kartoflankę pięć razy w tygodniu jedli. Deptane ziemniaki jajecznicą oblane.

Po wojnie Jadwiga dostaje rentę wdowią z RFN, nędzne pieniądze, miesięcznie siedemdziesiąt marek zachodnioniemieckich.

– W przeliczeniu na dzisiaj to było z trzysta złotych – dodaje Kruszona. – Wszystkie wdowy z naszego podwórka dostawały renty niemieckie, bo ich mężowie zginęli w czasie wojny.

Po śmierci ojca Henio jest jedynym mężczyzną w rodzinie. O tacie będzie potem opowiadał, że był wielkim patriotą i walczył z armią Hallera. Jest to mało prawdopodobne, bo w 1919 roku Antoni miał zaledwie 10 lat.

Jadwiga musi sprzedawać biżuterię, żeby mieć na chleb. Ale czasem i to nie starcza. Aby wyżywić rodzinę, w jednym z pokoi ich mieszkania świadczy usługi fryzjerskie. Specjalizuje się w ondulowaniu, które jest wtedy powszechne u pań. Kruszona opowiada:

– Taka toaletka z lustrem i siedzenie na pół fryzjerskie, to był cały gabinet. W zwykłym małym pokoju przyjmowała klientki. Tam nie było żadnego zakładu fryzjerskiego ani kosmetycznego. Jak czytałem wypowiedź Jankowskiego, że jego mama nie była fryzjerką, tylko kosmetyczką, to się uśmiałem po pachy. Myślę: „No, bidaku, ale sobie dodałeś”.

Wszystkie kobiety z ulicy chodzą układać fryzury do Jankowskiej. Chcą pomóc samotnej kobiecie. Również, jak wyzna potem sam Henryk, żony gestapowców2.

Córki Ula, Irena i Renata pomagają nawijać włosy klientek na lokówkę.

Matka Bogdana też układa włosy po każdym myciu, dwa razy w tygodniu. Zabiera ze sobą sześcioletniego syna, sadza go obok fotela. Suszarkę marki Fem Bogdan zapamięta do końca życia.

– Taka duża, błyszcząca, chromowana. Niemiecka.

Pomiędzy głośnymi podmuchami Jankowska edukuje chłopaka.

– Na pół po polsku, na pół po niemiecku mówiła: „Taki duży chłopak, a nie umie liczyć?”. I zaczynała: „eins, zwei, drei”, i tak dalej, najpierw do dziesięciu, potem do stu. Ona mnie nauczyła.

– Myśmy później na niego tutaj mówili: „ksiądz pycha, Henio pycha” – dodaje Kruszona. – Ale trzeba wiedzieć, z jakiej nędzy on pochodził. To mogło spowodować u niego tą nadmierną estymę do przepychu, do pokazania się. To było związane z dzieciństwem, ja tak to odbieram.

PIC

Kiedy drzwi od salonu są otwarte, Kruszona widzi położony vis-à-vis pokój Henryka.

– Henio miał dwie koszule, obie białe. Codziennie je prał, na okrągło. Koszule nie schły tak szybko, więc musiał je prasować. Ilekroć żeśmy tam przyszli, to on prasował.

Krochmal robił z mączki kartoflanej.

– I jak wychodził na spacer, zawsze miał koszulę śnieżnobiałą, wykrochmaloną, stójkę, mankiety sztywne – wspomina Kruszona. – Zima czy lato, zawsze elegancko ubrany, garniturek. To był pedant. Dla nas, łobuzów z ulicy, na pół lumpów, to było jakieś dziwne.

Henryk nie ma kolegów. Gdy chłopcy z podwórka kopią piłkę, nigdy z nimi nie gra. Zawsze jest sam.

– Myśmy się na tych podwórzach tłukli po zębach, aż gwizdało, jak to chłopacy – ciągnie Kruszona. – Tam byli też starsi, z rocznika Jankowskiego. Henio nigdy w żadne bójki się nie wdawał. Był nad wyraz grzeczny, „proszę, dziękuję”, był takim chłopakiem układnym.

Sąsiadka z góry, matka trójki dzieci, bardzo go chwaliła.

– Jak przywieźli węgiel, a mąż był w pracy, to nie pozwolił jej tego węgla nosić – opowiada Róża Janca, koleżanka Henryka z podstawówki. – Jak spotkał ją, że idzie ze śmieciami, to też brał wiaderko, wyrzucał śmieci i przynosił jej puste. Mówiła, że Henio to będzie ksiądz. I to bardzo dobry ksiądz.

Henryk nie chodzi po kawiarniach ani knajpach.

– Wtedy były dyskoteki w strzelnicy – opowiada Kruszona. – Ani razu go nie spotkałem.

– Kolega z piętra wyżej, co go lepiej znał, mówił, że kiedyś chciał go zabrać na jakąś zabawę. Zachęcał, że będą dziewczyny, ale on, że nie, nie pójdzie. Miał wtedy piętnaście lat – dodaje Róża Janca.

W ósmej klasie podstawówki Róża zakłada razem z koleżankami zespół taneczny. Henio i Rysiek Jabłonka, jego późniejszy szwagier, walczą, żeby chłopcy też mogli do niego należeć, ale się nie udaje. Postanawiają więc pokazać, co potrafią. Na lekcji fizyki dają show.

– Rysiek jako dziewczyna trzymał się za spodnie i obracał wokół Henia – opowiada Róża. – Cała klasa im śpiewała do tańca, wszyscy się śmiali. Heniek jako chłopak był prowadzącym, bo był wyższy. Zatańczyli krakowiaka.

Henio nie ma dziewczyny, mimo że jest, jak mówi Bogdan Kruszona, „cholernie przystojnym mężczyzną”:

– Gdybym był kobietą, tobym powiedział, że był pięknym facetem. Czarne, samoistnie lokowate włosy, wysoki. Wszystkie dziewuchy z Gdańskiej za nim piszczały, tak jak moja siostra. Och, ach, opowiadały między sobą, jaki on przystojny! Ale on nie miał zainteresowania ani chłopcami, ani dziewczynami. Ta sfera go w ogóle nie interesowała.

– Pamiętam go z tego okresu; wysoki, smukły, urodziwy chłopak – potwierdza Róża Janca.

Henio lubi za to spacery. Kruszona wspomina, że w niedzielę po mszy, przez okno, które wychodziło na ulicę Gdańską, widział Henia chodzącego najpierw w jedną stronę, hen, aż po tory, i z powrotem. Henryk żył jakby w innym świecie.

Skłonności homoseksualnych nikt wtedy nie widzi.

– Nie ma takiej możliwości, żeby miał jakieś inklinacje do chłopców, bo myśmy byli młodsi, gdyby się do nas dobierał, coś by było słychać – mówi Bogdan Kruszona.

NIEUK

Pewnego dnia nauczyciele zapowiadają uczniom, że mają zostać po lekcjach, bo przyjdzie przewodniczący szkoły, żeby założyć koło Związku Młodzieży Polskiej.

– Kilka osób chciało się zapisać, ale presja większości im nie pozwalała – opowiada Róża Janca.

Gdy lekcje się kończą, uczniowie wstają, odmawiają pacierz i za nauczycielem wychodzą z sali. Na korytarzu defilują przewodniczącemu koło nosa. Następnego dnia przewodniczący przed dzwonkiem wchodzi do klasy, ale sytuacja się powtarza:

– Na koniec lekcji wstaliśmy, odmówiliśmy pacierz i wyszliśmy do domu, a on został w klasie sam – wspomina Janca.

Trzeciego dnia przewodniczący szkoły przychodzi z dyrektorem.

– I dyrektor mówi tak: „Jankowski, zastanów się i powiedz nam o ZMP”.

Jankowski wstaje i mówi, że ZMP jest czołową organizacją młodzieżową i zaszczytem jest do niej należeć. Dyrektor pyta więc:

– A ty się zapiszesz?

Henryk nie wie, co odpowiedzieć, ale mówi, że tak.

– Wtedy zapisało się też te parę osób, które chciały, ale się wcześniej nie odważyły – dodaje Janca.

– Jak pani myśli, dlaczego dyrektor wywołał akurat Henryka? – pytamy.

– Myślę, że wiedział, że Henio coś palnie i nie będzie wiedział, jak z tego wybrnąć.

Henryk nie daje sobie rady z nauką. W dziewiątej klasie podchodzi do tzw. małej matury, po której można iść do pracy, ale jej nie zdaje. Wychowawca Tadeusz Kubiszewski pamięta, że nie potrafił napisać kilku zdań na temat Przedwiośnia.

– Trzy tematy na pierwszej stronie, praca zaczęta, a na drugiej połowie strony już się kończyła – wspomina nauczyciel języka polskiego. – Nic się nie dało zrobić.

Matka pana Kubiszewskiego jest fryzjerką, tak jak mama Henryka, więc Jankowska podejmuje interwencję. Przychodzi do koleżanki po fachu i prosi, żeby dać jej synowi szansę, bo Henio chce iść do seminarium. Jednak polonisty to nie przekonuje i Henryk w dziewiątej klasie przenosi się do liceum dla pracujących. Poziom tam jest żenująco niski.

– Mimo to miał kłopoty z podstawowymi przedmiotami. – Ryszard Szwoch sprawdził to w dokumentach szkoły. – Pierwszy rok był fatalny, miał same oceny niedostateczne. Powtarzał tę klasę. Drugi raz jakoś mu się udało.

W drugiej klasie liceum Henryk ma dwie końcowe oceny niedostateczne: z polskiego i z matematyki. Dzięki egzaminowi poprawkowemu jakoś przechodzi do klasy trzeciej. Ale w trzeciej klasie znowu ma na koniec roku pały z polskiego i matematyki i nie jest dopuszczony do matury. Musi powtarzać całą klasę.

Na trzy lata liceum dwa razy powtarza rok.

– Jego mama płakała do mojej mamy: „On ciągle klepie, że chce iść na księdza, dlatego w tym ogólniaku mu robią trudności” – wspomina Kruszona. – To była szkoła dla esbeków, milicjantów, prokuratorów i dyrektorów bez szkół. Ta cała swołocz komunistyczna robiła maturę przyśpieszoną w półtora roku i potem już mieli dokument szkoły średniej. Henio Jankowski zobaczył, że wdepnął w środowisko os.

W protokole wychowawca stwierdza brak wiedzy, trudności z wysławianiem się i logicznym myśleniem. I dodaje, że niepowodzenia w nauce spowodowane są przeciążeniem pracą zawodową.

Bo Henryk, żeby ulżyć matce, przez kilka miesięcy biega jako goniec w Państwowym Zakładzie Dezynfekcji i Deratyzacji w Starogardzie Gdańskim. Ma wtedy siedemnaście lat. Potem, od kwietnia 1954 do lipca 1958 roku w wydziale finansowym Powiatowej Rady Narodowej zajmuje się egzekucją podatków.

Henryk nie lubi tej pracy, ale widzi, że na coś się może przydać. Ostrzega znajome rodziny o planowanej kontroli urzędu.

Bogdan Kruszona pamięta taką sytuację: późny wieczór, prawie noc, dobrze po dziesiątej, Henio puka do mieszkania jego rodziców i mówi: „Panie Kruszona, jutro o godzinie szóstej rano będzie pan miał kontrolę wydziału skarbowego, SB i milicji. Będą u pana szukać broni i złota”.

– Moja mama, co tam miała, zaniosła na piętro, do pani Pałkowskiej – wspomina Kruszona.

I rzeczywiście, następnego dnia o szóstej rano do jego mieszkania przyszło pięciu funkcjonariuszy, między innymi ze skarbówki. – Była rewizja, wszystko przewrócili. Nic nie znaleźli i poszli.

Ale po dwóch godzinach wrócili.

– Myśmy mieszkali na parterze, jeden z nich otworzył okno i mówi: „O, pistolet leży” – opowiada Kruszona. – I mojego ojca zaaresztowali, został pobity przez ubeków, dostał półtora roku więzienia.

Bogdan Kruszona zna jeszcze cztery inne rodziny, które Henryk ostrzegł o rewizji.

To prawdopodobnie podczas pracy w urzędzie skarbowym w Henryku dojrzewa przekonanie, że kontakty należy utrzymywać z każdym. W ten sposób nawet wróg może zrobić to, na czym nam zależy.

– Uchodził za człowieka, który umie wszystko załatwić w mieście – dodaje Tadeusz Kubiszewski. – Był osobą uprzywilejowaną, bo jak trzeba było coś załatwić, to dyrektor go wysyłał albo mówił nam: „Wyślijcie Jankowskiego”. Różne sprawy, czy w sklepie, czy produkty trudno dostępne, zawsze załatwiał.

W 1957 roku Jankowski zaczyna ostatnią klasę liceum, za drugim razem udaje mu się ją skończyć. Maturę zdaje dwa lata później niż rówieśnicy. Ma już wtedy dwadzieścia dwa lata.

GEJ?

Decyduje się na studia w seminarium duchownym.

– Pani Jankowska ubolewała, że mógłby iść na inne studia, ale nie, on tylko na księdza – wspomina Kruszona.

– Seminarium w Pelplinie cieszyło się zawsze bardzo wysoką renomą naukową – opowiada Ryszard Szwoch. – Dostać się tam było dużo trudniej niż do Oliwy, gdzie seminarium powstało dopiero co.

Ale Henio do Pelplina się nie dostaje.

– Pani Jankowska skarżyła się mojej mamie, że proboszcz w parafii, gdzie Jankowski był ministrantem, nie dał mu należytej rekomendacji i dlatego nie został przyjęty. – Słyszał Kruszona.

We wrześniu 1958 roku Henryk postanawia więc wstąpić do seminarium duchownego w Gdańsku-Oliwie. Ma tu kolegę ze Starogardu – Mariana Łukaszewskiego. Jednak Marian po pierwszym roku rezygnuje z seminarium i żeni się. Wiele lat później odnajdujemy go w mieszkaniu w starogardzkim bloku, ale o Henryku Jankowskim nie chce mówić.

– O wszystkim możemy rozmawiać, tylko nie o nim – stwierdza bardzo stanowczo i nie dopuszcza w tej sprawie żadnych negocjacji.

Nie chce nawet powiedzieć dlaczego. Może kwestię tę wyjaśni późniejsza rozmowa księdza Witolda Bocka, wikarego Bazyliki Mariackiej w Gdańsku, z siostrą bliźniaczką Henryka, Ireną? Kobieta poprosiła księdza Witolda o rozmowę przy okazji przygotowań jej syna do ślubu:

– Jankowski się wściekł, że to nie on ma błogosławić to małżeństwo – opowiada Bock. – Ja byłem zwykłym wikarym i się do tego nie rwałem, ale skoro parafianie przyszli spisać protokół przedmałżeński, to przystąpiłem do procedury jak gdyby nigdy nic. Sprawy wyglądały na głęboki konflikt w rodzinie, usłyszałem wiele rzeczy, o których nie chcę opowiadać, ale… W kontekście jej opowieści to ja zadałem pytanie: „Czy przed jego pójściem do seminarium wasza matka wiedziała, że Henryk jest homoseksualny?”. Odpowiedziała bez wahania: „Tak”.

Tłumaczenia z łaciny i przedmioty teoretyczne sprawiają mu spore problemy. Za to organizacja spotkań i wyjazdów – to jego żywioł. Gdy potrzebne są bilety na prom czy do opery – idzie się do kleryka Jankowskiego i kleryk przynosi.

– Wszyscy się zastanawiali, skąd miał kasę, a on jeszcze w seminarium oprowadzał po Gdańsku turystów – opowiada Mariusz Olchowik, późniejszy podopieczny księdza. – Głównie niemieckich.

Rektor Antoni Baciński go uwielbia, bo Henryk z wyprzedzeniem odczytuje jego potrzeby.

Ksiądz Bernard Zieliński, kolega z seminarium:

– Henio był bardzo otwarty, miał łatwy kontakt z ludźmi. Ze wszystkimi potrafił się dogadać.

Z kolei ksiądz profesor Antoni Misiaszek opowiada, że z setki kleryków przebywających za jego czasów w seminarium Jankowski był najbarwniejszą postacią:

„Był wytwornym klerykiem i seminaryjnym elegancikiem. Włosy elegancko zaczesane, wykrochmalona koszula, wypastowane buty i zawsze chodził w koronkowej komży, którą otrzymał od swojej kuzynki, notabene hafciarki. (…) Był człowiekiem, z którym można było porozmawiać i nie obrażał się o byle co. Zawsze wiedział, gdzie i kiedy być. Zaliczał się do ludzi sympatycznych i zabawnych”3.

Na dowód ksiądz przytacza opowieść, jak to kleryk Jankowski na pierwszym roku postanowił poprowadzić uroczystość upamiętniającą zmarłego papieża Piusa XII. Henryk sam zrobił dekoracje i podczas akademii zabrał się do czytania listów kondolencyjnych ze świata. „I od razu chwycił list od prezydenta Francji – Charles’a de Gaulle’a. Ale nie przeczytał po francusku »de Gola«, ale po polsku »de Gaulea«. Wszyscy w śmiech” – opowiada ksiądz Misiaszek4.

W czerwcu 1964 roku zbliża się pora święceń, a Jankowski wciąż nie ma zdanych egzaminów z kilku najważniejszych przedmiotów. Biskup gdański Edmund Nowicki się waha, czy Henryk w ogóle ma predyspozycje do bycia kapłanem. Wtedy interweniuje rektor Antoni Baciński. Przekonuje biskupa, żeby wyświęcił jego ulubionego kleryka. Jankowski zostaje księdzem, ale bez tytułu magistra.

Wiele lat później ksiądz Witold Bock spyta biskupa Gocłowskiego:

– Czy kiedy go wyświęcaliście, wiedzieliście, że on jest homoseksualistą?

– To były inne czasy – odpowiada wymijająco arcybiskup.

ULUBIENI KLERYCY

Po ukończeniu seminarium Henryk zostaje skierowany do Bazyliki Mariackiej w Gdańsku. Proboszczem jest tu ksiądz Józef Zator-Przytocki, podpułkownik Armii Krajowej, po wojnie prześladowany i skazany przez władze komunistyczne na siedem lat więzienia. Jak twierdzi w swojej pracy doktorskiej ksiądz Sławomir Skoblik, opinia proboszcza na temat młodego księdza nie jest pochlebna5.

Po trzech latach posługi w bazylice Jankowski trafia do parafii pod wezwaniem Matki Bożej Bolesnej. Spędza tu tylko rok, bo już w 1967 roku zaczyna pomagać w parafii św. Barbary – w zaniedbanej wówczas, robotniczej dzielnicy Gdańska. W kwietniu 1968 roku zostaje tam wikariuszem.

– Kościół św. Barbary był bardzo zniszczony, tam nie było nic – mówi Halina Choroszewska, wtedy nastolatka. – W przedsionku był dach, a dalej były tylko mury.

– W środku był dziedziniec i na nim stały zrobione z dykty i drewna salki katechetyczne – dodaje Jerzy Górski, ministrant księdza. – I my w tych salkach żeśmy się uczyli religii.

Proboszcz parafii Edward Masewicz biega w roboczym ubraniu i gumiakach po dzielnicy i zwołuje ludzi do pomocy przy odbudowie świątyni. Mieszkańcy pobliskich ulic, w tym pan Cichy z Łąkowej, który pojawi się jeszcze parokrotnie w naszej opowieści, po pracy chodzą do kościoła i pomagają go odgruzowywać.

Ponieważ władza komunistyczna nie zamierza finansować inwestycji, ksiądz Jankowski szuka pomocy w Niemczech. Nawiązuje współpracę z Akcją Znaku Pokuty (Aktion Sühnezeichen Friedensdienste), której członkowie chcą zadośćuczynić krzywdom wyrządzonym podczas wojny przez hitlerowców. Na prośbę księdza diecezja magdeburska przysyła w prezencie trzy spiżowe dzwony do wieży kościoła. Do parafii przyjeżdża też niemiecka młodzież i pomaga w odbudowie.

Przy kościele nie ma plebanii, dlatego ksiądz Jankowski mieszka u parafian; między innymi u Stanisława Kowalskiego, kowala w stoczni. Kowalski ma żonę, trójkę dzieci i tylko dwa pokoje, ale przygarnia młodego księdza.

– Korzystał tam z łazienki, kąpał się – opowiada były ministrant księdza. – Spał w jednym pokoju z nimi.

W 1970 roku udaje się wyremontować plebanię i ksiądz się wyprowadza, ale dalej odwiedza Kowalskich.

– Przychodził na kolację, na śniadanie. Oni go traktowali jak domownika – dodaje.

Syn Kowalskiego, Jan, też służy do mszy u księdza Henryka. Po ukończeniu liceum idzie do seminarium, ale szybko zostaje z niego wyrzucony. Kowalscy jadą do biskupa Lecha Kaczmarka dowiedzieć się dlaczego.

– Biskup im powiedział, że alumn Kowalski nie może być księdzem, bo nosi złote okulary – wspomina ówczesny ministrant ze św. Brygidy. – Bo rzeczywiście dostał od księdza złote oprawki.

Jan wraca do domu, ale już po roku Jankowski pomaga mu się dostać do seminarium w Olsztynie. Chłopak kończy uczelnię i po święceniach zostaje wikarym w Lidzbarku Warmińskim. Jednak nie na długo.

– To jest typ naukowca. Mądrą książkę przeczytać, podyskutować. A tam go wsadzili w baranicę i kazali jechać po pijanych chłopach z kolędą. To było nie dla niego – tłumaczy nam ministrant.

Aby ratować powołanie swojego wychowanka, ksiądz Henryk załatwia Janowi przeniesienie do Niemiec, do diecezji Hildesheim, w której przebywa do dziś.

Drugim ulubionym ministrantem Jankowskiego w tamtych czasach jest Andrzej, kolega Jana ze szkolnej ławy. Ksiądz Henryk jest zapraszany do chłopca na urodziny i imieniny.

– Przystojny chłopak, miał taką trochę urodę włoską; śniadą cerę, czarne włosy – dodaje Jerzy Górski. – Był oczkiem w głowie mamy, zabiegała o jego wychowanie w wierze, mimo że ojciec był towarzyszem z krwi i kości.

Ojciec Andrzeja, wysokiej rangi oficer milicji, umiera młodo.

– Wtedy ksiądz prałat ich wspierał finansowo – przypomina sobie Marek Kurowski, kolega z dzielnicy, a przy tym brat Wojciecha Kurowskiego ps. Kura, o którym jeszcze będzie mowa.

Kilka lat później Andrzej też wstępuje do seminarium. Po święceniach zostaje wikarym w kościele św. Barbary, a potem przechodzi do księdza Jankowskiego do św. Brygidy. I tu, po latach posługi, postanawia całkowicie odmienić swoje życie:

– Zarwał sobie dziewczynę, młodą blondynkę, swoją uczennicę z lekcji religii ze szkoły średniej – słyszał Jerzy Górski.

Andrzej rzuca kapłaństwo i wyjeżdża do Herford w Niemczech. Gdy odnajdujemy go na Naszej Klasie, początkowo chętnie rozmawia, ale gdy dowiaduje się, że piszemy książkę o księdzu Jankowskim, milknie.

Były ksiądz mieszka tylko półtorej godziny jazdy samochodem od Hildesheim, miejscowości, w której posługuje Jan.

– Był takim bardziej starszym kolegą niż księdzem – opowiada o Jankowskim Jerzy Górski, który służył w kościele św. Barbary do mszy. – Był człowiekiem, do którego można było z każdym problemem przyjść i on nigdy nie odpowiadał, że nie ma czasu czy że to nie jego sprawa.

Halina Choroszewska, która chodziła do Jankowskiego na religię, zapamiętała, że ksiądz chciał, żeby msza trwała tyle co lekcja, czterdzieści pięć minut, bo potem wszyscy się nudzą. Dzieciom się to podobało.

– Ja mam wspomnienia sympatyczne – mówi dziś. – Chodziło się chętnie na tą religię.

Wikary Jankowski uwielbia młodych ludzi. Zabiera ich na wycieczki do Sopotu, organizuje zabawy sylwestrowe. Na jego lekcje religii chodzi też Marta, do dziś mieszkająca w Gdańsku przy ulicy Angielska Grobla. Aż tak lubi kapłana, że zaprasza go na swoje osiemnaste urodziny. Niestety, chory wikary nie pojawia się na imprezie, ale wysyła dwóch ministrantów, żeby przekazali od niego życzenia. Jednym z nich jest Marek Mężyk. Chłopak przychodzi na urodziny Marty, składa jej życzenia i… się zakochuje.

I tak dzięki Jankowskiemu Marta poznaje swego przyszłego męża. Potem ksiądz Jankowski udzieli im ślubu, ochrzci ich dzieci i wnuki.

– Nie opuścił żadnej osiemnastki, na wszystkich weselach zawsze był pierwszy do tańca z panną młodą – opowie później Marek Mężyk6.

Innej parze ksiądz kupi obrączki, żeby mogli się pobrać.

Dbałość o wygląd jest u niego niezmienna.

– Zawsze miał elegancko odprasowaną koszulę, odprasowany garnitur, spodnie na kancik. Buty wyczyszczone, wypastowane, aż się świeciły – wspomina Jerzy Górski. – Nawet jak żeśmy coś tutaj w kościele sprzątali, to on wszystko w rękawiczkach robił i delikatnie, żeby broń Boże się nie ubrudził.

JAK BESTIA

W pobliżu kościoła św. Barbary, w starej kamienicy przy ulicy Łąkowej 62 mieszka koleżanka Andrzeja i Jana Kowalskiego z klasy, Basia Boroch.

– Ulica Łąkowa nigdy nie cieszyła się dobrą opinią, tam zawsze było sporo tak zwanego menelstwa – opowiada Jerzy Górski. – Mieszkali tam chłopcy, którzy kradli, trudna młodzież. Nieraz człowiek dostał bęcki od kolegów, którzy się tam bandami prowadzali.

Mama Basi jest sekretarką, a ojciec pracuje w stoczni. Dziewczyna ma dwójkę młodszego rodzeństwa – siostrę i brata Bogdana. Nie chodzi na religię, bo, jak sama potem wyzna, rodzice jej nie zapisali.

„Byłam ochrzczona, ale do pierwszej komunii nie przystąpiłam. Moja mama przechodziła z wiary katolickiej do świadków Jehowy, jak wiatr zawiał. W pewnym momencie nie wolno nam było chodzić do kościoła. Mimo to czasami chodziłam do św. Mikołaja, bo mi to dawało wewnętrzny spokój. Nie uczęszczałam na msze, nie cierpiałam księży”7.

Wiele lat później jej partner, Marek Kuligowski, doda: „Powiedziała, że nie była u pierwszej komunii świętej, bo miała takie doświadczenie z księdzem, że jako małe dziecko była molestowana”8.

– Jak myśmy szły do pierwszej komunii, to księdza Jankowskiego jeszcze w naszej parafii nie było – komentuje pani Teresa, jej koleżanka z podstawówki. – Więc jak mogła już być do niego zrażona?

Faktycznie, gdy rówieśnicy Barbary przystępują do pierwszej komunii w trzeciej klasie podstawówki, jest rok 1966. Księdza Jankowskiego jeszcze w św. Barbarze nie ma.

– Basia była naprawdę fajną dziewczyną, żywą, później nagle zagasła – przypomina sobie Marek Kurowski.

– Kiedy pan zauważył tę zmianę? – pytamy.

– Było takie zdziwienie dla mnie, że wszyscy przystępowaliśmy do pierwszej komunii, rozmawialiśmy o tym, kto co dostał w prezencie, a okazało się, że ona nie przystąpiła. Chyba wtedy.

W 1966 roku Basia ma dziesięć lat, jej ojciec pije.

„Był alkoholikiem, pracował w stoczni i tygodniami nie pokazywał się w domu. Widywałam go najczęściej pierwszego, gdy matka wysyłała mnie po pieniądze. Szukałam go pod bramą stoczni, po kochankach, knajpach, spelunach”9.

U matki dziewczyna też nie ma oparcia.

„Uważam, że pochodzę z patologicznej rodziny wcale nie z uwagi na ten jego alkoholizm. Przede wszystkim z powodu okrucieństwa mamy. Odkąd pamiętam, biła mnie za wszystko, co zrobiłam i czego nie zrobiłam. Naczynia nie były pomyte na czas, siostra i brat nie odrobili lekcji… Zawsze ja byłam winna”. „Kazała mi kłaść się na tapczanie i biła pasem, dopóki się nie zsikałam. A jak się zsikałam, to dostawałam za to, że to zrobiłam”10.

W grudniu 2018 roku w „Dużym Formacie”, dodatku do „Gazety Wyborczej”, ukazuje się tekst Bożeny Aksamit, który wywołuje lawinę11.

Barbara przywołuje w nim wydarzenia, które, według jej relacji, miały miejsce w latach 1968–1970, gdy Jankowski był wikarym w kościele, nomen omen, św. Barbary.

Z jej opowieści wynurza się kompletnie inny obraz księdza Henryka. Można wręcz odnieść wrażenie, że kobieta opowiada o innym kapłanie.

W reportażu dziennikarka barwnie opisuje świat małej Basi:

Dzieci z okolicznych domów bawią się na podwórku za kamienicą przy Łąkowej. Na trzepaku fikają koziołki. Dobrze widzą stamtąd drzwi kościoła znajdującego się po drugiej stronie ulicy, wtedy Elbląskiej, dzisiaj Długie Ogrody. Gdy tylko pokazuje się w nich wikary Henryk, dzieciaki krzyczą: „Uwaga! Jankowski idzie”. I rozpierzchają się na wszystkie strony.

Ale nie zawsze udaje im się uciec. Basię ksiądz molestuje z dziesięć albo i dwadzieścia razy. Jest jak bestia.

Pewnego dnia dziewczynka, uciekając, wbiega na strych. Chce wybiec drugim wejściem, ale drzwi są zamknięte. Ksiądz ją dopada, gdy szarpie się z klamką. Dotyka jej piersi, wkłada ręce w majtki. Mówi, że jej pokaże, co to znaczy od tyłu. Pokaże, co oznacza się spuścić. Jest obleśny. Ale Basia gumkę od majtek naciąga tak mocno, że aż trzyma ją w zębach. Nie udaje mu się jej nic zrobić.

Innym razem znowu ją dopada i próbuje dziewczynce otworzyć usta. Basia myśli, że jak jej wsadzi, to go ugryzie. Ale płoszy go zaniepokojona sąsiadka z pierwszego piętra, która krzyczy:

– Kto tutaj tak tarabani?!12

Ksiądz odpowiada, że sprawdza tylko, dlaczego dzieci nie chodzą na religię. Basia jest uratowana.

Jeszcze innym razem, gdy ksiądz zbliża się do kamienicy, młodsze dzieci uciekają do piwnicy. Chowa się tam też mały braciszek Basi, Boguś. Dziewczynka biegnie za nim. Jankowski wpada do wąskiego korytarza, rozdziela rodzeństwo i zaczyna się onanizować. Popycha Basię na ścianę i spuszcza się jej na sukienkę. Boguś wtedy mówi:

– Jak dorosnę, to go zabiję.

Brat Basi opowiada też siostrze, że ksiądz próbował wsadzić innemu chłopczykowi z sąsiedztwa – Jankowi.

Dziś Boguś już nie żyje, więc nie zapytamy go, czy to prawda.

Zgodnie z relacją Barbary ksiądz Jankowski wciąż nie ma dość. Dziewczynka ma problemy z grasicą, lekarze znajdują u niej guz między sercem a kręgosłupem. Po operacji zostaje jej 140 szwów i igła chirurgiczna w opłucnej. Mimo to, gdy wraca ze szpitala, ksiądz kolejny raz ją dopada. Basia nie może uciekać, bo igła przebiłaby opłucną. Ze strachu mdleje.

Potem Jankowski zaczepia ją, prosi, żeby się spotkali gdzieś „na zewnątrz”. Basia się nie zgadza. Po kolejnej odmowie ksiądz przyczaja się na klatce. Gdy dziewczynka rano wychodzi z domu i zamyka drzwi, wikary łapie ją od tyłu i wpycha do mieszkania. Ona jednak zaczyna tak głośno płakać, że w końcu ksiądz jej nie gwałci, tylko znowu brudzi spermą jej ubranie.

Jej płacz słyszy sąsiadka z naprzeciwka. Basia wpuszcza ją do mieszkania.

– Kto to zrobił? – pyta sąsiadka.

– Jankowski – mówi Basia.

– Ale przecież on już dawno nie pracuje w kościele obok.

– Ale przed chwilą tu był, niech pani zobaczy, jak ja z tyłu wyglądam.

Być może sąsiadka idzie wtedy na skargę do kościoła, bo od tego czasu Basia Jankowskiego na ulicy Łąkowej nie widuje.

Ale to nie wszystko. Barbara opowiada też Bożenie Aksamit, że dwie dziewczynki, jej koleżanki, były z księdzem Jankowskim w ciąży. Jedna z nich, szesnastoletnia Ewa, mieszkała w domu z czerwonej cegły stojącym obok jej kamienicy.

Te zdarzenia wciąż stoją przed oczami Barbary jak żywe.

Pewnego dnia Ewa powiedziała ojcu, że jest w ciąży z księdzem, ale ten tylko ją zbił. Wtedy dziewczynka wyskoczyła z okna. Basia widziała ją, jak leżała na trawniku nakryta kocem w kwiaty.

Ewa zostawiła list: „Nie będę miała dziecka Jankowskiego. Może teraz uwierzycie, że zostałam zgwałcona”.

Inna koleżanka Barbary miała zajść w ciążę z Jankowskim jako piętnastolatka. Jej matka nie uwierzyła, że dziewczynka została zgwałcona przez księdza, i nie pozwoliła jej usunąć ciąży. Gdy Barbara spotkała ją w latach osiemdziesiątych, dawna koleżanka szła z chłopcem, który wyglądał jak klon Henryka. Basię przeszły ciarki.

Niedługo po emisji reportażu Bożeny Aksamit pomnik księdza Henryka spada na gumowe opony. Nikt nie sprawdza, czy Barbara Borowiecka mówi prawdę.

My postanawiamy to zrobić.

DOBRO PRL

Jest lato 2019 roku. Siedzimy w kawiarni na tyłach kamienicy przy ulicy Marszałkowskiej w Warszawie z Mariuszem Olchowikiem, późniejszym współpracownikiem księdza.

Olchowik opowiada, jak pewnego dnia oglądali z księdzem album o PRL-u. W części poświęconej studenckiej rewolcie z marca 1968 roku Jankowski pokazał swoje zdjęcie. Stał na dachu jakiegoś pojazdu, w tle warszawska ulica.

– W 1968 roku ksiądz był wysyłany do Warszawy w celu uspokojenia nastrojów młodzieży – opowiada Olchowik. – Jechał na platformie ustawionej na dachu autobusu, z mikrofonem.

Olchowik twierdzi, że ksiądz Jankowski miał zatrzymać marsz studentów, który chciał iść pod KC PZPR w Warszawie, aby go podpalić.

– Jak byłem młody, zawsze mnie zastanawiało, dlaczego władze poprosiły, żeby do Warszawy przyjechał jakiś prowincjonalny ksiądz – dodaje współpracownik księdza. – Ale on mi wiele razy to opisywał. Mówił, jakimi ulicami jechał, i opowiadał, że chodziło o to, żeby studenci nie poszli pod gmach KC.

Kilkanaście dni później, 1 kwietnia 1968 roku Jankowski zostaje wikarym w kościele św. Barbary, a już w maju tego roku gdańska kuria informuje lokalne władze państwowe, że zamierza mianować go proboszczem parafii św. Brygidy.

Urząd ds. Wyznań jest początkowo niechętny. W notatce ze stycznia 1970 roku czytamy: „Biorąc pod uwagę całokształt postawy i działalności ks. Jankowskiego Henryka, a szczególnie jego aktywność oraz swoisty sposób bycia, zachodzi obawa, że mianowanie go na parafię miejską, będącą w trakcie organizacji, może wpłynąć ujemnie na jego pracę”13.

Jednak miesiąc później urząd już nie zgłasza zastrzeżeń i w marcu ksiądz zostaje proboszczem parafii św. Brygidy. Ogłasza:

„Ślubuję uroczyście dochować wierności PRL, przestrzegać jej porządku prawnego i nie przedsiębrać niczego, co mogłoby zagrażać dobru PRL”.

Barbara Borowiecka twierdzi, że został do kościoła św. Brygidy przeniesiony za karę, gdy jego zwierzchnicy dowiedzieli się, że molestuje dzieci.

– Co to za przeniesienie, tam jest przecież tylko kilometr pomiędzy tymi kościołami – obrusza się Mariusz Olchowik, późniejszy współpracownik księdza. – Był w tym samym miejscu, mijał tych samych ludzi. To jest absurd!

Zresztą powierzenie funkcji proboszcza trzydziestoczteroletniemu wikaremu trudno uznać za karę.

– Ksiądz dostał tę parafię w nagrodę, bo służby i Kościół traktowały go jako pewną osobę – twierdzi Olchowik.

Podczas strajków z grudnia 1970 roku na Wybrzeżu, które pochłonęły 45 ofiar śmiertelnych, a tysiące osób było rannych i aresztowanych, Jankowski dobija kolejnego targu.

„Rok siedemdziesiąty sprawił, że po dramacie tego dnia, jakim był dla Gdańska 16 grudnia, w następnym dniu władza poprosiła mnie, żebym – mając ogromny wpływ na młodzież – sprawił, by nastał spokój. Powiedzieli, że oni też mogą coś dobrego zrobić dla mnie”14.

W zamian za tonowanie nastrojów młodych ludzi proboszcz prosi władze o wydanie decyzji o odbudowie kościoła św. Brygidy. I tego samego dnia ją otrzymuje.

Andrzej Kołodziej, przywódca strajku w Gdyni, wspomina:

– Miał takie kazanie w kościele garnizonowym w Sopocie, na Monciaku. Mówił, że strajki 1970 roku to była działalność antypaństwowa. Za to władze przychylnie na niego patrzyły.

W piątą rocznicę masakry na Wybrzeżu Aleksander Hall na murze widzi ulotkę. Ma kształt tradycyjnej klepsydry, ale informuje o mszy w rocznicę Grudnia w kościele św. Brygidy. Dzięki pomysłowej formie dłużej powisi na murach.

Hall idzie na mszę. W ciemny grudniowy wieczór kościół jest pełen wiernych. Są stoczniowcy, jest sztandar.

– Oczywiście oczekiwałem, że ksiądz powie coś mocnego, poruszającego. Ale kazanie księdza było absolutnie wymijające. Nic, co by stanowiło jakiś impuls. Ksiądz Jankowski robił wtedy wrażenie człowieka, który jest bardzo daleki od tych spraw politycznych i opozycyjnych.

DŻUNGLA

Św. Brygida to w 1970 roku ruiny, bo pod koniec wojny kościół spaliły wojska radzieckie.

– W środku była dżungla – opowiada Jerzy Hall, opozycjonista, brat Aleksandra. – Dosłownie dżungla amazońska, bo dachu nie było. Między murami były wysokie temperatury i roślinność tam buszowała. Puszcza w środku miasta.

– Sklepienie było całkiem zburzone, z nawy głównej widać było gwiazdy – potwierdza Jerzy Górski.

Chłopcy z okolicznych domów szukają tam złota i pewnego dnia podczas prac odkrywkowych odkrywają tajemnicze schody. W 2011 roku proboszcz Ludwik Kowalski odkopie je do końca i dotrze do pochodzącej z czasów krzyżackich kaplicy Pokutnic wypełnionej szczątkami co najmniej kilkudziesięciu osób.

Gdy chłopcom nudzą się prace naziemne, forsują drzwiczki prowadzące do wieży i wspinają się na mury, biegają po gzymsach. Kiedyś jeden z nich spada z górnego sklepienia na dół, ale szczęśliwie ląduje na krzakach.

Obok kościoła jest duże boisko, na którym grają w gałę . Turnieje dzikich drużyn oglądają tłumy.

– No i któregoś razu ksiądz Jankowski, wtedy jeszcze nie wiedziałem, że on się tak nazywa, przychodzi do nas i mówi, że tutaj będzie parafia – opowiada Jerzy Hall. – Czy ktoś by nie chciał pomóc w odgruzowywaniu.

Jurek ma wtedy czternaście lat, zgłasza się na ochotnika. Ksiądz powierza mu tajną misję znalezienia innych pomocników.

– Nasz tata trzymał samochód, skodę 1000 MB, w tych gruzach i jak się dowiedział, że będzie tam kościół, to był tym faktem bardzo zniesmaczony – wspomina.

Jankowski ściąga też kilkunastu ministrantów z parafii św. Barbary. Mają przeszkolić do posługi w kościele chłopców z Brygidy.

– To nie było w formie rozkazu, tylko takiej przyjacielskiej prośby – wspomina jeden z nich, Jerzy Górski. – Było hasło: „Słuchajcie, chłopaki, mam tam tyle roboty, nie ma pieniędzy, nie ma mi kto pomóc, byście przyszyli tam na godzinkę, dwie…”. I przychodziliśmy.

Akcja się rozkręca. Każdego dnia na budowę przychodzi kilkudziesięciu chłopców. Ksiądz zatrudnia brygadzistę, który nimi zawiaduje.

– Część tych podwórkowych zawadiaków liczyło na jakąś gratyfikację, a ksiądz Jankowski miał taki zwyczaj, że po każdym dniu pracy rozdawał obrazki święte – opowiada Hall. – I ci koledzy mówią: „Słuchaj, Jurek, idź do księdza, bo my chcemy forsę”.

Jurek idzie do księdza, a ten: „To jest praca dla wolontariuszy”.

– Po raz pierwszy wtedy usłyszałem taki wyraz, musiałem sprawdzić w słowniku wyrazów obcych, co oznacza – wspomina Hall. – Reakcja moich kolegów była niezbyt elegancka, jak się dowiedzieli.

Część chłopców rezygnuje, ale kilkunastu zamiast kopać piłkę przychodzi i czyści cegły albo sprząta zaplecze kościoła. Czasem od Józefa Pellowskiego, który ma piekarnię w pobliżu, wpadnie im coś na ząb.

– Jak kończyliśmy, to ksiądz kupował u starego Pellowskiego takie bułki amerykanki po złotówce, z dużą ilością lukru – wspomina Górski. – Kupił dziesięć takich bułek, zapłacił, wszyscy szczęśliwi wracali do domu. Brudni, ale zadowoleni.

Ministranci pamiętają pierwszą mszę, którą ksiądz odprawia w ruinach zakrystii w wigilię 1970 roku. Jest tylu wiernych, że się szpilki nie da wcisnąć. Wszyscy stoją pod parasolami: „Pod rusztowaniami woda się lała, a ja odprawiałem”15 – wspomni ksiądz po latach.

Wspierana przez młodych wolontariuszy budowa kościoła rusza z kopyta. Kaplica rośnie z dnia na dzień, mimo że materiały budowlane są praktycznie niedostępne, a w sklepach stoi tylko ocet. Cegły, cement i stal na konstrukcję dachu ksiądz zdobywa po wizycie u premiera Piotra Jaroszewicza w przeddzień sylwestra 1970 roku.

„I stało się tak, jak chciałem, bo w ciągu następnych czternastu dni roku 1971 (to było w styczniu) zaczęły napływać transporty materiałów budowlanych z różnych stron. Tak że premier przychylił się do tej decyzji” – wspominał proboszcz16.

Kilka zdań niżej w cytowanej książce Jankowski twierdzi, jakby kłócąc się z samym sobą, że kościół był odbudowany bez pomocy państwa, wyłącznie z ofiar wiernych i pracy rąk ludzi.

Opozycyjny adwokat dodaje:

– Jankowski chodził po kolędzie z pustymi kopertami i rozdawał. Potem zbierał pełne.

Proboszcz szybko pozyskuje wszystkie zgody, ma świetne kontakty z komitetem wojewódzkim PZPR.

Pierwszym sekretarzem partii w Gdańsku jest wtedy Tadeusz Bejm.

– Ksiądz mówił: „Jurek, jadę do Bejma, muszę cegły i cement załatwić. Chodź, załadujesz mi wędzone węgorze do bagażnika” – opowiada Jerzy Hall.

Pomoc finansowa płynie też z zagranicy, z niemieckiego Caritasu. Niemcy przyjeżdżają całymi grupami, nie tylko katolicy, również protestanci. Pomagają biskupi z Magdeburga i innych niemieckich miast, w których żyją i działają tzw. wypędzeni gdańszczanie.

W sierpniu 1973 roku ppłk Aleksander Świerczyński, naczelnik Wydziału IV Komendy Wojewódzkiej Milicji Obywatelskiej w Gdańsku notuje, że Jankowski często wyjeżdża do NRD, gdzie prawdopodobnie spotyka się z Niemcami z RFN, a niemieccy księża i katolicy świeccy przyjeżdżają do parafii św. Brygidy.

Dwa razy w miesiącu marki na odbudowę kościoła przemyca przez granicę Marek Mężyk.

– Zdejmowałem z kierownicy emblemat mercedesa i wkładałem tam zwitki marek – wspominał mężczyzna. – Resztę chowałem w bezpiecznych miejscach. Nigdy mnie nie złapano17.

W maju 1971 roku ksiądz zatrudnia Mężyka, wtedy już absolwenta technikum budowlanego, jako murarza przy odbudowie. Już wkrótce były uczeń księdza staje się głównym wykonawcą remontu świątyni św. Brygidy. Odtwarza niezwykle skomplikowane sklepienie kryształowe nad ołtarzem, buduje ceglane ściany, na których prałat będzie zawieszał żelazne okucia i kraty, mosiężne tablice, a potem nowoczesne rzeźby i instalacje przestrzenne.

Potem Mężyk zostanie konserwatorem św. Brygidy, osobistym kierowcą, a nawet kucharzem Jankowskiego.

Ministrantami Jankowskiego są wówczas pięcioletni Paweł Adamowicz i jego straszy brat Piotr, którzy mieszkają w pobliżu.

– To był rodzaj wspólnoty, wszyscy wszystko o sobie wiedzieli: czyj ojciec pije, kogo tłucze – opowiada Jerzy Hall. – Mieliśmy po czternaście, piętnaście lat, ale nie byliśmy aż tak naiwni, jak by się mogło wydawać. Wiedzieliśmy, że po sąsiedzku pokój wynajmuje pan Stasiu, który zaprasza młodych chłopców na alkohol i nie tylko. Nie potrafiliśmy tego nazwać, ale że coś takiego istnieje, wiedzieliśmy.

– Ksiądz nikogo nie obłapywał, do nikogo się nie przytulał, z nikim się nie umawiał na prywatne spotkania. Nie całował chłopaków w usta – dodaje Jerzy Górski. – Czasami gdzieś kogoś złapał za ucho, jak chciał mu burę dać, i mówił: „Ty łobuzie jeden!”. I tak to się kończyło.

– Absolutnie nie zaobserwowałem żadnego niepokojącego stosunku księdza do tych chłopców – mówi Jerzy Hall. – A każdego dnia w trakcie tego odgruzowywania, a potem na budowie kilka godzin dziennie spędzałem.

Ministrantami księdza są wtedy też rówieśnik Pawła Adamowicza Andrzej Sagan i jego brat Krzysztof.

– Ja mogę z całą świadomością powiedzieć, że nie było żadnych niepokojących sygnałów – stwierdza Andrzej. – Często jako młody człowiek towarzyszyłem prałatowi w różnych wyjazdach w Polsce, a potem jak byłem trochę straszy, to i za granicą, przebywałem z nim w jednym pokoju i mogę powiedzieć, że nigdy nie spotkałem się z żadnym sygnałem, który by potwierdził tezę o jakichkolwiek ciągotach. Ja żadnych oznak jakichkolwiek ciągot nie zaobserwowałem.

Krzysztof zostanie potem księdzem, a Andrzej ożeni się z córką siostry Henryka – Urszuli.

NIŻEJ NIE UPADNIE

Późniejsze losy Basi Boroch, po mężu Borowieckiej, poznajemy z relacji opowiedzianej innej dziennikarce, Joannie Podsadeckiej18. Są pasmem traum.

W klasie maturalnej Barbara postanawia wyjść za mąż, ale na ślub nie zgadza się jej matka. Kobieta zmienia zdanie, gdy dowiaduje się, że córka jest w czwartym miesiącu ciąży. Matka proponuje jej wizytę u swojego ginekologa. Szczęśliwa Basia jedzie na wizytę.

W gabinecie żona lekarza przypina Barbarze nogi i ręce klamrami do fotela. Basia słyszy słowa matki, żeby ginekolog zrobił zabieg bez znieczulenia.

– Wtedy ten człowiek zaczął na żywo usuwać mi ciążę! Pokazywał fragmenty płodu i powtarzał: „Zobacz, matki należy słuchać” – opowiada Borowiecka19.

Basia mdleje z bólu. Gdy lekarz i jego żona biorą ją pod ręce, matka mówi:

– Puśćcie ją, nie upadnie niżej niż podłoga.

Nie chce podać córce tabletki przeciwbólowej. Basia na czworakach wczołguje się do mieszkania.

Potem zachodzi w kolejną ciążę, z Wojtkiem. Gdy matka się o tym dowiaduje, mówi chłopakowi, że to nie on jest ojcem dziecka. Podaje mu numer faceta, który, jej zdaniem, nim jest. Wojtek bezkrytycznie wierzy podstawionemu przez matkę mężczyźnie i odchodzi od Barbary. Sześć miesięcy później Basia traci ciążę na szpitalnym korytarzu.

Jest bliska popełnienia samobójstwa.

Ale kilka lat później w Sopocie poznaje Australijczyka, z którym wyjeżdża do Melbourne. Rodzi się jej córka Amanda. Mąż, nieświadomy cierpień, jakich Baśka doznała od matki, ściąga ją z Polski do Australii. W dodatku wkrótce zdradza Barbarę. Rozstają się.

Potem Borowiecka poznaje Greka. Gdy rodzi się ich córka Eleonora, Grek staje się potwornie zazdrosny. Pewnego dnia rzuca się na Basię i zaczyna ją dusić. Kobiecie cudem udaje się wezwać policję.

Kolejny partner Barbary umawia się na randki przez internet z kobietami i mężczyznami. W dodatku wysyła pod różne numery zdjęcia swoich genitaliów i fotografie, na których jest z innym mężczyzną. Gdy Borowiecka wykleja powiększonymi zdjęciami szafki w kuchni, partner proponuje, żeby współżyli z innymi ludźmi. Basia każe mu się wyprowadzić.

Pod koniec lat osiemdziesiątych Barbara Borowiecka przyjeżdża z córkami do Polski. Idą do parku oliwskiego, w którym spotykała się z Wojciechem, swoją pierwszą miłością. I oto, na ich ulubionej ławce, widzi Wojtka! Mężczyzna w dodatku w tym samym momencie myśli o Basi.

Zakochują się w sobie na nowo, ale okazuje się, że Wojtek jest alkoholikiem. Idzie na odwyk, pobierają się i wyjeżdżają do Australii. Pod koniec lat dziewięćdziesiątych wracają do Polski, otwierają sklep z obrazami Barbary. Dodatkowo Borowiecka uczy angielskiego w trójmiejskich szkołach.

W 2000 roku okazuje się, że kobieta ma czerniaka i około trzydziestu procent szans na przeżycie. Wycinają jej siedem węzłów chłonnych. Z biletem kupionym dzięki pomocy znajomego wyjeżdża do Australii, gdzie uczy w szkole dla Aborygenów. Jej córki zostają w Polsce z Wojtkiem, który w międzyczasie wraca do nałogu.

Barbara tęskni za rodziną, ale nie ma pieniędzy, żeby sprowadzić ją do Australii. Poza tym pojawiają się przerzuty, kobieta przechodzi kolejne operacje. Na życie zarabia, malując drewniane naczynka. Na targu musi być o trzeciej rano, żeby zająć sobie miejsce. Ponieważ nie ma samochodu, z domu wychodzi o dziewiątej wieczorem poprzedniego dnia i idzie 28 kilometrów pieszo.

Tymczasem w Polsce Wojtek pije coraz bardziej. Łyka wszystko, co zawiera alkohol, nawet perfumy. Wkrótce okazuje się, że ma guza trzustki i umiera.

Jakiś czas później Barbara poznaje w Australii Marka Kuligowskiego, który po śmierci żony organizuje pobyt w tym kraju księdza Jana Kaczkowskiego. Basia sprzedaje pączki, które Marek zamawia na spotkania z księdzem. Przy okazji kobieta opowiada duchownemu o swoich traumatycznych przeżyciach.

Poznaje się też bliżej z Markiem.

We wrześniu 2015 roku Kuligowski kupuje Barbarze bilet do Polski. Kilka miesięcy później oprowadzają po starówce w Gdańsku znajomych z Australii. Podchodzą do kościoła św. Brygidy, Barbara widzi pomnik księdza Jankowskiego. Nagle blednie i zaczyna się trząść. W domu po raz pierwszy opowiada swojemu partnerowi, co przeżyła w dzieciństwie.

Potem opowiada wszystko reporterce „Gazety Wyborczej”, Bożenie Aksamit.

PAW

Ale wróćmy do wczesnych lat siedemdziesiątych.

Na plebanii św. Brygidy, z której komuniści zrobili blok mieszkalny, mieszka wtedy kilka rodzin – Szymikowscy z czwórką dzieci, dwie emerytki i Edmund Benter, pracownik, a później wicedyrektor Muzeum Stutthof w Sztutowie. Ksiądz zajmuje ledwie jeden pokoik – dziś znajdują się tam łazienki. Po plebanii biegają wielkie szczury.

W styczniu 1972 roku ksiądz Jankowski składa pismo do wydziału do spraw wyznań o pilne usunięcie z budynku parafii wszystkich lokatorów. Twierdzi, że znajduje się w kłopotliwej sytuacji mieszkaniowej, zajmując tylko jeden pokój z kuchnią przerobioną na kancelarię. Na Edmunda Bentera donosi, że ten mieszka w hotelu robotniczym, więc lokal na plebanii mu się nie należy. Pisze też do urzędów w sprawie remontu plebanii, gdyż „jej stan sanitarny jest niewłaściwy” z powodu szczurów i robactwa. Po tej interwencji na plebanii przeprowadzona zostaje deratyzacja.

W końcu Szymikowskich i emerytki udaje się wykwaterować, w budynku zostaje tylko Benter.

Ksiądz zajmuje parter plebanii. Urządza go na bogato.

– Można powiedzieć, że był człowiekiem zamożnym, choć nie wiem, skąd się ten majątek wziął – opowiada Jerzy Hall. – W 1971 roku marzeniem człowieka było posiadać meblościankę, a u księdza meble gdańskie: szafa, fotele, stolik i barek. Wszystko było eleganckie, gustowne. Ten jego salon był niezwykle wysmakowany.

Pewnego dnia ksiądz oprowadza Jurka po plebanii. Mówi:

– Słuchaj, to jest autentyczny fotel z XVII wieku.

– Kazimierczak robił ten fotel – prostuje Ryszard Kokoszka, właściciel restauracji Bristol w Gdańsku. – Prałat się chwalił, że to antyki, bo on się wszystkim chwalił. Mówiliśmy: „E, prałacie, prałat znowu ściemnia”.

Meble gdańskie robi księdzu stolarz i rzeźbiarz Piotr Kazimierczak. Potem Jankowski pomaga stolarzowi w eksporcie stylizowanych na historyczne mebli do Niemiec. Kazimierczak bierze na kredyt maszyny, stawia fabrykę i staje się jednym z najbogatszych ludzi w Gdańsku. W 1984 roku zaczyna budować w Łapalicach, 40 kilometrów od Gdańska, pałac z dwunastoma wieżami, a każda wieża nosi imię jednego z apostołów. Oprócz wież w zamku są krużganki, ponad pięćdziesiąt komnat, trzysta sześćdziesiąt pięć okien, fontanna i basen – łącznie sześć tysięcy metrów kwadratowych. Jest to samowola budowlana, bo Kazimierczak ma pozwolenie na budowę domu jednorodzinnego z pracownią o powierzchni jedynie tysiąca metrów kwadratowych.

Działkę otacza wysokim, kilkumetrowym ogrodzeniem, fundamenty pałacu podobno idą dwa piętra w głąb ziemi.

„Wagony zbrojenia na budowę jechały. Cementu i piachu poszło tyle, że można by ze 20 domów postawić” – opowiada prasie sąsiad Zenon Socha z Łapalic20.

Szybko powstają plotki, że jest to pałac dla partyjnych bonzów lub funkcjonariuszy SB, a Kazimierczak ma być tylko podstawionym słupem. I, jakby na potwierdzenie, wraz z upadkiem komuny inwestycja staje, a banki żądają spłaty długów. Niezwykła budowla stoi do dziś w stanie surowym.

W latach dziewięćdziesiątych prasa podaje, że pieniądze na budowę zamku wyłożył ksiądz Henryk Jankowski. Prałat dementuje: „Ja nawet nie wiem, gdzie są te Łapalice. Nie sponsoruję żadnych zamków”21.

Własny Neverland ksiądz Jankowski tworzy w plebanii przy kościele św. Brygidy, tylko o nieco mniejszym metrażu.

Zajeżdża do niego swoim białym mercedesem.

PAKTY, SPISKI I KNOWANIA

Jest rok 1979. W pewnym sensie koniec starego PRL-u, tego gomułkowskiego i gierkowskiego. Za rok wszystko się wywróci do góry nogami. Andrzej Kołodziej przyjechał do Gdańska z daleka, bo aż z Bieszczad. Jako młody robotnik wynajmuje pokój w starej kamienicy, tuż przy bramie Stoczni, u starszej hrabiny, wdowy po oficerze Armii Krajowej.

Z pobliskiej parafii do hrabiny przychodzi też ksiądz Jankowski, głównie na niedzielne obiady. Ma tu namiastkę dobrego domu i wpatrzoną w niego kobietę.

W saloniku z klimatem przedwojennego ziemiaństwa co niedziela zasiadają więc starsza kobieta, proboszcz i młody stoczniowiec. Dziwna trójka rzucona przez powojenne losy do Gdańska.

Andrzej Kołodziej tak pamięta swoje pierwsze spotkanie z księdzem:

– Miałem wrażenie, że to jest człowiek, któremu imponują takie znajomości. On chodził po takich ludziach dla dowartościowania się.

Pewnej niedzieli, między drugim daniem a deserem, gospodyni przynosi do stołu otrzymane od Kołodzieja antykomunistyczne ulotki, które robotnik rozprowadza w stoczni. Z porozumiewawczym uśmiechem pokazuje księdzu.

– On odskoczył jak oparzony: „Niech pani to weźmie ode mnie!” – opowiada Kołodziej.

Jerzy Borowczak wówczas właśnie wrócił z wojska i zatrudnił się w Stoczni. Chodzi na zebrania Wolnych Związków Zawodowych i Ruchu Młodej Polski. Później zostanie jednym z najbliższych przyjaciół księdza Jankowskiego. Jako jeden z nielicznych pozostanie przy nim aż do śmierci.

– W końcu lat siedemdziesiątych w Trójmieście było zaledwie kilku księży angażujących się w kontakty z opozycją – opowiada. – W Gdyni proboszcz parafii Najświętszego Serca Pana Jezusa, ksiądz Hilary Jastak. Z nami, Ruchem Młodej Polski, współpracował ojciec Ludwik Wiśniewski, który głosił kazania w duszpasterstwie akademickim. No i oczywiście w Gdańsku ksiądz Stanisław Bogdanowicz, proboszcz bazyliki Mariackiej.

– A ksiądz Jankowski? – pytamy.

– Jego pierwszy raz zobaczyłem na mszy podczas strajku.

– Przyszedł do was na strajk?

– Nie. Dopiero na mszę, 17 sierpnia 1980 roku.

– Nie angażował się wcześniej w opozycję, nie mieliście żadnych kontaktów?

– Nie. Nie znałem go.

Jednak w analizie sprawy wytoczonej Jankowskiemu kilka lat później prokurator napisze, że ksiądz podjął szkodliwą politycznie działalność już w latach siedemdziesiątych. W kwietniu 1971 roku zorganizował pielgrzymkę „rzekomych stoczniowców” do Warszawy i Częstochowy, w czasie której wygłosił przemówienie zawierające „fałszywą interpretację” wydarzeń grudniowych. Kilka miesięcy później Wydział ds. Wyznań Wojewódzkiej Rady Narodowej w Gdańsku musiał przeprowadzić rozmowę z księdzem, w której ostrzegł go przed nadużywaniem swego stanowiska dla „uprawiania szkodliwej działalności o charakterze politycznym” oraz przed „odprawianiem nabożeństw w związku ze zbliżającą się rocznicą wydarzeń grudniowych”.

Natomiast w grudniu 1975 roku jako jedyny w diecezji gdańskiej proboszcz Jankowski zorganizował nabożeństwo w intencji ofiar zajść grudniowych i od tego czasu msze te odprawiane są co roku w kościele św. Brygidy.

Prawdopodobnie więc Jankowski jest za strajkami, a nawet przeciw.

Czternastego sierpnia 1980 roku wybucha protest w Stoczni Gdańskiej. Roztrzęsiony Jankowski spaceruje od plebanii do wejścia do stoczni i z powrotem.

„Coś się działo we mnie – wejdź, wejdź, wejdź, wejdź do środka… Ale jeszcze nie widziałem tej potrzeby. Czekałem do soboty, co będzie. I rzeczywiście, sobota stała się tą okazją do wejścia do stoczni, ale w bardzo trudnej sytuacji, gdyż władze wojewódzkie powiadomiły biskupa o tym, że stoczniowcy zażądali mszy świętej”22.

Wreszcie nadchodzi ta sobota, na którą czeka Jankowski, 16 sierpnia 1980 roku. Przełomowy dzień strajku.

Władze widzą, że w Trójmieście staje coraz więcej zakładów pracy. Przekazują dyrekcji stoczni, że ta ma się zgodzić na ustępstwa. Byleby zakończyć strajk w zakładzie – symbolu. Po południu Lech Wałęsa podpisuje porozumienie z dyrekcją Stoczni Gdańskiej. Gwarantuje ono przywrócenie do pracy jego i Anny Walentynowicz oraz podwyżki dla załogi. I paradoksalnie od tego momentu rozpoczynają się, zamiast zakończyć, szalone emocje. Z jednej strony ulga stoczniowców z Lenina – tym razem strajk okazał się bezkrwawy. Z drugiej – na Wybrzeżu stanęły dziesiątki zakładów, a do stoczni napływają ich delegaci z nowymi, bardziej radykalnymi postulatami.

Lech Wałęsa wraca z budynku dyrekcji do sali BHP. Oznajmia zebranym zwycięstwo. Wychodząc z sali, mija stojących w oparach tytoniowego dymu rozgorączkowanych delegatów. Wśród nich jest Zdzisław Złotkowski z Gdańskiej Stoczni „Remontowej”. Wraz z kolegą krzyczy:

– No i co żeś, chuju, zrobił?! Podpisałeś dla Gdańskiej i zakończyłeś strajk, a co z innymi zakładami?!

– Lechu złapał za głowę i mówi „Ojej!”. – Złotkowski odgrywa tę scenę przed nami. – I krzyczy: „Co ja zrobiłem?!”.

Większość stoczniowców już zdążyła wyjść.

– Borsuk [Bogdan Borusewicz], Alinka Pienkowska, Gwiazda, Walentynowicz krzyczą: „Zatrzymać ludzi!” – dalej wspomina Złotkowski. – Pienkowska na beczce stoi, krzyczy do ludzi. Do bram biegną Walentynowicz i Ewa Ossowska, próbują zatrzymać stoczniowców, ale oni nie rozumieją, przecież jest porozumienie, strajk skończony, wychodzą. Z szesnastu tysięcy zostało może tysiąc.

Zostają najbardziej zdeterminowani, wracają do sali BHP i zawiązują Międzyzakładowy Komitet Strajkowy. Zaczyna się najtrudniejsza noc strajku. Pełna obaw o życie. Samochodowe szczekaczki nawołują, że strajk skończony, anonimowe telefony do Gdańskiej Stoczni „Remontowej” i Stoczni Północnej ostrzegają: „Dziś w nocy zniszczymy was!”.

Jankowski wspomina:

„Organizowałem pomoc pod względem materialnym i żywnościowym – tu, na plebanijnym podwórzu zabijaliśmy świnie. Tu przygotowywaliśmy mięso, żeby etapami wprowadzić do strajkujących, do kotłowni”23. Ale to nie znajduje potwierdzenia w innych relacjach. Strajkujący, jeśli już pamiętają jakąś pomoc, to głównie bochenki chleba przywożone przez piekarnie. Z tego chleba kobiety, jak Anna Walentynowicz czy Joanna Wojciechowicz, robią kanapki na stołach w rogu sali BHP.

Pomaga też Ryszard Kokoszka.

– Jak zaczął się strajk, to żeśmy podjęli z załogą decyzję, że zrobimy ciasto dla stoczniowców – opowiada restaurator. – Państwowym żukiem przyjechałem pod stocznię. Strajk, bramy zamknięte, nie chcieli mnie wpuścić. W tym czasie podjechał Jankowski. Mówi: „Otwórzcie bramę, bo to jest dobrodziej, przyjechał z ciastem”. Takim sposobem wjechałem i od tego wszystko się zaczęło.

Wtedy pojawia się propozycja, żeby to ksiądz Jankowski odprawił mszę. W zarejestrowanym w 1981 roku wywiadzie z Anną Walentynowicz opozycjonistka mówi tak:

„Potem trzeba było dużej kłótni z księdzem Jankowskim, bo wojewoda zakazał, a biskup nie będzie się narażał. To musieliśmy pojechać, bo chociaż już inny ksiądz był uzgodniony, że jak ksiądz Jankowski nie będzie chciał, to odprawi on. Ile trzeba było tej walki!”24.

Można się domyślać, że chodziło o księdza Hilarego Jastaka z parafii Najświętszego Serca Pana Jezusa w Gdyni. To ksiądz znany z radykalnego antykomunizmu. Kapelan AK, więziony w 1950 roku.

Inni rozmówcy wskazują z kolei, że tym innym księdzem miał być Stanisław Bogdanowicz, proboszcz Bazyliki Mariackiej. Jeszcze przed 1980 rokiem pozwalał na patriotyczne nabożeństwa i modlitwy za więźniów politycznych. Wtedy ma dobre kontakty z Ruchem Młodej Polski, którego działacze bardzo aktywnie wspierają strajk.

Stocznia Gdańska leży jednak na terenie parafii św. Brygidy, więc stoczniowcy jadą do księdza Jankowskiego. Jak przebiegała ich wizyta, wiemy z dokumentów SB, a konkretnie z ESEZO, czyli Elektronicznego Systemu Ewidencji Zadań Operacyjnych. To nowoczesny jak na tamte czasy system gromadzenia informacji wyciąganych z morza meldunków, notatek i donosów oraz układania ich w czytelny sposób.

I tak w meldunku z 19 sierpnia 1980 roku opisana jest sytuacja z najważniejszego dnia strajku: „Źródła 3 i I/A poinformowały, że dnia 16.08.80 w godzinach przedpołudniowych do proboszcza parafii św. Brygidy w Gdańsku księdza Henryka Jankowskiego zgłosili się przedstawiciele komitetu z żądaniem, aby dnia 17.08 odprawił na terenie stoczni nabożeństwo dla strajkujących”25.

Co na to ksiądz? Według dalszej części meldunku ksiądz Jankowski, jak w piosence Czerwonych Gitar, nie mówi tak, nie mówi nie. Stwierdza, że potrzebna jest zgoda biskupa. Jeszcze przy delegacji robotników dzwoni do niego. Biskup Lech Kaczmarek mówi mu wyraźnie: ma wsiąść w samochód i przyjechać do kurii. Do Oliwy.

Ksiądz bierze kierowcę Marka Mężyka, wsiada w samochód. Jedzie do biskupa Kaczmarka.

Z kolejnego meldunku wiemy, że w tym samym czasie podobne konsultacje trwają w gmachu władzy. Wojewoda gdański Jerzy Kołodziejski wzywa do siebie dyrektora wydziału do spraw wyznań Edwarda Pobłockiego. Poleca mu, aby też pojechał do kurii. Ma przeprowadzić rozmowę z biskupami.

Pobłocki jest tam przed księdzem Jankowskim.

Biskupi, według meldunku, obiecali „że nie wyrażą zgody na mszę, bo strajkujący mają możliwość opuszczenia zakładów, aby pójść do kościoła, i późniejszego powrotu do zakładu”26. Ale władza zna nastroje w zakładach. Obawia się, że robotnicy nie odpuszczą. Dlatego trzeba wytypować księży, którzy taką mszę odprawią.

Pobłocki mówi biskupom, że: „(…) jeżeli powstałaby sytuacja, w której trzeba było by msze odprawić, to biskupi powinni skierować do ich odprawienia księży świeckich, poważnych i odpowiedzialnych”27. Ostatnie słowa są odręcznie podkreślone na tekście dokumentu.

Biskupi spoglądają na siebie i kiwają głowami. Chyba mają takiego kandydata. Ksiądz Jankowski już jedzie do kurii.

Edward Pobłocki żegna się z biskupami. Wie, że został dobrze zrozumiany. Wychodząc z pałacu biskupiego, widzi zajeżdżającego na podjazd mercedesa księdza Jankowskiego. Przygląda się mu dyskretnie. Co o nim wie, oprócz tego, że jest to proboszcz parafii św. Brygidy i został zaproponowany jako ewentualny celebrans mszy, o którą idzie teraz walka?

Wcześniej widok proboszcza w mercedesie z kierowcą kłuł w oczy i biskupa. Ale nie tym razem. Tym razem ksiądz Jankowski jest potrzebny do wykonania delikatnej misji. Z jednej strony ma zadowolić zdesperowanych robotników. Z drugiej, co nawet ważniejsze, nie zdenerwować władzy.

Ksiądz Henryk wyrasta na najważniejszą, przynajmniej pozornie, postać dramatu, choć trochę wbrew swojej woli. Kierowca zostaje w aucie.

Jankowski idzie ciężkim krokiem na górę, do gabinetu biskupa.

ŚLEDZTWO

– Borowiecka opisuje działania księdza Jankowskiego w parafii św. Barbary jako właściwie masowy proceder, któremu on się oddawał. Opowiada, że jej się to zdarzyło wielokrotnie. Czy jest możliwe, żeby było kilkadziesiąt przypadków molestowanych małych dzieci i nikt nie reagował? – Aleksander Hall, niegdyś ministrant księdza, a później działacz opozycji i minister w rządzie Tadeusza Mazowieckiego, opowiada nam o swoich poważnych wątpliwościach w kwestii oskarżeń wysuwanych przez Barbarę Borowiecką.

Zapraszamy do zakupu pełnej wersji książki

Zapraszamy do zakupu pełnej wersji książki