Geniusz i świnie. Rzecz o Jacku Karpińskim ebook

Igorowi

PROLOG

– Gdyby Amerykanie skazali na śmierć cywilną Billa Gatesa, byłoby to równie absurdalne jak to, co zrobiono z Jackiem Karpińskim w Polsce – uważa redaktor naczelny czasopisma informatycznego „CRN”, Adrian Markowski. I nie może wyjść z podziwu: – Zbudowany przez Karpińskiego komputer wykonywał milion operacji na sekundę – więcej niż pecety dziesięć lat później!

– Komputery Karpińskiego miałyby większą szansę na produkcję, gdyby konstruktor należał do partii.

To opinia Józefa Tejchmy, w owych latach wicepremiera polskiego rządu, ministra, członka Biura Politycznego i Komitetu Centralnego PZPR.

– To był geniusz.

Co do tego nie ma wątpliwości Diana Wierzbicka, współpracowniczka Karpińskiego. I dodaje:

– Geniusz, który miał wizję tego, co tworzy, a innymi sprawami w ogóle się nie interesował.

Być geniuszem w PRL to jednak za mało. Należało jeszcze polubić świnie.

*

Najpierw był cud. Rano na śniadanie Jacek Karpiński zjadł biały ser z miodem. To był jego codzienny rytuał od dziesiątków lat. Kuchnię wypełnił zapach kawy instant marago, popijanej z wielkiego kubka. Mieszkanie w Warszawie rozbrzmiewało muzyką jego ulubieńca, Bacha. Znał ją na pamięć. Po komputerach to muzyka była jego drugą pasją. Do filharmonii chodził regularnie, wykupił abonament.

Jacek dostrzegał podobieństwa w komponowaniu muzyki i budowaniu cyfrowych mózgów. Uważał, że komputery to dzieła sztuki, podobnie jak pisane dla nich programy. Konstruktorzy i programiści to artyści, którzy tworzą piękne, niepowtarzalne dzieła.

Każdą swoją maszynę budował najpierw w głowie, podczas spacerów w lesie, jazdy na rowerze i tego, co uważał za najprzyjemniejsze: górskiej wspinaczki. Wierzył w siłę podświadomości, w której mimowolnie łączą się ze sobą pomysły i skojarzenia.

Ostatnie miesiące to była mordercza praca. Mawiał, że skoro dziecko potrzebuje tylko dziewięciu miesięcy, aby przyjść na świat, to komputer nie powinien rodzić się dłużej.

Pracujący z nim konstruktorzy przesiadywali w zakładzie po dziesięć, dwanaście godzin. Przez ostatnie trzy dni przed uruchomieniem nowej maszyny w ogóle nie wychodzili do domu.

Jacek Karpiński przeszedł do głównego pokoju i włączył telewizor. Polskę zalewała propaganda sukcesu. Pokazywano migawki z ostatnich podróży Edwarda Gierka, który przejął władzę po siermiężnym Gomułce. Wraz z nowym pierwszym sekretarzem partii pojawiła się nadzieja, że ludzie wreszcie zaczną żyć lepiej. Że rządzący Polską komuniści bardziej zajmą się codziennymi potrzebami Polaków niż narzucaną przez Związek Radziecki ideologią.

Choć Jacek Karpiński – i prawie nikt z zespołu – nie należał do partii, to wszyscy uwierzyli, że przed Polską pojawiła się szansa na zmiany. Sami przecież pracowali nad komputerem, który zapowiadał się jako jedna z najlepszych maszyn na świecie. Kiedy wraca wiara, ludzie odzyskują radość życia, nawet w komunizmie.

Edward Gierek od kilku miesięcy jeździł po kraju i mobilizował Polaków. W styczniu 1971 roku po raz pierwszy rzucił swój słynny propagandowy slogan. Na zebraniu z aktywem partyjnym Trójmiasta, kończąc przemówienie dotyczące przyszłości kraju, zapytał:

– To jak, towarzysze, pomożecie?

Sala odpowiedziała:

– Pomożemy, pomożemy!

Jacek Karpiński zajrzał do gazety – opisywano przygotowania do Targów Poznańskich, najbardziej znanej w Polsce ekspozycji przemysłu. Pokazywano tam wszystko: obrabiarki, glebogryzarki, maszyny do szycia. A wśród nich – komputery. Na wystawie po raz pierwszy miała się znaleźć przełomowa konstrukcja Karpińskiego, komputer K-202.

Zbudował go w kilkunastoosobowym zespole. Zapamiętał fantastyczną atmosferę pracy. Komputerowcy nie liczyli na duże pieniądze. W PRL rzadko kto wyróżniał się zarobkami. Ale budowa elektronicznego mózgu to zajęcie tak pasjonujące, jakby spełniały się marzenia o największym bogactwie i egzotycznych podróżach.

To była romantyczna wyprawa w nieznane. Rodacy oglądali w Polskiej Kronice Filmowej olbrzymie, wypełniające cały pokój rodzime komputery marki Odra. Tymczasem Karpiński wymyślił maszynę wielkości średniej walizki. Opowieść o niej brzmiała jak bajka. Uwierzyć w nią mogli tylko konstruktorzy wybijający się ponad krajową średnią. Koncepcja była tak wyrafinowana, że większość informatyków w ogóle jej nie rozumiała.

Ale prawdę mówiąc, jeszcze gorzej mieli ci, którzy ją pojęli i zamierzali wcielić w życie: wyobraźnia zderzyła się z bezradnością socjalistycznego przemysłu. Już przy poprzednim komputerze Karpińskiego, słynnym KAR-65, konstruktorzy większość oprzyrządowania robili sami. Polski przemysł elektroniczny nie radził sobie z nietypowymi zleceniami. Pracownicy Jacka zamawiali więc elementy w najbardziej zaskakujących miejscach. Blaszki stykowe, razem z kielichami mszalnymi, złocił Veritas. Obwody drukowane trawił prywatny fotograf-portrecista.

Współpracownicy widzieli w Karpińskim nie tylko geniusza, ale też wizjonera. Niedawno zaproszono go do telewizyjnego programu „Zza kulis elektroniki”. Prowadzący w rogowych okularach zapytał:

– Szał mikrominiaturyzacji ogarnął elektroników. Czego zwykły, przeciętny śmiertelnik może spodziewać się od mikroelektroniki w przyszłości?

Jacek Karpiński odpowiedział z przekonaniem:

– Warto od razu uwzględnić rozwój cywilizacji. Ludzkość na wynalezienie koła potrzebowała tysięcy lat, na wprowadzenie maszyny parowej – kilkudziesięciu, a na wprowadzenie komputerów będzie trzeba dwudziestu. A nie wiadomo, jak szybki nastąpi postęp za lat dziesięć. W każdym razie musimy jak najszybciej myśleć o tym, ażeby przyspieszyć nasz rozwój i gonić światową czołówkę.

Wyglądało na to, że jego K-202 nie tylko dołączył do światowej czołówki, ale nawet zostawił ją w tyle.

Po śniadaniu Jacek Karpiński wsiadł do swojego forda capri i ruszył do Poznania. Uwielbiał ostrą jazdę. Startował w wyścigach, kiedyś wygrał nawet Monte Calvaria, zimowy rajd w okolicach Warszawy. Jechał wtedy triumphem heraldem. Ale cenzura wycięła jego nazwisko. Dostał puchar, w prasie jeszcze następnego dnia można było przeczytać, że zwyciężył. Ale już po tygodniu z publikacji związku motorowego wynikało, że kto inny zajął pierwsze miejsce.

Dziś jednak nie obawiał się urzędników z ulicy Mysiej, gdzie mieścił się urząd cenzorski. Karpiński był właśnie u szczytu powodzenia. Na szczęście zrozumiał to dopiero po latach. Kiedy kariera sięga zenitu, nie zdajemy sobie sprawy, że to właśnie ten moment. I dobrze, bo na szczycie powodzenia dopadałaby nas depresyjna myśl, że niczego lepszego w życiu już nie doświadczymy.

Jacek po drodze do Poznania podśpiewywał piosenki. Czasami, dla żartu, sam je komponował. Miał w domu klawesyn, kiedyś kupił mikrofon, żeby je nagrywać. Muzykował jednak nie z nut, ale ze słuchu, z pamięci. Kolejne akordy, synkopy i pauzy wypełniały jego życie.

I wówczas właśnie, na Targach Poznańskich w 1971 roku, zdarzył się lokalny świecki cud. Przy komputerze K-202, zaprojektowanym przez Jacka Karpińskiego, zatrzymał się sam Edward Gierek, ówcześnie panujący Pierwszy Sekretarz Komitetu Centralnego Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej. Towarzyszył mu tylko nieco mniej wybitny przedstawiciel władzy w osobie premiera Piotra Jaroszewicza. Za nimi, w pełnym powagi i szacunku odstępie, sunął dwór złożony z partyjnych potakiwaczy, urzędniczych halabardników i telewizyjnych służek.

Dostojnie przystanęli przy komputerze.

– Ekspozycja była wspaniała – wspominał ten dzień Jacek Karpiński. – Prototyp pokazaliśmy pod hasłem, że jest to minikomputer uniwersalny, nadający się do sterowania różnymi automatami i przemysłowymi urządzeniami. Pierwszy Sekretarz Edward Gierek wraz ze świtą całego rządu, z premierem Jaroszewiczem i wszystkim ministrami, zatrzymał się przy naszym stoisku i rozmawiał ze mną przez piętnaście minut! Co odnotowano we wszystkich annałach! Że towarzysz Pierwszy Sekretarz poświęcił piętnaście minut na rozmowę z panem Karpińskim!

Przywódca partii i narodu, jak pisano wówczas o Gierku, pogratulował, a pod koniec zapytał, czy Karpiński rzeczywiście doprowadzi do produkcji urządzenia. Jacek odpowiedział z uśmiechem na twarzy:

– A pomożecie?

Towarzysz sekretarz wyczuł żart i podchwycił:

– O tak, pomożemy, pomożemy!

Ten kwadrans mógł odmienić dzieje polskiej informatyki. Jacek Karpiński skonstruował jeden z najlepszych na świecie komputerów. Przez chwilę mieliśmy szansę na polską Dolinę Krzemową.

POD DACHEM EUROPY

Miał przyjść na świat pod szczytem Mont Blanc.

– Tak wymarzyli sobie moi rodzice, którzy poznali się w górach – wspominał Jacek Karpiński.

Kiedy mi o tym opowiadał, miał już 82 lata. Poruszał się tylko na wózku inwalidzkim. Był w pewnym sensie uwięziony w swoim mieszkaniu – ręce miał tak niewładne, że nie mógł samodzielnie otworzyć drzwi. Żeby wpuścić gości, musiał przyjeżdżać jego syn. Ale chociaż podstarzałe ciało nie chciało słuchać umysłu, ten wciąż był jasny jak w młodości.

– Tata i mama kochali siebie i wspinaczkę – zapamiętał jedną z najważniejszych pasji, jakie połączyły rodziców, Adama i Wandę.

Zaczynali od Tatr. Każdy szczyt był dla nich nowym wyzwaniem. Wymyślili, że Jacek powita świat na Dachu Europy, jak niektórzy nazywają Mont Blanc. Na miejsce urodzenia dziecka wybrali schronisko Vallot pod szczytem. Niewielką drewnianą chatkę o spadzistym dachu, podtrzymywaną linami zakotwiczonymi w lodowcu. Najpierw służyła do obserwacji astronomicznych, a potem ratowała wspinaczy w razie załamania pogody. Nikt w niej nie mieszkał na stałe. Całe wyposażenie stanowiły drewniana prycza i parę koców.

Podobno to przyszły ojciec Adam wpadł na pomysł z narodzinami pod szczytem; w rodzinie zawsze on decydował. Postanowił, że syn Jacek musi być twardy, żeby kiedyś zdobył Mount Everest.

Ojciec i syn; lata 30.

Jacek z ojcem Adamem i bratem Markiem w Tatrach; lata 30.

Znajomi ze szpitala, w którym ciężarna Wanda odbywała praktyki (sama była lekarką), pomysł z porodem pod Mont Blanc uznali za szalony. Dotarcie pod wierzchołek góry uważanej wówczas za najwyższą w Europie (4810,45 m n.p.m.), to poważna wyprawa dla wspinacza, niebezpieczna i nader uciążliwa fizycznie.

Kobiety nie powinny rodzić na szczytach gór, przekonywali znajomi. Jest lodowato, hula wiatr i brakuje powietrza. Choroba wysokościowa może powalić silnego mężczyznę, a co dopiero kobietę spodziewającą się dziecka.

Jednak Adam, zwany przez znajomych „Akarem”, uparł się na tę męczarnię. Nigdy nie dawał za wygraną. Wybrany cel musiał osiągnąć.

Przyszli rodzice dotarli do chatki.

Przyrodzie, podobnie jak znajomym, najwyraźniej nie spodobał się ten szaleńczy pomysł. Dlatego może dręczyła rodziców zawiejami i chłodami. Wkrótce okazało się, że w chatce brakuje nawet wody. Wanda podniosła w końcu bunt. Po kilku dniach niewygód Adam zgodził się, aby w trosce o przyszłe dziecko zeszli w doliny. Powrót do cywilizacji wyznaczyli po włoskiej stronie góry.

Górskie wspinaczki stały się „zarazą rodzinną”.

„Akar” był mocno zawiedziony. Porażkę zapragnął powetować wyznaczeniem nowej ścieżki zejścia z Mont Blanc. Niestety, wkrótce wpadł do jednej ze szczelin lodowych, których w masywie jest mnóstwo, a ukrywają się pod warstwą śniegu. Z niebezpiecznej dziury za pomocą liny wyciągała go ciężarna żona.

Góra nie pozwoliła rodzicom na spełnienie ich niezwykłego marzenia. Syn przyszedł na świat zwyczajnie, w Turynie. Żył jednak równie szaleńczo jak rodzice.

*

Jacek i jego młodszy brat Marek jako kilkuletnie dzieci najbardziej lubili dwie gry: szachy i bitwę morską. Swoje wojny toczyli długimi godzinami. Niestrudzenie zbijali piony i hetmanów, zatapiali okręty, aż bezkrwawe potyczki dowiodły ostatecznie, który z nich jest lepszym strategiem.

Ale grali inaczej niż większość ludzi. Bez plansz i kartek papieru; tylko w pamięci. Bitwy przewalały się w ich głowach. W myśli przesuwali pionki, zbijali figury i szachowali króla. Może dzięki temu Jacek wyćwiczył specyficzny rodzaj myślenia. W dorosłym życiu znakomicie zapamiętywał schematy ideowe, struktury logiczne, układy przestrzenne. Ale zapominał nazwiska ludzi.

Bracia bardzo się różnili. Marek był spokojny i zamknięty w sobie. Cierpliwy nad miarę, aż coś w nim pękało i wtedy wpadał w dziki szał.

Jacek w dzieciństwie miał paskudny charakter – tak sam siebie zapamiętał. Robił tysiące głupich psikusów. Wkładał szpilkę do dzwonka sąsiadów, żeby bez przerwy dryndał. Wrzucał komuś osy przez otwarty lufcik do domu. Dokuczał bratu. To przez niego spokojny Marek dostawał czasem furii.

Jacek i Marek w Tatrach; początek lat 30.

Jacek od dzieciństwa potrafił denerwować ludzi. Pozostało mu to na całe życie.

Rodzinny dom wypełniała muzyka. Babcia, która ukończyła konserwatorium, uczyła Jacka gry na fortepianie. Mama równie często siadała do instrumentu i z akompaniamentem śpiewała piosenki.

Tamta epoka, dwudziesty wiek przed II wojną światową, odległa jest nie tylko w latach. Równie daleka wydaje się psychologicznie. Rodzicielstwo polegało wówczas na hartowaniu dziecka, a nie chuchaniu na nie. Kiedy Jacek miał dwa lata, ojciec zaczął kształtować jego charakter. Wiosną, gdy jeszcze w górach leżał śnieg, rodzice zamieszkali z synem na tydzień w kolibie. Myli potomka w zimnym górskim potoku. Po powrocie babcia zapytała Jacusia, jak było w górach. Odpowiedział tylko:

– Brrrr.

Kiedy miał cztery lata, ojciec uczył go pływania. Pojechali na odnogę Wisły, gdzie prąd był nieduży, i ojciec po prostu wrzucił chłopca do wody.

– Wszystkie zwierzęta potrafią pływać nieuczone, to i dziecko to opanuje – uważał. Zaskoczona matka krzyczała do męża:

– Ależ co ty wyprawiasz!

Jacek tymczasem ratował się niewprawnym „pieskiem”, co ojciec uznał za wystarczające przygotowanie do spływów kajakowych.

Dzieciństwo to jednak przede wszystkim góry. Co roku Karpińscy przynajmniej dwa miesiące spędzali w Tatrach. Czasami mieszkali w schroniskach, często pod namiotem. Kiedy Jacek miał siedem lat, ojciec zabrał go na wspinaczkę na Mnicha. Utknęli na trawersie, który trzeba było obejść przytulonym do skały. Jacek bardzo się wtedy przestraszył. Ojciec nie upierał się przy swoich ambicjach. Uznał, że chłopak jest jeszcze zbyt mały. Ale nie zamierzał rezygnować. Skoro raz ustalił, że syn podoła tej wspinaczce, to tak kiedyś musiało się stać. Na szlak wrócili trzy lata później. Wtedy Jacek przeszedł już całą drogę.

Tata przy każdej okazji uczył syna bycia twardym. Dziś niektóre jego pomysły możemy uznać za szalone. Gdy Jacek miał dziesięć lat, zachorował na gardło. Zaordynowano usunięcie trzeciego migdałka. Wówczas wycinano bez znieczulenia, krew się lała strumieniami. Ojciec zapowiedział:

– Jeśli będziesz dzielny i nie piśniesz, to dostaniesz kajak.

Jacek zasłużył na jednoosobowy składak Delfin.

Życie to śmiertelne ryzyko. Zanim więc Jacek samodzielnie popłynął, musiał udowodnić, że potrafi wybrnąć z opresji. Ojciec obserwował, jak syn wywraca się na Wiśle, a potem sam doholowuje kajak do brzegu.

Tak wyglądało wychowanie w czasach, kiedy rodzice kierowali się filozofią Nietzschego, a nie wpisami na forach internetowych. Jacek od dzieciństwa był zahartowany i uparcie zmierzał do celu. Uległość nie leżała w jego naturze. To pozwalało osiągnąć wiele, ale czyniło życie trudniejszym.

*

Wcześnie w życiu Jacka pojawiła się technika. Adam nauczył syna jazdy samochodem, gdy chłopiec miał zaledwie cztery lata. Kiedy jeszcze mieszkali w Białej Podlaskiej, kupili citroena. Ojciec pracował wtedy na lotnisku. Jacek siadał za kierownicą, ojciec obok. Ustawiał gaz, bo malec jeszcze nie sięgał do pedałów. Potem tata wyskakiwał z wozu, szedł do pracy, a Jacek krążył autem po lotnisku. Po południu ojciec wracał, wskakiwał do samochodu i jechali do domu. Kiedy Jacek skończył dziesięć lat, ojciec uznał, że syn może już jeździć normalnie po drodze sto na godzinę. Chłopak nauczył się też prowadzić motor, ciężką dwieście pięćdziesiątkę. Tych jazd obawiała się matka, uznała je za niebezpieczne i zaprotestowała. Pewnego razu sąsiad zaalarmował Karpińskich:

– Państwa syn psuje samochód!

Ojciec spokojnie odrzekł:

– On go nie psuje, ale naprawia.

Tata czasami zlecał mu przeczyszczenie gaźnika. Jacek wykręcał część, rozbierał, przedmuchiwał i składał z powrotem.

Kilkuletni Jacek uczy się prowadzić samochód; początek lat 30.

Popołudniami ojciec uczył synów wyższej matematyki. I myślenia przenośniami. Rozumienia sensu tego, co z pozoru wydaje się błahe.

– Czytał nam poezję Konopnickiej, Iłłakowiczówny – wspominał Jacek Karpiński. Na całe życie zapamiętał strofy:

Jak rycerze jechali na wojnę, mieli konie bardzo niespokojne. Jedne za drugimi dzwoniły, złote podkowy gubiły. A jak z wojenki wracali, mieli w ranach ostrza zimnej stali, i za wozem szły na palcach po cichutku śliczne konie osowiałe ze smutku.

Albo taki wiersz filozoficzny:

Królewna u złotnika obrączki pożycza, bo musi dziś wyjść za mąż za królewicza.

– Ojciec do tego ułożył melodię. Czy to nie jest śmieszne, tu królewna i królewicz, a tu od złotnika obrączki pożyczają? Jest w tym coś głębszego. Pokochałem też wiersze Gałczyńskiego. Ten jego dowcip, satyrę, idiotyczne zdawałoby się pomysły typu zaczarowana dorożka. Wiele osób uważa to za nic nieznaczące dziwactwa, ale dla mnie to naprawdę głęboka poezja.

Na dobranoc tata opowiadał chłopcom bajki. O misiu, o Karolku, który był dzielnym chłopakiem, spał w lesie i palił ognisko. Codziennie toczyły się historie o wyprawach na Księżyc, o dawnych rycerzach, o świętym ogniu, który był symbolem wieczności. Chodziło o utrzymanie tego płomienia. Ktoś w kościele zapalił świecę. Przyleciał ptaszek, zdmuchnął płomień, ale zapaliło mu się skrzydełko. Ptaszek zginął, jednak uratowano ogień z jego piórek. Bo chodziło właśnie o to, żeby utrzymać wieczne światło.

W oczach Jacka Karpińskiego wciąż widać wesołe ogniki, gdy opowiada o tym po dziesiątkach lat. To były najszczęśliwsze chwile jego dzieciństwa. Nic nie zapowiadało nadchodzącego nieszczęścia.

SNY O POTĘDZE

Jacek Karpiński wycałował się z rodziną mieszkającą w Wielkiej Brytanii i popędził na lotnisko. Do samolotu wsiadł z poczuciem triumfu. Lot powrotny do kraju był bardzo miły. Podniebne podróże w tamtych czasach miały w sobie coś z magii. Pokład samolotu z pięknymi stewardesami i dobrym jedzeniem, świetnie zaopatrzone sklepy na lotniskach; wszystko niecodzienne. Inne niż życie w ubogiej PRL.

Wracał z entuzjastycznymi opiniami zachodnich ekspertów o K-202. Ale w Polsce nie zrobiły żadnego wrażenia. Zderzenie z ojczyzną było okrutne. Komputera nie zamierzano produkować. Dla polskich urzędników nic się nie zmieniło, przecież komisja już wcześniej ustaliła, że to „księżycowa konstrukcja”.

Ta metafora nie mogła spodobać się Karpińskiemu. Bardzo lubił poezję. Staffa, Tuwima, Lorcę. Znał na pamięć całe poematy. Do końca życia mógł recytować „Pana Tadeusza”. Szczególnie jeden tom wierszy pozostawał dla niego bardzo ważny przez całe życie: „Sny o potędze” Staffa.

Jacek wyznaczał sobie wielkie cele i zawsze był twardy, dążąc do ich realizacji. Od dzieciństwa hartował ciało i duszę. Zimą nigdy nie wkładał płaszcza, chodził w marynarce. Albo w jednej z uwielbianych flanelowych koszul. Mówił dzieciom, że nie czuje chłodu. Odporność na zimno wypracowywał stopniowo. To łączyło go z ojcem, który dużą wagę przywiązywał do silnego charakteru.

Jacek Karpiński w górach, w jednej z uwielbianych flanelowych koszul.

K-202 był wielkim celem i należało podporządkować mu wszystkie siły. Dlatego kolejne objawy lekceważenia pomysłu nie wytrącały Jacka z równowagi. Zdawał sobie sprawę, że sukces w Wielkiej Brytanii to tylko jedna wygrana bitwa. Wojna o K-202 jeszcze się nie skończyła. Zapamiętał:

– Wróciłem do kraju z certyfikatem potwierdzającym, że to doskonała konstrukcja. Przedstawiłem dyrektorowi Hukowi w Merze. A on mówi: „Nasza komisja oceniła inaczej. Jeżeli Anglicy uważają, że to dobre, chcą robić, niech produkują. My nie będziemy tracić państwowych pieniędzy”.

Karpiński poszedł do Stefana Bratkowskiego, znanego dziennikarza, który pomagał mu w wielu trudnych politycznie sprawach.

– Stefan, co robić? – zapytał. – Chcę to konstruować w kraju. Żeby ludzie korzystali tu, a nie tam, w Anglii.

Bratkowski przyznał:

– Ciężka sprawa.

Potem już sam dziennikarz zaczął przekonywać do konstrukcji kogo się tylko dało. Rozmawiał też z dyrektorem Hukiem. Wciąż jednak odbijał się od ściany niechęci.

Problem polegał na tym, że Jacek Karpiński wymyślił coś oryginalnego, czyli sprawił kłopot. Bo póki pomysłów brak, urzędnicy – partyjni i przemysłowi – nie musieli podejmować decyzji. Chronili się przed ryzykiem. Polska często wówczas kupowała licencje na zagraniczne rozwiązania. To dla biurokratów było wygodniejsze. Licencja, choć droższa niż krajowy pomysł, była już sprawdzonym patentem, decydentowi więc w karierze nie mogła zaszkodzić.

Na dokładkę rozniosły się wieści, że Anglicy wypłacili Karpińskiemu piętnaście tysięcy funtów na przygotowanie projektu! Kwota, która w PRL przyprawiała o zawrót głowy. Przeciętny Polak – a nawet działacz partyjny – zarabiał miesięcznie równowartość kilkunastu funtów. Chociaż wymieniana suma nie była tylko wynagrodzeniem konstruktora, ale miała też posłużyć do sfinansowania pierwszych prac, musiała budzić szczerą bezinteresowną zawiść.

Ponadto PRL była krajem, w którym posiadanie dużych pieniędzy było powodem do wstydu, a nie do dumy. Polska przecież budowała komunizm, każdemu należało się po równo. Ponieważ jednak trudno byłoby dać każdemu po piętnaście tysięcy funtów, władze trzymały się łatwiejszego wariantu: każdemu po nic. Ewentualnie po orderze za wybitne osiągnięcie.

Jacek Karpiński poruszał się niechętnie w świecie gabinetów, w których zapadały polityczne i gospodarcze decyzje. Odżywał, kiedy szukał nowych rozwiązań technicznych. Korytarzowa, biurokratyczna batalia jednak trwała i spowodowała wiele szumu. Poczynania konstruktora coraz trudniej było lekceważyć. Wreszcie Stefan Bratkowski wpadł na pomysł:

– Jacek, ty przecież jeszcze z dawnych lat znasz profesora Kaczmarka. On jest teraz ministrem nauki. Spróbuj z nim porozmawiać.

Karpiński umówił się na spotkanie w ministerialnym gabinecie. Profesor i minister Jan Kaczmarek przyznał, że sytuacja jest paradoksalna, a nawet patowa. Anglicy chcą inwestować w polski komputer, a Polacy – nie. Projekt uznał za obiecujący. I zmusił Zjednoczenie Mera, żeby się nim zajęło. Komputer K-202, o którym marzył Jacek Karpiński, wreszcie miał szansę powstać.

*

Projektowanie komputera w opowieściach Jacka Karpińskiego jest pasjonującym procesem. Jakby odżywały echa z dzieciństwa, kiedy ojciec opowiadał mu o wiecznym ogniu i zaczarowanej dorożce. Po latach z pasją tłumaczył (Wacław Szczepański, „Targowica techniki”, „Kontrasty”, listopad 1981 r.), w jak niezwykły sposób pracuje umysł wynalazcy:

– W zależności od problemu wytwarza się pewien język skrótów myślowych. Są to wyobrażenia statyczne i dynamiczne. Głęboko się nad tym zastanawiałem, skąd się biorą te wyobrażenia? Bo one nie są podobne do normalnych symboli, wyrwanych z otaczającego świata, chociaż dużą rolę odgrywa wyobraźnia i pamięć wzrokowa. Niektóre wyobrażenia mogę przedstawić przestrzennie. Jeżeli rozwiązuję proste zadanie, to jawi mi się rysunek, ale przy urządzeniach skomplikowanych wyobraźnia nie posługuje się żadnymi figurami.

Jego opowieść o tym, co się dzieje w mózgu projektanta, kojarzy się z metafizycznymi doznaniami. Wygląda to tak, jakby o swoich przeżyciach opowiadał medytujący jogin albo buddysta. Początkowo projekt jest czymś zupełnie niematerialnym, pozazmysłowym.

– Wyobrażam więc sobie to „coś” w przestrzeni trój- i więcej wymiarowej – tłumaczył dziennikarzowi konstruktor. – I przy pomocy tych wyobrażeń myślę. Przedstawiam sobie pewien układ maszyny w całości. Wyobrażam sobie użytkownika jako wyjście i wejście informacji, zupełnie abstrakcyjne. Później wyobrażam sobie, jak te informacje przetwarzają się, „widzę” rejestry (to takie urządzenia pamięciowe), „obserwuję” ich pracę. I tak pomalutku zaczynam ogarniać całą maszynę. Pomysł się uwyraźnia, staje się ostrzejszy, dokładniejszy.

Karpiński tłumaczył, że wszystko działo się w podświadomości. W pewnym sensie „budował” z komórek własnego mózgu model komputera, a potem podglądał, jak on pracuje. Aż przychodziło zrozumienie i od tej chwili mózg zaczynał działać świadomie, dopracowywać szczegóły, szukać rozwiązań ściśle technicznych.

– Dla poprawy skupienia dobrze jest w tym czasie czymś się zająć, na przykład jazdą na rowerze po wąskiej ścieżce – twierdził. Jakby wtedy świadomość koncentrowała się tylko na jednym zadaniu, co pozwalało w pełni uwolnić się podświadomości.

– Kiedy już mam wszystko gotowe: zręby konstrukcji, rozwiązanie problemu, wiem – w zasadzie – jak wszystko zrobić, muszę wówczas mieć głęboką chęć rozwiązania, „wylania” tego z siebie. Zaczynam rysować. Bardzo często używam nie przyjętych symboli, lecz znaków „wyjętych” z podświadomości. Pracuję w transie. Według mojego rozeznania korzystam w tym czasie z nadświadomości (nazywam tak „urządzenie”, które pracuje wspólnie ze świadomością, wykorzystując przy tym moje szczególne uzdolnienia). Taki stan może trwać godziny, dni lub tygodnie. Oczywiście w tym czasie jem, ubieram się, myję, ale myślę wyłącznie o jednym; tak długo, aż całkowicie rozwiążę problem. Jeżeli w tym stanie nie uda mi się do końca wykonać zadania, to staram się o wszystkim zapomnieć, czyli „przerzucić” problem znowu do podświadomości.

Mówił, że projektując K-202, miał okresy pracy w „nadświadomości”, po parę tygodni, przerywane chwilami odsunięcia problemu.

– Gdybym malował obrazy, to zaczynałbym od ramy i postawienia jej w pomieszczeniu – tłumaczył. – Przy całej zawiłości procesu, który przedstawiłem, postępuję jednak cały czas racjonalnie.

Metafizyka jednak nie wystarczała do zaprojektowania maszyny.

– Oczywiście, bazuję na rzetelnej wiedzy. Gruntowna znajomość podstaw nauki, techniki i technologii, poparta doświadczeniem, jest nieodzowna. Po to przez wiele lat uczyłem się rzemiosła.

*

Wreszcie Jacek Karpiński odniósł pierwszy sukces. Otrzymał niezwykły dokument: prywatny paszport wielokrotny. W każdej chwili mógł wyjechać za granicę – rzecz w PRL wyjątkowa. Tak jakby – zachowując odpowiednie proporcje – więzień dostał przepustkę, którą mógłby wykorzystywać dowolnego dnia.

W ówczesnej Polsce paszport z reguły dostawało się tylko na chwilę, po udokumentowaniu planowanego wyjazdu: do rodziny w ZSRR, na obóz sportowy w NRD, na wakacje z biurem podróży do Bułgarii. Po powrocie należało dokument niezwłocznie oddać do właściwego urzędu. Trzymanie go w domowej szufladzie było wówczas czymś niezwykłym i budzącym zazdrość. Paszport w szufladzie był w PRL czymś takim jak dziś porsche w garażu.

Jacek uzyskał ten niezwykły glejt, bo wreszcie zapadła decyzja o podjęciu współpracy polskiego przemysłu z brytyjskimi firmami. W kwietniu 1970 roku podpisano międzynarodową umowę, w której stronę polską reprezentowało Zjednoczenie Mera, a angielską – Data-Loop. Według dokumentu Anglicy mieli finansować całość badań i przekazać Polsce opracowany wcześniej przez Karpińskiego wstępny projekt. Strona polska zobowiązała się do udostępniania lokalu i opłacania niedużej grupy konstruktorów.

Umowa stwierdzała, że produkcja K-202 będzie podjęta w Polsce i że wszystko – technologia, hardware i software – znajdzie się pod kontrolą Jacka Karpińskiego.

Porozumienie zawarto na siedem lat. Firma Data-Loop została dystrybutorem software’u K-202 poza granicami Polski, a także samej maszyny w krajach socjalistycznych. Należała jej się za to prowizja. Trzeci uczestnik tej międzypaństwowej umowy, firma MB Metals, otrzymał prawo sprzedaży K-202 na całym świecie poza krajami socjalistycznymi.

Umowę, biorąc pod uwagę ówczesną sytuację polityczną, skonstruowano co najmniej zaskakująco. Gdyby Związek Radziecki chciał kupować K-202, musiałby się zwrócić do angielskiego pośrednika, a nie do Polski. Rozwiązanie było zgodne z intencjami Jacka Karpińskiego, ale z punktu widzenia PRL-owskich urzędników wyglądało na poważny błąd. Być może chęć ukrycia tego uchybienia stała się później jednym z powodów awersji wobec K-202.

Wszystkie prototypy pozostawały własnością angielską. Anglicy mieli odbierać większość produkcji, przygotowanej z dostarczonych przez nich elementów i podzespołów. Początkowy etap prac miał kosztować około trzydziestu tysięcy funtów – tyle mieli zapłacić Anglicy. Zgodnie z umową Karpiński został dyrektorem strony polskiej i pełnomocnikiem angielskiej.

– Według porozumienia Anglicy powinni dostarczyć nieodpłatnie wszystkie elementy elektroniczne potrzebne do budowy prototypu – przypomina.

Karpiński nie do końca był zadowolony z podpisanej umowy. Inaczej widział podział kosztów i zysków: według niego strona polska powinna finansować budowę prototypu, żeby posiadać pełną własność opracowania. Mera nie chciała jednak inwestować polskich pieniędzy.

– Jak Anglicy chcą tracić swoje pieniądze, niech to robią – zdecydował dyrektor Huk. – My nie będziemy ryzykować.

Jacek Karpiński otrzymał oficjalną nominację: w sierpniu 1970 roku został szefem nowego Pionu Maszyn Matematycznych w Zakładach Wytwórczych Przyrządów Pomiarowych Era we Włochach na przedmieściach Warszawy. Pion dostał kilkanaście etatów i kilka pokojów. Karpińskiego zapewniono, że wkrótce powstanie większe przedsiębiorstwo, które zajmie się produkcją komputera.

Całość miała funkcjonować według pomysłu Stefana Bratkowskiego: w Polsce odbywa się konstruowanie i produkcja komputera, a Wielka Brytania daje pieniądze, zajmuje się marketingiem i sprzedażą. O to właśnie chodziło Jackowi Karpińskiemu. Żeby komputer powstawał w Polsce.

Karpiński rozpoczął organizowanie zespołu polskich konstruktorów. To teraz było największe wyzwanie – znaleźć specjalistów, którzy będą znakomitymi fachowcami, przy tym pełnymi zapału, jak on sam. Tymczasem partia zamierzała podsunąć mu swoich ludzi.