Czyżyk na drogę. Rozmowy o przyrodzie ebook

Krzysztof Czyżewski

Krzysztof Czyżewski (ur. 1958 r.) – praktyk idei, pisarz, reżyser i animator działań międzykulturowych. Współtwórca Fundacji Pogranicze i Ośrodka „Pogranicze – sztuk, kultur, narodów” w Sejnach. W 2011 r., wraz z zespołem Pogranicza, otworzył Międzynarodowe Centrum Dialogu w Krasnogrudzie. Inicjator programów dialogu międzykulturowego w Europie Środkowej, na Bałkanach, Kaukazie, Azji Środkowej, Indonezji, Bhutanie, Afryce Północnej i innych pograniczach świata. Wykładowca wielu uniwersytetów w Europie i USA; obecnie jest profesorem Uniwersytetu Bolońskiego i Rutgers University.

Autor książek Ścieżka pogranicza, Linia powrotu. Zapiski z pogranicza, Miłosz. Tkanka łączna i Małe centrum świata. Zapiski praktyka idei; współautor m.in. Podręcznik dialogu. Tożsamość i zaufanie, Miłosz – Dialog – Pogranicze, Krasnogrudzki most. Niezbędnik budowniczego. Reżyser opowieści teatralnych Pogranicza, w tym ostatnio: Trzy kobiety. Metamorfozy mitu Medei u Owidiusza i Picassa oraz Misterium Mostu. Przez Jerzego Giedroycia uhonorowany nagrodą „Małego Berła Kultury Polskiej”. W 2014 roku otrzymał Dan David Prize.

Zanieistniałbym bez krajobrazu

Pamięta Pan krajobraz, na jaki patrzył Pan jako siedmio-, ośmioletni chłopiec?

Pamięć krajobrazu mojego dzieciństwa sięga chłopca, może trzyletniego. Nie tyle widziałem, ile zanurzałem się w łące, jak w rzece, której nurt podejmuje za kolana. To była moja ziemia obiecana, gdzie mama nie bała się wypuszczać mnie z dłoni, a je nie bałem się przewrócić, poturlać i znowu polecieć. Odurzony zapachem macierzanki i rojem wibrujących dźwięków os, świerszczy i żab, z anielsko kwaśnym smakiem rozściskanych na języku liści szczawiu, w pogoni za motylem, który widziany pod słońce uwodził do przejścia na drugą stronę, zadraśnięty źdźbłami turzycy, pokłuty ostami, poparzony pokrzywami… Szczęśliwy, szczęśliwy, szczęśliwy.

Z piskiem radości rzucałem się w objęcia mamy, a ona przewracała się ze mną, i turlaliśmy się, mocno objęci, zroszeni mchami, zanoszący się śmiechem z samych trzewi duszy, która jeszcze była jedna, niczym nie oddzielona od świata, nie rozcięta żadną granicą różnicy. Jej twarz przykrywała mnie cieniem, nieboskłonna, bez makijażu, muskana wypuszczonymi na wolność włosami, które dopiero po zachodzie słońca zacznie upinać szpilkami trzymanymi po kilka w ustach, rozwichrzona uśmiechem, z oczami mokrymi od miłości, pod powierzchnią młodości skrywająca – jak jasny kamyk w toni jeziora – siwą staruszkę, której śmierć się nie ima. Ta twarz już na całe życie stanie się dla mnie synonimem piękna, którego będę szukał w każdej kobiecie.

I uciekałem jej, pędząc przed siebie co tchu. Ścieżka pod stopami sprężynowała, płoszyły się skowronki i chwila lotu, do którego się zrywałem trzepocząc rękami, trwała wieczność całą. W gęstwinie olbrzymich łopianów i paproci nie mogłem dostrzec stawu, ale wiedziałem, że tam jest groźna zona, do której nie wolno mi się zbliżać i że to dlatego mama cały czas jest po mojej lewej stronie. Aż dobiegaliśmy do mokradeł usianych niezapominajkami, za którymi płynął strumień, zdający mi się rzeką nie do przebycia. – Nie bój się – mówiła mama, po czym kładła pierwszy kamień, na który stawałem. – Dasz radę przeskoczyć na drugi? – pytała, wyciągając ku mnie rękę. Ale ja chciałem samemu, choć ze strachu uginały mi się kolana. Kolejny kamień był w wodzie. Stałem pośrodku strumienia, nie wierząc, że tak daleko zaszedłem, bez szansy powrotu, wpatrzony w mamę na drugim brzegu, która powtarzała: – Nie oglądaj się za siebie.

I wtedy trzeba było przełamać lęk, musnąć kolejne kamienie jak w tańcu, myk-myk, zatrzymać oddech i na nitce zawiesić serce, które dopiero w ramionach mamy zaczynało bić jak młotem. – Tata nie uwierzy, że zbudowaliśmy most, po którym samemu przeszedłeś. Powtórz: most. Szliśmy w podskokach dalej, w stronę lasu, z którego szedł ścieżką ku nam tata z koszem pełnym grzybów. I już za chwilę podrywał mnie z pędu, którym się do niego puściłem, unosił wysoko w górę, sadzał na barana, a ja wołałem: – Most, przeszedłem most! Świat widziałem teraz inaczej, malały trawy, ujawniał się staw z ognistobiałym łabędziem, a za nim nasz dom, neogotycka willa z czerwonej i czarnej cegły, przedwojenna, teraz podzielona na dwie rodziny, na samym skraju miasta Śrem, tak, że wystarczyło otworzyć drzwi i już po kilku krokach pływało się w przepastnej łące.

Często wraca do Pana ten obraz? Pozwala Pan sobie czasami, zanurzając się w tym krajobrazie ponownie, na wycieczkę pod prąd czasu?

Pamięć pierwszego mostu, przez który przeszedłem samodzielnie, powróciła do mnie po latach i stała się czymś więcej niż wspomnieniem. Zostałem w końcu „budowniczym mostów”. W ten sposób zawiązują się supełki losu, kierujące biegiem naszych życiowych ścieżek tak, jak ukształtowanie ziemi kieruje biegiem strumieni. Sposób, w jaki mama zbudowała swojemu dziecku most po latach stał się dla mnie objawieniem mądrej praktyki budowania tkanki łącznej, którą dzielę się dzisiaj na różnych pograniczach świata. Podziały, wrogość i traumatyczna pamięć rozwierają między ludźmi tak głębokie przepaście, że wydaje się czymś absolutnie niemożliwym przedostanie się na drugą stronę granicy i spotkanie z obcym.

W podobny sposób nieosiągalny wydawał się małemu chłopcu drugi brzeg strumienia. Wystarczy jednak, że, zamiast przerażenia i rezygnacji, zdołamy położyć pierwszy kamień i stanąć na nim, a już zmienia się perspektywa, choćby odrobinę. Zaczynamy koncentrować się na tym, co mamy pod stopami i co jest w zasięgu naszych możliwości. Niepostrzeżenie odcinamy się od tego, co ogólne, ideologiczne i abstrakcyjne. Przestajemy oczekiwać, że ktoś nam postawi cały i gotowy już most. Cieszymy się, że zdolni jesteśmy położyć następny kamień i na nim stanąć. Drugi brzeg ciągle wydaje się odległy, ale zaczynamy zdawać sobie sprawę, że opuściliśmy własny, że jesteśmy w drodze, że nic nie jest już takie, jakim było przed chwilą. Nie tylko nasze otoczenie się zmienia, ale zmienia się także coś w nas samych. Tracą na mocy argumenty, które powstrzymywały nas przed wyruszeniem w drogę, te wszystkie uprzedzenia i kompleksy, którymi utwierdzaliśmy niemożność spotkania i konieczność okopania się na swoim. I nie wiedzieć jak, stoimy już na trzecim kamieniu, pośród nieznanego żywiołu, który każe się zastanowić, czy zawrócenie z drogi nie będzie tchórzliwym salwowaniem się ucieczką. Z każdym kolejnym kamieniem-krokiem uczynionym ku innemu, więcej bliskości, bezpieczeństwa i ciepła czujemy ze strony drugiego brzegu. I gdy wreszcie stajemy na gruncie obcego i niedosiężnego, nienawiść i lęk podjętego ryzyka przemieniają się w radość, satysfakcję, zaufanie… I jeszcze ten aromat niezapominajek, który już na zawsze zaślubia Erosa z Mnemosyne, nie z Tanatosem.

Obraz łąki stał się dla mnie tym, czym twarz matki ucieleśniająca idealne piękno, poszukiwane przeze mnie przez resztę życia. Gdziekolwiek się obróciłem, wypatrywałem łąki, idealnej, tej ze śremskiego dzieciństwa. Najczęściej wiązało się to z bólem niespełnienia, bo łąki, na które natrafiałem, były okaleczone chemią, „strzyżeniem” i innymi formami „upiększania”: zabudową człowieka, mazią cementu lub asfaltu, regulowaniem biegu strumieni i ścieżek, zasiekami ogrodzeń i pozostałym asortymentem cywilizowania, do którego się sięga jak do kosmetyczki pełnej przyborów do makijażu.

Kiedy przyszedł czas na zbudowanie rodzinnego domu, marzenie o bliskości łąki okazało się decydujące. Na Suwalszczyźnie kuszą polodowcowe jeziora i obrzeża puszcz augustowskiej czy rominckiej. Mój dom w Krasnogrudzie stanął na skraju lasu, blisko jeziora Hołny, ale przede wszystkim jest zanurzony w przepastnej, blisko dziesięciohektarowej łące, rozciągającej się na kamienistych wzgórzach, nigdy nie kultywowanej, a przynajmniej odkąd sięga pamięć tutejszych ludzi. To prawdziwe królestwo ziół, mchów i porostów, motyli i innych owadów, kopców mrówek, gniazd ptaków, nor gryzoni i lisów, tropinek saren i łosi, którego trzeba bronić przed inwazją lasu, w zmowie z wiatrem uparcie wysyłającego tu zastępy samosiejek… Jest oczywiście staw, nawiedzany przez zimorodka, czaple i żurawie, a niekiedy też przez wydrę. Wystarczy wyjść z domu, a już po kilku krokach można zanurzyć się w tym żywiole. I można tak iść bez końca, bo krasnogrudzkie łąki łączą się z tymi z Żegar, Sztabinek i Dusznicy, a potem swobodnie przekraczają granicę polsko-litewską i stają się jeszcze dziksze, bo za Sowietów była tu na dziesięć kilometrów szeroka zona, z której przymusowo wysiedlano ludzi; więc można iść dalej, natrafiając na zarośnięte studnie i zdziczałe sady, wielkim łukiem obchodząc jezioro Gaładuś i przez Burbiszki, Jenorajście i Radziucie powracać do domu.

Ale może ważniejszy jeszcze od przestrzeni jest czas. To prawdziwy dar, że dane mi jest współistnieć z łąką w jej nieustających metamorfozach – od świtu po zmierzch, od zimy po jesień, w deszczu i wichurze – które niosą ze sobą niesamowitą dynamikę i bogactwo przemian światła, barw, kształtów i zapachów. W swoich podróżach docieram do różnych niezwykłych i często trudno dostępnych rezerwuarów natury, ale – choćby nie wiem jak zachwycające było ich piękno – zawsze będzie brakowało mi w nich pełni obrotu przemian, do której dostęp możliwy jest jedynie dzięki poddaniu się cyklicznemu rytmowi czasu. Dlatego powracam nieustannie do swojej kosmicznej łąki, która zestrojona jest z rytmem domu i pracy w Krasnogrudzie.

Mam takie, niczym nieuzasadnione przeczucie, mgnienie, że krajobraz, jaki wyniesiemy z dzieciństwa pod powiekami, krajobraz, w jakim się wychowaliśmy, może nawet bardziej niż samo wychowanie, ma wpływ na to, kim jesteśmy, na nasze przyszłe życiowe wybory… Pan zdaje się tę moją intuicję potwierdzać…

Krajobraz odczuwam dość osobliwie, w tym sensie, że nie istnieje dla mnie osobno, jako przyroda albo świat materialny. Nie ma nic osobnego od krajobrazu, włącznie ze mną. Nawet jeżeli w tym ogromie coś mi się wymyka albo pozostaje niedostępne, to jest to wskazanie na brak, ograniczenie, niemożność. Krajobraz budzi tęsknotę za tym, co nieobjęte, niewidzialne, niedosiężne. Jakby był zasłoną, która dla uważnego wędrowca jest mapą wskazującą bród, przełęcz, przesmyk w nieznane. Norwid twierdził, że malujemy tylko procent od kontemplacji. Krajobraz jest kontemplacją, z której uchwytne są dla nas, dla naszych zmysłów, jedynie skrawki. Najpełniejszy dostęp do niego mamy w dzieciństwie. Dziecko w krajobrazie wiruje, my tylko przechodzimy albo jesteśmy wobec. Na szczęście mamy życie duchowe, które jest pracą nad zachowaniem dziecka w nas: poprzez pamiętanie, tworzenie, kontemplację. Józef Czapski przywoływane słowa Norwida zamieścił jako motto tekstu O wizji i kontemplacji, w którym wizję określił jako syntetyczne, jedyne widzenie otaczającego świata. Chwila takiego widzenia spływa na człowieka zawsze nieoczekiwanie, jak łaska. Czasem bez żadnego przygotowania, bez jakiejkolwiek zdolności wcielenia jej, czasem po wielu latach pracy, jak nagroda zawsze niewspółmierna i nawet niewymierna z włożonym wysiłkiem. Czasem przychodzi ona nieznacznie i ujawnia się powoli i coraz dobitniej w dziele zaczętym bez wizji, czy prawie bez wizji…

Krajobraz jest dla mnie tym, czym wizja dla Czapskiego – przychodzi… nieznacznie. Jesteśmy z nim nierozerwalnie związani dlatego, że tęsknimy za całością i jednością, za czymś, co utraciliśmy. My jednak nie możemy być straceni dla krajobrazu, który nas potrzebuje, więcej – jest też nami, obejmując nasze dusze upadłe, nasze stracone dzieciństwa, naszą pamięć skrzydeł, nasze wygnanie i wszystkie nasze ograniczenia. Jakimś zamarłym w nas zmysłem korespondencji czujemy ciepło tego objęcia, które zaprasza do podróży, uwodzi nieznanym brzegiem. Dlatego wykraczamy z siebie.

Odnajduję w sobie wiele śladów odciśniętych we mnie przez przyrodę, światło i przestrzeń, w których byłem zanurzony. Ale to nie jest jeszcze cała prawda o oddziaływaniu na mnie krajobrazu. Krajobraz ukształca mnie, objawiając mi moją własną niewystarczalność i moją niedoskonałość we współistnieniu z nim, zbyt szczątkowym, a w konsekwencji nieustannie zaprasza mnie do podróży poza siebie.

Człowiek ukształcający krajobraz i czyniący go sobie poddanym w istocie go rani, a przez to rani samego siebie. Jedynie zanik zmysłu korespondencji sprawia, że nie odczuwa z tego powodu bólu. Życie duchowe to nic innego jak dostrajanie się do krajobrazu. Nie poprzez strzyżenie trawników, a poprzez pracę nad sobą stajemy się jego częścią. Zdarza się, że krajobraz nas nawiedza, zawłaszczając nas całkowicie i zanurzając nas w innym wymiarze – w przestworze wiecznej chwili. Olśnienie. Nie wiadomo kiedy i za co. Tak jak w wizji Czapskiego, nie ma tutaj przyczynowo-skutkowej zależności z pracą, którą wykonuję. A jednak nie sposób nie pracować, bo obcowanie z krajobrazem otwiera przede mną horyzont usiłowania. Wiąże się to bardzo mocno z pamiętaniem. Odczuwam krajobraz jako ogromny rezerwuar pamięci, jako esencję nagromadzoną na dnie kosmicznego naczynia. W jego wnętrzu odbywa się nieustanne powiastowanie, jakby powiedział Stanisław Vincenz, czyli granie na cymbałach wspomnień. Vincenzowski powiastun czyta krajobraz jako „pismo światowe”: Więcej jeszcze niż książki, pismo światowe ma nam przypomnieć wiedzę naszej duszy. Jeśli wędrujemy po przestrzeni i z niej odczytujemy, to odczytujemy z duszy. Przestrzeń, w której snuję swoje życie, gęsta jest od zmarłych istnień, stąpam po osadzie ich życia, nawiązuję rozmowę. Dotyczy to nie tylko ludzi, także roślin i zwierząt, przedmiotów pozornie martwych, kamieni pozornie niemych. Krajobraz to wspólnota, obcowanie żywych i umarłych.

Zapraszamy do zakupu pełnej wersji książki