Zawód. Opowieść o pracy w Polsce. To o nas ebook

Copyright © Kamil Fejfer, Czerwone i Czarne

Projekt okładki FRYCZ I WICHA

Korekta Beata Saracyn, Agnieszka Gzylewska

Skład Tomasz Erbel

Wydawca Czerwone i Czarne Sp. z o.o. S.K.A. Rynek Starego Miasta 5/7 m. 5 00-272 Warszawa

Wyłączny dystrybutor Firma Księgarska Olesiejuk Sp. z o.o. sp. j. ul. Poznańska 91 05-850 Ożarów Mazowiecki www.olesiejuk.pl

ISBN 978-83-7700-295-7

Warszawa 2017

Wstęp

Te historie to nie jest rollercoaster. W książce nie znajdziecie Państwo opowieści o lokalnych, wąsatych politykach, którzy posadzeni w swoich małych księstwach utkanych ze znajomości, ambicji i gnoju terroryzują mieszkańców, tworząc im małe piekła. Nie ma pana, wójta i plebana o twarzach przypominających trochę Wałęsę, trochę papieża, a trochę kiełbasę, którzy spotykają się z miejscowym prokuratorem, szefem policji i sędzią na tych samych imprezach pachnących wódką i kiszonym ogórkiem. Nie ma latami płaconych łapówek, o których sąd mówi, że nie są łapówkami, tylko swego rodzaju dziwnym, ale legalnym obyczajem. Nie ma małych miejscowości, Polski powiatowej, gdzie każdy każdego kryje, gdzie instytucje nie są w stanie zmyć z ofiar ich piętna, a sprawcy pozostają bezkarni i mogą się śmiać w twarz osobom, które skrzywdziły, napawając się widokiem tego, jak karleją, szarzeją i zginają się pod ciężarem bezradności i zaszczucia. Nie ma bezdusznych urzędników odsyłających od drzwi do drzwi osoby w największych kryzysach egzystencjalnych. Nie ma gmatwaniny przepisów, zza której nie widać człowieka potrzebującego pomocy w sytuacji granicznej.

Jest za to zwykłe życie zwykłych ludzi. Zwykłe, czyli złe. Bo Polska dla bardzo dużej części swoich obywateli jest miejscem nieprzyjaznym. To kraj, w którym w 2014 roku 43 procent jego mieszkańców żyło w tak zwanej sferze niedostatku, czyli poniżej granicy minimalnego godziwego standardu życia. Taki standard liczony jest jako koszyk dóbr, pewien zestaw towarów i usług, w skład którego wchodzą: produkty spożywcze, higieniczne oraz konsumpcja kultury. A 43 procent z 40 milionów to około 17 milionów ludzi. Właśnie tyle osób nie mogło sobie pozwolić na „minimum godziwego standardu życia”. Jeszcze gorzej mają ci, którzy żyją poniżej tak zwanego progu minimum egzystencji, czyli ich dochód jest tak niski, że zagraża ich biologicznemu przetrwaniu. Literalnie takie osoby dysponowały środkami, za które trudno jest przeżyć. W Polsce − kraju w środku Europy, od lat należącego do struktur Unii Europejskiej − w połowie drugiej dekady XXI wieku takich osób było 2,8 miliona.

Średnia pensja w 2016 roku wynosiła 4050 złotych brutto. Oznacza to, że na rękę statystyczny Polak dostawał mniej więcej 2900 złotych. Jeżeli nie zarabialiście Państwo tyle, to jesteście w znacznej większości, bo średnia pensja to tak naprawdę trochę myląca kategoria. Jej wysokość i powyżej zarabia 30 procent pracowników. Być może jeszcze mniej. Wynika to z prawideł statystyki – ci, którzy zarabiają więcej, ciągną średnią w górę.

Lepszy obraz pokazuje tak zwana mediana, czyli pensja, poniżej której połowa osób zarabia więcej, a połowa mniej. Dla Polski w 2014 roku (na razie nie ma nowszych danych) wynosiła ona 2350 złotych na rękę. Połowa Polaków zarabiała mniej.

To właśnie dlatego tak dużo z nas nie ma oszczędności. Przyczyną nie są, jak wielu ekspertów twierdzi, kiepska edukacja finansowa, chociaż pewnie i ten czynnik ma swój udział. Polacy po prostu nie mają z czego oszczędzać. W przybliżeniu połowa Polaków ma jakikolwiek grosz odłożony na przyszłość. Reszta żyje od pierwszego do pierwszego. Można oczywiście machać palcem i pouczającym tonem oznajmiać, że Polacy nie myślą o jutrze. Ale czy naprawdę kupno spodni, wizyta u fryzjera czy w kinie to zbytki, z których należy rezygnować po to, żeby mieć godną emeryturę?

Może po prostu jesteśmy zbyt leniwi? Może za mało pracujemy, powinniśmy pracować więcej, żeby sobie pozwolić na to wszystko. Może naprawdę jesteśmy jak dzieci, które chcą wszystkiego już teraz i jednocześnie brzydzą się fatygą? Przeciętny Polak pracuje 1930 godzin w roku; 75 procent z nas bierze nadgodziny i tylko 22 procentom za te nadgodziny się płaci. Przeciętny Niemiec pracuje 1360 godzin.

Cóż, ciężką pracą ludzie się nie bogacą. Może bogacą się więc mądrą pracą? Jeżeli tak jest, to czy niemiecki lakiernik pracuje cztery razy mądrzej niż polski? Czy sprzątaczka z Oslo pracuje tak mądrze jak polski menedżer średniego szczebla? I nie chodzi o różnicę nominalną w zarobkach. Jeżeli weźmiemy pod uwagę siłę nabywczą, to dysproporcja nadal pozostaje – polski specjalista zarabia tyle co norweski sprzątacz.

A śmieciówki? Swoboda zawierania umów, powiedzą niektórzy. Słowa, słowa, słowa. Nie ma swobody zawierania umów tam, gdzie jest nierównowaga stron. Właśnie dlatego, kiedy GUS spytał ludzi pracujących na podstawie niestandardowych form zatrudnienia o ich umowy-zlecenia i umowy o dzieło, okazało się, że 80 procent spośród nich nie wybrała sama tego typu umowy, została przymuszona do śmieciówek. Nikt z pistoletem nie stał, powiedzą niektórzy, ale proszę spróbować skorzystać z wolności zawierania umów, kiedy nie ma czego dziecku na obiad podać.

Polska to kraj, w którym dobrze żyje się zielonym strzałkom na ekonomicznych wykresach obrazujących PKB, a duża część ludzi żyje od pierwszego do pierwszego – w 2013 roku 60 procent rodzin nie mogło sobie pozwolić na tygodniowe wakacje raz w roku.

Prawdą jest, że od lat poprawia się prawie wszystkim. Z faktami nie ma co dyskutować. Jesteśmy bogatsi, stać nas na coraz więcej, pracujemy coraz mniej. Ale kiepskie to pocieszenie dla osób, które na spłatę chwilówki biorą kolejną chwilówkę, nie mogą spłacić raty kredytu mieszkaniowego, bo właśnie były redukcje w ich firmie, a zasiłek dla bezrobotnych w najlepszym wypadku wystarcza na jedzenie z dyskontu na dwa tygodnie. Kiepskie to pocieszenie dla tych, którzy na umowach o dzieło nie mogą sobie pozwolić na luksus choroby, bo nie mają chorobowego, a każda ich nieobecność w pracy to strata i tak małych pieniędzy. Za świadomość wzrastającej średniej pensji trudno dzieciom kupić książki, za poprawiające się statystycznie warunki mieszkaniowe trudno wyjechać na weekend.

Za każdą z liczb kryją się setki tysięcy bolących głów, miliony nieprzespanych nocy. Niemal każdy w tych liczbach może znaleźć siebie. Polskę mierzy się (nie)możliwością kupna butów na zimę.

To wszystko nie jest wynikiem lenistwa i braku przedsiębiorczości. Od rozwoju osobistego nie przybywa w gospodarce dobrze płatnych miejsc pracy. No, chyba że mówimy o miejscach pracy w branży mówców motywacyjnych, którzy często bez udokumentowania skutecznością swoich działań zarabiają wywrotki pieniędzy.

O tym wszystkim łatwo zapomnieć, kiedy żyje się w naparstku osób, którym się udało. Kiedy już kupi się mieszkanie na kredyt od dewelopera i mieszka się drzwi w drzwi z osobami, które mają zdolność kredytową, a do tego nie dały się chwycić na franki. Łatwo zapomnieć, gdy na grodzonym osiedlu widzi się te same samochody, te same ubrania, tak samo ubrane dzieci, które chodzą na takie same grodzone place zabaw.

Łatwo zapomnieć, że istnieje inny świat, w którym zostali znajomi z podstawówki. Oni nie przestali istnieć, tylko zniknęli z oczu. To znikanie przez brak zdolności kredytowej. Ale to ich świat jest prawdziwszy, bo jest go więcej. Relatywna zamożność to pojedyncze wyspy na morzu relatywnej biedy.

Wszyscy żyjemy w społecznych bąbelkach, które ze sobą sąsiadują, ale nie przenikają się wzajemnie. Mamy znajomych o podobnym statusie majątkowym, o podobnych gustach, jeździmy na podobne wycieczki, jemy w tych samych knajpach albo nie robimy tego w ogóle, jeździmy takimi samymi samochodami w leasingu lub nie mamy samochodów w ogóle, kupujemy ubrania w tych samych sklepach, imprezujemy w tych samych dzielnicach. W ten sposób nabieramy przekonania o przezroczystości naszych żyć. Jesteśmy przekonani, że nasze życie może się przytrafić każdemu, skoro przytrafiło się nam. Ale to wszystko to tylko miraż, projekcja na wewnętrznych ścianach naszego social bubble, małej przestrzeni, której nie chcemy opuszczać, a nawet jeżeli chcielibyśmy, to nie za bardzo wiadomo, jak to zrobić, bo niektóre drogi zarosły dziką zielenią.

Pouczanie z pozycji sukcesu jest łatwe. Przychodzi naturalnie, bo sukces staje się naturalnym środowiskiem. Jednocześnie jest doświadczeniem mniejszościowym, wyjątkiem, a nie regułą, czymś, co w naszym kraju nie przytrafia się często nawet tym, którzy bardzo się starają. Można przez pół życia walić głową w mur i nie zrobić na nim nawet rysy. Za to porządnie obić sobie głowę i złamać kręgosłup moralny. Za każdą historią sukcesu, która ujawnia się na portalach, w gazetach, w reklamach, w programach o tym, jak gwiazdy tańczą na lodzie, kryją się historie porażek, których nikt nie opowiedział. Za każdym człowiekiem, który wspiął się na szczyt, są tysiące, którzy się z nim ścigali, ale powinęła im się noga, zabrakło im determinacji, wiedzy, wsparcia. Którzy mieli gorszą pozycję startową, bo część osób, żeby dostać się na szczyt, ma do przejścia kilkadziesiąt metrów w słonecznej pogodzie, ale niektórzy grzęzną na zboczach spływających potokami błota, a w twarz wieje im wiatr.

O zwykłe historie zwykłych ludzi nikt nie pyta. Małe porażki i niespełnione aspiracje tysięcy kryją się w cieniu, w niedoświetlonej strefie. Mało kogo interesuje, jak robić tak, żeby nie wyszło. A szkoda, bo to powszechne doświadczenie Polaków. Historie składające się na małe frustracje, bulgoczące rozgoryczeniem i roszczeniami. Przecież nie tak miało być, miało być tak, że osoba, która się uczy i uczciwie pracuje, może sobie pozwolić na godne życie. Nie każdy ma być milionerem, ale dobrze jakby był multitysiącerem.

Książka oświetla miejsca niedoświetlone, pokazuje zwykłych ludzi, którzy biją się z polskim rynkiem pracy, starają się awansować, realizować marzenia. Spaja ich jedno – są w połowie drogi, nie cieszą się niedosukcesem.

Tak wygląda Polska. To o nas.

Kamil Fejfer

Rozdział I  

Pieniądze śmierdzą. Zwłaszcza monety. Jeżeli przekładasz je z ręki do ręki przez cały wieczór, to twoje dłonie nasiąkają tym specyficznym metalicznym zapachem, którego trudno się pozbyć. Jeszcze gorzej jest z ubraniami. Trzymają zapach dłużej niż dłonie. Kiedy pracujesz intensywnie przez kilka godzin w oparach potraw i mocnego alkoholu, wszystko zaczyna śmierdzieć barem. A później przynosisz pracę do domu. Przynosisz ją na swetrze, kurtce, szaliku, spodniach, koszulce. Wracasz, żeby odpocząć, a korytarz, w którym zostawiłaś ubrania, nie może przestać przypominać ci o wódce z colą i quesadilli za 22,50.

Wcale nie chcesz przynosić pracy do domu. Monika mówi, że ta robota lasuje mózg. Burger z żurawiną, pasta, piwo pszeniczne, piwo najtańsze, dla pani piña colada, dla koleżanki mojito, dla pana łycha, pan pyta, co tak piękna dziewczyna robi po pracy, dla kolegi tylko frytki, fritz-kola, bo bardziej etyczna, a fajniej jest, jak coś jest bardziej etyczne, dla pana niegazowana, bo coś mu się sypie spod nosa i musi się nawodnić, znowu burger, teraz jesienny specjał z grzybami, vege burger, znowu pszeniczne, znowu najtańsze, quesadilla, working class beer – żubr „weź stary w końcu znajdź jakąś normalną robotę i przestań pić to gówno”, mojito, podwójna żubrówka z sokiem jabłkowym, carlsberg, jakieś ciekawe kraftowe piwo, może IPA, a macie dymione?, znowu żubr i do tego, no nie wiem, może paluszki, burger z żurawiną.

Kiedy stoisz za barem, ludzie ciągle cię obserwują, pytają wzrokiem, kiedy podejdziesz, gdzie ich alkohol, niecierpliwią się, ktoś się wepchnął w kolejkę. Dla klientów bez przerwy istniejesz, ani na chwilę nie przestajesz być niewidoczna. Niektórzy to lubią, innym trudno to znieść. Monika należy raczej do tej drugiej grupy. Ale za coś trzeba kupić jedzenie i zapłacić rachunki, więc czasami po prostu nie ma się wyboru. Wybór to domena tych, którzy mają poduszkę bezpieczeństwa. Możesz pomyśleć nad przekwalifikowaniem się, ale nie stać cię na darmowy staż, ponieważ nie masz oszczędności, a nie da się zjeść wpisu w CV ani zapłacić za rachunki ładnym portfolio. Z równie oczywistych względów nie stać cię na szkolenia i kursy. Jesteś w czarnej dziurze, która nazywa się gastronomia.

Monika po zmianie trwającej od dziewiętnastej do pierwszej w nocy przychodzi do domu, siada na łóżku i przez godzinę patrzy w ścianę, uspokajając oddech. W tym czasie znikają quesadille za 22,50, piwa pszeniczne, mojito i frytki. Schodzi z niej całe napięcie i uspokaja się młynek. Wtedy może zasnąć.

W gastronomii raczej nie pracuje się z wyboru, tylko z braku wyboru. Średnia płaca tutaj to 2650 złotych brutto, czyli 1900 na rękę. Na umowie o pracę. Ale kto się przejmuje takimi rzeczami jak prawo pracy? Odpowiedź jest równie prosta, co brutalna – w polskiej gastronomii wszyscy kładą na to chuja. Nawet 40 procent osób w gastro pracuje na czarno. Praw pracowniczych nie pilnują tu ani związki, ani państwo, które po 1989 roku uznało, że przedsiębiorcom nie należy przeszkadzać, bo wszystko wyreguluje wolny rynek. Oczywiście w długiej perspektywie. A jak wiadomo, w długiej perspektywie wszyscy będziemy martwi.

Jeśli gastronomia nauczyła czegoś Monikę, to mówienia w myślach „jeb się” ludziom, wobec których nie mogła się bronić w inny sposób.

– Zrobiłam się wtedy mocno agresywna w sposobie myślowego reagowania. Ktoś do mnie coś mówi, a ja w głowie mam „spierdalaj”. Nie zrobiłam się agresywna zachowaniowo, ale zaczęłam tak myśleć o świecie. To wynik tej roboczej młócki. Czułam frustrację i bunt. To był sposób, aby nie wkładać tego w siebie. „Spierdalaj” i robiło mi się lepiej – mówi Monika.

Dziewczyna w tamtym momencie była już badaczką sztuki, pisała teksty naukowe oraz wykładała. Ale nie miała możliwości utrzymania się z tej pracy. Stąd gastro.

– To był moment, kiedy świat nie dawał mi możliwości realizacji mojego potencjału w tym, w czym podobno jestem dobra. To, czym się zajmuję, jest istotną częścią mojej tożsamości. Kiedy świat mi mówił „nie utrzymasz się z tego”, „nie jestem zainteresowany – ja świat – tym, żebyś ty mogła z tego żyć”, to ja odbierałam jako komunikat: „nie jesteś potrzebna w ogóle”. Uogólnione „SPIERDALAJ” było mi potrzebne, aby zachować przekonanie, że zajmowanie się teorią sztuki ma naprawdę sens: spierdalaj, obejrzę ten spektakl, napiszę ten artykuł, przeczytam tę książkę.

Jest rok 2014 i Monika od dwóch lat pracuje na przemian w barach i szatniach instytucji kultury. Zawsze bez umowy. Pracuje na gębę za 10 złotych na godzinę plus napiwki. Wszystko zależy więc od tego, ile godzin wyrobi. Czasami klienci wychodzą o dwudziestej trzeciej, a czasami impreza trwa do czwartej rano. W ten sposób nie można pracować codziennie, bo dostanie się udaru z przemęczenia. Chociaż teoretycznie możesz zarabiać i 3 tysiące, to raczej kłamstewka, aby oszukać samego siebie. Dobre pieniądze w gastro są jak yeti – wszyscy o nich słyszeli, nikt ich nie widział.

Jeśli gastro nauczyło Monikę wyzywania w myślach klientów, to praca w teatralnych szatniach pokazała brzydkie oblicze klasy średniej i wyższej, ludzi, którzy mają się za oczytanych i wrażliwych. Dziewczynom i chłopakom po drugiej stronie lady z numerkami ubrania oddaje jaśniepaństwo. „O popatrz, ona czyta książkę” – mówi pani w sobotnim outficie zdradzającym wysoką pozycję w korporacji. Mówi tak, jakby Monika nie miała uszu. Dziewczyna jest robotem odbierającym numerki i wydającym ubrania.

– Miałam wrażenie, że dla większości jestem po prostu przedmiotem z rękoma – mówi. – To się wyczuwa w spojrzeniu i w geście. Oglądałam moją grupę społeczną z drugiej strony szatni. Jakimi wrednymi chujami potrafią być ci ludzie.

Monika od strony szatni widzi ich od podszewki. Jeśli nikt nie ma pojęcia, jakie ktoś po drugiej stronie lady ma wykształcenie, jeśli nie wie, że Monika obejrzała setki spektakli i potrafi je zanalizować, osadzając w kontekście historycznym, i przeprowadzić analizę porównawczą recepcji dzieła w różnych kręgach kulturowych, to ten ktoś jest w najlepszym przypadku grzeczny, ale to jest grzeczność jak wobec krzesła czy stołu. To jest grzeczność pana, który nie uderzy poddanego. Jest w tym coś z rozkoszy i zarazem obrzydliwości władzy, ducha gnuśnego dworu, który Polski – pomimo prób modernizacyjnych egzorcyzmów – nie chce opuścić.

Najgorsi są pijani kolesie.

– To jest zmora. „Umówi się pani ze mną? Nie. A może jednak? Nie. To ja tu postoję, nazywam się Marcin, pracuję w banku”. To jest nadużywanie relacji, w której ja nie mogę powiedzieć „odwal się koleś”. Komunikaty wysyłane przeze mnie były absolutnie nieszanowane. Jednocześnie wyobrażam sobie, że ten człowiek w stosunku do swoich koleżanek i kolegów może być ujmującym człowiekiem. Tylko że w takiej sytuacji, w szatni, przed barem, nie rozumie albo nie chce rozumieć, że wykorzystuje swoją pozycję. Bo ja tu pracuję między innymi po to, żeby mu było miło, więc mogę tylko asertywnie mówić: przepraszam, nie jestem zainteresowana znajomością. Nie mogę mu powiedzieć won. A, i możesz napisać, że ci kolesie są strasznie żałośni – mówi.

No więc piszę – kolesie podrywający nachalnie barmanki, jesteście, kurwa, żałośni!

Kiedyś Monikę ktoś zapytał, czy nie jest jej nudno tak siedzieć w tej robocie. Pewnie miał dobre intencje, chciał w jakiś sposób wczuć się w sytuację po drugiej stronie. Ale jeśli nie byłeś po drugiej stronie, to nie wiesz, co wypada.

– Co miałam powiedzieć? Że to jest spełnienie moich ambicji? Że się świetnie bawię? To jest trochę tak, jakby ktoś zapytał bezdomnego w grudniu, czy nie jest mu zimno.

Treść dostępna w pełnej wersji eBooka.