Sarajewo. Rany są nadal zbyt głębokie ebook

Seria: MUNDUS. Fenomeny

Projekt okładki Agnieszka Winciorek

Fotografia na okładce: Stocksy.com oraz Fotolia.com

Tytuł oryginału: La blessure: Sarajevo, la vie après la guerre

Copyright: © Don Quichotte, une marque des éditions du Seuil, 2016

© Copyright for Polish Translation and Edition by Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Wydanie I, Kraków 2017 All rights reserved

Niniejszy utwór ani żaden jego fragment nie może być reprodukowany, przetwarzany i rozpowszechniany w jakikolwiek sposób za pomocą urządzeń elektronicznych, mechanicznych, kopiujących, nagrywających i innych oraz nie może być przechowywany w żadnym systemie informatycznym bez uprzedniej pisemnej zgody Wydawcy.

ISBN 978-83-233-4233-5

www.wuj.pl

Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego

Redakcja: ul. Michałowskiego 9/2, 31-126 Kraków

tel. 12 663-23-80, 12 663-23-82, fax 12 663-23-83

Dystrybucja: tel. 12 631-01-97, tel./fax 12 631-01-98

tel. kom. 506-006-674, e-mail: [email protected]

Konto: PEKAO SA, 80 1240 4722 1111 0000 4856 3325

Moim rodzicom i Sandrine

Patriotyzm to umiłowanie swoich.Nacjonalizm to nienawiść do obcych.

Romain Gary

Prolog

Widziałem na żywo wydarzenia, które przeszły do historii. Jugosławię konającą we krwi. Najpierw w Chorwacji latem 1991 roku, rok później w Bośni.

Sarajewo było oblężone niczym średniowieczne miasto. Mężczyźni, kobiety i dzieci ginęli ze względu na swoją narodowość i wyznanie. Europa nie widziała czegoś takiego od 1945 roku.

Wojna trafiła na pierwsze strony gazet i do czołówek programów informacyjnych. Działo się to w sercu Starego Kontynentu, dwie godziny lotu od Paryża.

Bilans sporządzony pod koniec 1995 roku, kiedy wreszcie nastał pokój, okazał się tragiczny – ponad sto tysięcy ofiar śmiertelnych, dwa miliony wysiedlonych przy liczbie ludności sięgającej początkowo czterech milionów.

Dzisiejsze media są szybkie, jedna informacja goni drugą. Od tego czasu doszło do konfliktów w Czeczenii, Kosowie, Afganistanie, Iraku, Libii, Mali, Syrii... Bośnia przestała zaprzątać myśli polityków, dziennikarzy i zwykłych ludzi.

Poszedłem za ich przykładem, też pochłonęły mnie nowe pola bitewne, ale schowane w głębi duszy wspomnienie okaleczonego Sarajewa nie przestawało mnie prześladować. Po ujawnieniu tylu okrucieństw, zebraniu świadectw nieszczęścia i rozpaczy tak wielu rodzin musiałem powrócić do miasta, które odcisnęło na mnie piętno wojny.

Decydujące okazało się zdarzenie, do którego doszło w da-lekich afgańskich górach, na dnie dołu, w którym gniłem w niewoli u talibów od ponad półtora roku. Przy życiu trzymało mnie wtedy małe radyjko. Wiosną 2011 roku usłyszałem o aresztowaniu serbskiego generała Ratka Mladicia, „rzeźnika Bałkanów”, odpowiedzialnego za masakrę w Srebrenicy w lipcu 1995 roku, w której śmierć poniosło ponad osiem tysięcy ludzi.

Jego schwytanie stało się impulsem do działania. Tego wieczoru zrozumiałem, że jeśli pewnego dnia porywacze mnie uwolnią, to wrócę do Bośni, aby zobaczyć, jak się zmieniła, aby przyjrzeć się jej ranom i bliznom, poznać jej troski i nadzieje.

Obawiam się, że Sarajewo zawsze będzie toczyła ta sama podstępna choroba, rak rozumu, epidemia szaleństwa – nacjonalizm, który już wielokrotnie pogrążał ją w otchłani tragedii.

Przed dwudziestoma laty Unia Europejska była jeszcze atrakcyjna, mogła się pochwalić stosunkowo spójną strukturą i pewną otwartością umysłów. Dziś jednak granice są zamykane, strefa Schengen staje się coraz bardziej teoretyczna, a straż graniczna i policja wracają na dawne posterunki pod pretekstem presji migracyjnej i zagrożenia terrorystycznego.

Co zostało z europejskich ideałów, z obietnic budowy jednocześnie silnego, zjednoczonego i braterskiego kontynentu? Gdzie się podziały marzenia o sprawiedliwym i tolerancyjnym społeczeństwie?

Utopia ustąpiła miejsca reakcyjnym, nacjonalistycznym i rasistowskim dyskursom, które rodzą nienawiść. Strach przed drugim człowiekiem wyparł życzliwość. Każdy zamyka się u siebie na cztery spusty, nieufny i agresywny. Obcy jest demonizowany i jawi się jako zło absolutne. Budowa murów ma stworzyć iluzję ochrony ludności przed domniemanymi najeźdźcami i hordami barbarzyńców. Dom zwany Europą barykaduje się, a wszędzie kwitnie populizm – w Polsce i na Węgrzech, w Katalonii i w Szkocji, we Francji i w Szwajcarii, w Anglii i w Skandynawii. Europa nie zdaje sobie sprawy, że nacjonalizm nigdy nie był rozwiązaniem, lecz chimerą, która strąca w otchłań.

Jeśli pewnego dnia Europejczycy raczą spojrzeć raz jeszcze na Sarajewo i Bośnię, być może dostrzegą nieszczęście i katastrofę.

1. Prorocze spotkanie

Osaczałem Radovana Karadżicia od kilku dni, ale nie udało mi się do niego zbliżyć. Był kwiecień 1992 roku, kilka dni przed wybuchem wojny.

Polityczny przywódca bośniackich Serbów opuścił swoje komfortowe mieszkanie w centrum Sarajewa i wyjechał do uzdrowiska Ilidža, kilkanaście kilometrów od stolicy. Zatrzymał się w przestarzałym hotelu stojącym pośród okazałych stuletnich drzew, zasadzonych przez Austriaków pod koniec XIX wieku, kiedy niepodzielnie władali tym regionem. Dwaj doradcy i ochroniarze o podejrzliwym spojrzeniu nie odstępowali Karadżicia na krok.

Chciałem przeprowadzić wywiad dla France Inter, radia, z którym wówczas współpracowałem. Aby zwiększyć szanse na spotkanie, zatrzymałem się w tym samym hotelu. Po tygodniu pilnego obserwowania każdego jego ruchu udało mi się przechytrzyć jego świtę i zaczepić go w głównym holu.

Początkowo Karadżić był zaskoczony moją zuchwałością, ale powiedział, że mogę pójść za nim. Był uśmiechnięty i uprzejmy, zaczęliśmy rozmawiać po angielsku. Przyciągał uwagę swoim wyglądem fizycznym, wysoki, barczysty mężczyzna o płomiennym spojrzeniu, z rozwichrzoną siwą czupryną przypominającą lwią grzywę. Ostatecznie docenił mój tupet i upór, może dlatego, że sam nałogowo grał w pokera i szachy.

Na ogromnym stole rozłożona była wielka mapa. Karadżić wziął ołówek i zacząć kreślić długie linie. Na moich oczach rysował Bośnię ze swoich marzeń, czysty etnicznie kraj, którego 60% zajmowaliby Serbowie. Beznamiętnie przesuwał narody niczym zwykłe pionki na szachownicy, wydawało się, że ma przed sobą jedną z gier strategicznych, które wyciąga się w deszczowe dni. Potem wyjaśnił mi rzeczowo, że jego plan jest możliwy do zrealizowania.

Wtedy jeszcze nie wiedziałem, że każda z tych kresek przełoży się na tysiące złamanych istnień, rozdzielone rodziny i doły przepełnione trupami. Karadżić palił się do przebudowy Bałkanów tylko po to, aby stworzyć „Wielką Serbię” i przejść do historii. Patrzył na mnie oczami szaleńca, dumny ze swojego przyszłego „dzieła”.

By przybliżyć czyjąś postać, trzeba pochylić się przez chwilę nad historią jej życia. Radovan Karadżić urodził się w czerwcu 1945 roku w Czarnogórze. Jego ojciec był czetnikiem, członkiem serbskiej partyzantki monarchistycznej reprezentującej nacjonalistyczne poglądy; został ranny, a potem uwięziony przez zwolenników Tity. To dlatego rodzina Karadżicia nigdy nie zaakceptowała wielonarodowej Jugosławii.

Po ukończeniu liceum Karadżić poszedł na studia w Sarajewie, aby zostać psychiatrą. W latach osiemdziesiątych wpadł w szpony nacjonalizmu, a w 1990 roku założył Serbską Partię Demokratyczną.

Wiedziałem, że w młodości był też poetą, szczególnie upodobał sobie epickie teksty ku chwale Serbii. Te kilka wersów ułożonych przed wybuchem konfliktu można uznać za prorocze:

Narodziłem się, by żyć bez grobu

To ludzkie ciało nigdy nie umrze

Nie urodziło się tylko po to, by wąchać kwiaty

Lecz by podpalać, zabijać i obracać w perzynę...

Tamtego dnia stałem na wprost tyrana, który czekał na realizację swoich diabelskich planów, ale naiwnie miałem nadzieję, że jego piekielna wizja nigdy się nie ziści.

Polityczny dyskurs Radovana Karadżicia był jasny:

− Serbowie są narodem wojowników. Jeśli Muzułmanie1 nie będą uważać, to mogą przestać istnieć2.

Nikt jednak nie sprzeciwił się jego potwornemu szaleństwu, ani Europa, ani Ameryka, ani tym bardziej Organizacja Narodów Zjednoczonych. Ze strachu przed koniecznością wojskowej interwencji, z obawy przed pogrążeniem się w niekończącym się chaosie, w straszliwym bagnie, przez blisko cztery lata wszyscy biernie patrzyli, jak Bośnia rozpada się i niszczeje. Społeczność międzynarodowa słono zapłaciła za to tchórzostwo; zgubne przede wszystkim dla jednego narodu.

Redaktor inicjujący

Mateusz Chaberski

Redaktor prowadzący

Jadwiga Makowiec

Adiustacja językowo-stylistyczna

Katarzyna Onderka

Korekta

Alicja Dziura

Skład i łamanie

Hanna Wiechecka

Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego

Redakcja: ul. Michałowskiego 9/2, 31-126 Kraków

tel. 12 663-23-80, 12 663-23-82, fax 12 663-23-83