Słowacja. Apacze, kosmos i haluszki ebook

Wiemy, że wiele po­dróży za­czyna się w domu, w za­ci­szu wy­god­nego fo­tela z książką w dłoni. Dla­tego stwo­rzy­li­śmy se­rię po­dróż­ni­czą, w któ­rej dzie­limy się oso­bi­stymi opo­wie­ściami o miej­scach bli­skich i da­le­kich. Wy­da­jemy książki pełne lo­kal­nych sma­ków i nie­za­po­mnia­nych za­pa­chów. Przy­bli­żamy kul­turę, ję­zyk i hi­sto­rię da­nego kraju. Po­ru­szamy te­maty za­an­ga­żo­wane spo­łecz­nie i po­li­tycz­nie, a jed­no­cze­śnie po­ka­zu­jemy co­dzienne ży­cie miesz­kań­ców oraz nie­zwy­kłe miej­sca, któ­rych nie znaj­dzie­cie w prze­wod­ni­kach.

Dzięki na­szym książ­kom każdy dzień jest po­dróżą.

W SE­RII PO­DRÓŻ­NI­CZEJ WY­DAW­NIC­TWA PO­ZNAŃ­SKIEGO DO­TYCH­CZAS UKA­ZAŁY SIĘ:

Na­ta­lia Ko­ła­czek I cóż, że o Szwe­cji

Anna Ku­rek Szczę­śliwy jak ło­soś. O Nor­we­gii i Nor­we­gach

Ma­ciej Brencz Fa­rer­skie ka­dry. Wy­spy, gdzie owce mó­wią do­bra­noc

Mag­da­lena Ge­now Buł­ga­ria. Złoto i ra­kija

Alek­san­dra Michta-Jun­tu­nen Fin­lan­dia. Sisu, sauna i sal­miakki

Mi­ko­łaj Bu­czak So­bre­mesa. Spo­tkajmy się w Hisz­pa­nii

Agnieszka Ka­miń­ska Szwaj­ca­ria. Po­dróż przez raj wy­my­ślony

Agnieszka Kraw­czyk Ru­mu­nia. Al­ba­stru, ciorba i wino

Da­mian Ha­daś Ala­ska. Przy­sta­nek na krańcu świata

Ka­ta­rzyna Łoza, Ukra­ina. So­roczka i ki­szone ar­buzy

Iza­bela No­wek, Al­ba­nia. W szpo­nach czar­nego orła

Syl­wia Iza­bela Schab, Da­nia. Tu mieszka spo­kój

Zu­zanna Ci­chocka, Sło­we­nia. Mały kraj wiel­kich od­le­gło­ści

WSTĘP

Moja cze­cho­fi­lia, czyli bez­kry­tyczna mi­łość do Czech i tam­tej­szej kul­tury, roz­po­częła się od pro­gnozy po­gody oglą­da­nej w cze­skiej te­le­wi­zji TV Nova. Wszystko za sprawą ero­tyczno-me­te­oro­lo­gicz­nego pro­gramu Po­ča­síčko, na który jako na­sto­la­tek cze­ka­łem przed za­śnię­ciem. W mo­jej ro­dzin­nej Dą­bro­wie Gór­ni­czej w la­tach dzie­więć­dzie­sią­tych bez więk­szych pro­ble­mów oglą­da­li­śmy cze­cho­sło­wacką, a po­tem cze­ską te­le­wi­zję. Ję­zyki cze­ski i sło­wacki nie prze­szka­dzały nam w oglą­da­niu ame­ry­kań­skich hi­tów fil­mo­wych, śle­dze­niu re­la­cji spor­to­wych czy prze­glą­da­niu cze­skiej te­le­ga­zety (Te­le­te­xtu), z któ­rej czer­pa­li­śmy wtedy in­for­ma­cje o suk­ce­sach An­dre Agas­siego, Go­rana Iva­ni­še­vi­cia czy Crve­nej Zvezdy Bel­grad, która po rzu­tach kar­nych po­ko­nała Olym­pi­que Mar­sy­lia w fi­nale Pu­charu Eu­ropy w 1991 roku.

Z punktu wi­dze­nia mo­jej fa­scy­na­cji Cze­chami naj­waż­niej­sza była jed­nak pro­gnoza po­gody. I nie ma tu zna­cze­nia fakt, że ni­gdy nie ro­zu­mia­łem, skąd w lu­dziach po­trzeba od­ga­dy­wa­nia po­ziomu ju­trzej­szego za­chmu­rze­nia. W wy­padku pro­gramu Po­ča­síčko to nie opady at­mos­fe­ryczne i tem­pe­ra­tura grały bo­wiem naj­waż­niej­szą rolę. W kil­ku­mi­nu­to­wej au­dy­cji emi­to­wa­nej tuż przed pół­nocą po­ja­wiała się naga mo­delka, która w trak­cie ubie­rała się sto­sow­nie do pro­gnozy po­gody na naj­bliż­szy dzień. Gdy ocze­ki­wano upa­łów, wkła­dała zwiewną su­kienkę, a gdy cze­skie zie­mie miały zo­stać skute mro­zem, otu­lała się cie­płym ko­żu­chem. Je­śli nad­cią­gały opady, jej sty­li­za­cję uzu­peł­niał pa­ra­sol. Za­ry­zy­kuję stwier­dze­nie, że w la­tach dzie­więć­dzie­sią­tych Po­ča­síčko było waż­nym ele­men­tem cze­skiej soft po­wer, który za­ra­ził cze­cho­fil­stwem więk­szość mo­ich ko­le­gów miesz­ka­ją­cych na po­łu­dniu Pol­ski – wszę­dzie tam, gdzie do­cie­rał sy­gnał cze­skiej te­le­wi­zji.

Sto­sun­kowo szybko sta­łem się więc cze­cho­fi­lem, za to sło­wa­ko­fi­lem – mi­ło­śni­kiem Sło­wa­cji, jej kul­tury i hi­sto­rii – nie sta­łem się chyba ni­gdy. I nie zmie­nia tego na­wet fakt, że z cza­sem i ten kraj po­ko­cha­łem, mam tam wielu zna­jo­mych, a także przy­ja­ciół, Bra­ty­sława jest zaś być może je­dy­nym mia­stem, dla któ­rego bez więk­szego żalu mógł­bym po­rzu­cić Kra­ków.

W cza­sach na­sto­let­nich, a póź­niej stu­denc­kich każda prze­czy­tana książka Mi­lana Kun­dery, Bo­hu­mila Hra­bala, Ji­říego Grušy czy Jo­sefa Škvo­rec­kiego, każdy obej­rzany film Věry Chy­ti­lo­vej czy Mi­loša For­mana, a także hi­sto­rie o de­fe­ne­stra­cji pra­skiej, ope­ra­cji An­th­ro­poid czy Lud­mile Ja­vo­ro­vej po­głę­biały moją fa­scy­na­cję Cze­chami, pod­czas gdy Sło­wa­cja wciąż po­zo­sta­wała mi obo­jętna. Ko­ja­rzyła się z nie­dro­gimi wów­czas wy­jaz­dami w sło­wac­kie góry, al­ko­ho­lem tań­szym niż w Pol­sce i ję­zy­kiem, który zda­wał mi się bar­dziej zro­zu­miały niż cze­ski. Wstyd mi to dziś pi­sać, ale zdaje się, że na prze­ło­mie XX i XXI wieku do wi­zyty na Sło­wa­cji za­chę­cał mnie przede wszyst­kim fakt, że ko­rona sło­wacka była zde­cy­do­wa­nie tań­sza od cze­skiej, a ceny w obu pań­stwach po­zo­sta­wały zbli­żone.

Do­sko­nale pa­mię­tam też, że kiedy przy­ja­ciel mo­ich ro­dzi­ców po­ślu­bił Alenę, Sło­waczkę spod Po­pradu, ro­zu­mia­łem ją zde­cy­do­wa­nie le­piej niż Cze­chów z Brna, gdzie kie­dyś za­trzy­ma­łem się w dro­dze do Bu­da­pesztu. Zresztą z kilka lat ode mnie star­szym Šte­vem, bra­tem Aleny, spę­dzi­li­śmy ro­dzinne wa­ka­cje nad Je­zio­rem Tu­raw­skim, a fakt, że mó­wi­li­śmy róż­nymi ję­zy­kami, nie spra­wiał nam żad­nego kło­potu. W za­sa­dzie Števo ni­czym się nie róż­nił od mo­ich ko­le­gów z osie­dla hut­ni­czego w Dą­bro­wie Gór­ni­czej – nie li­cząc może jed­nego in­cy­dentu, kiedy po­pro­sił moją mamę o po­sło­dze­nie zupy ogór­ko­wej, po­nie­waż wy­da­wała mu się nie­ja­dalna. Dzięki temu zaj­ściu nie by­łem za­sko­czony, kiedy po la­tach w sło­wac­kim Na­mie­sto­wie (Náme­stovo) kel­ner przy­niósł mi na­prawdę słodką zupę po­mi­do­rową. Warto się na to przy­go­to­wać przed wi­zytą w tra­dy­cyj­nej sło­wac­kiej re­stau­ra­cji.

Je­śli do­brze pa­mię­tam, Na­mie­stowo i całą Orawę od­wie­dzi­łem przy oka­zji sty­pen­dium rządu Re­pu­bliki Sło­wac­kiej, dzięki któ­remu spę­dzi­łem in­spi­ru­jący rok w In­sty­tu­cie Po­li­to­lo­gii Sło­wac­kiej Aka­de­mii Nauk (SAV) w Bra­ty­sła­wie. Miesz­ka­łem wów­czas w kam­pu­sie SAV w bra­ty­sław­skiej Pa­tronce, w po­bliżu sta­cji Bra­ti­slava-Že­le­znánej stu­dienka, na te­re­nie prze­pięk­nego parku, gdzie miesz­kańcy Bra­ty­sławy chęt­nie spę­dzają czas na ło­nie na­tury. Tam w wol­nym cza­sie gril­lo­wa­li­śmy i pi­li­śmy sło­wac­kie wino albo piwo, roz­ma­wia­jąc o po­li­tyce, li­te­ra­tu­rze oraz ho­keju – oczy­wi­ście pierw­szeń­stwo (jak winno być w to­wa­rzy­stwie lu­dzi kul­tu­ral­nych) przy­pa­dało temu ostat­niemu. Przy oka­zji jed­nego ze spo­tkań za­py­ta­łem pol­skiego dy­plo­matę, któ­rego na­zwi­sko po­minę, jak to się stało, że wy­lą­do­wał w Bra­ty­sła­wie, a nie w Pra­dze. W przy­pły­wie szcze­ro­ści, a może w ra­mach żartu – od­czy­ta­nie jego in­ten­cji utrud­nił mi zdra­dliwy bu­rčiak[1] – od­po­wie­dział, że pla­cówka na Sło­wa­cji zda­wała się po pro­stu bar­dziej do­stępna niż ob­le­gane sta­no­wi­sko w Cze­chach.

Dziś, z per­spek­tywy czasu, my­ślę, że ów dy­plo­mata uchwy­cił coś, co do­brze okre­śla sło­wac­kie DNA – kom­pleksy i cią­głe po­rów­ny­wa­nie się z in­nymi, w tym kon­kret­nym przy­padku z Cze­chami. Ro­zu­miem zresztą te od­czu­cia. Pa­mię­tam, że pod­czas stu­diów za­pi­sa­łem się na lek­to­rat z ję­zyka sło­wac­kiego, bo aku­rat uni­wer­sy­tet nie ofe­ro­wał na­uki cze­skiego. Może – po­dob­nie jak cy­to­wany dy­plo­mata – ubie­ga­łem się o sty­pen­dium rządu sło­wac­kiego, bo­jąc się sta­nąć do ry­wa­li­za­cji o sty­pen­dium w Pra­dze? Z pew­no­ścią gdy sta­ra­łem się o Wy­szeh­radz­kie Re­zy­den­cje Li­te­rac­kie, Bra­ty­sława zna­la­zła się na mo­jej li­ście re­zer­wo­wej – za Pragą. Osta­tecz­nie, naj­pew­niej z po­wodu słab­szej kan­dy­da­tury, zna­la­złem się na Sło­wa­cji.

Sło­wa­cja jest tro­chę jak to mniej ko­chane dziecko u boku grzecz­niej­szego, zdol­niej­szego, sym­pa­tycz­niej­szego, które stało się oczkiem w gło­wie ro­dzi­ców. W po­dob­nej sy­tu­acji trudno się cie­szyć swo­imi suk­ce­sami, a głowę zaj­muje nie­ustanne pra­gnie­nie udo­wod­nie­nia, że jest się lep­szym od in­nych. Do­wód na to sta­nowi choćby po­pu­larny sło­wacki fake news, czyli wy­my­ślony list pro­fe­sora Vla­di­míra Trnki z In­sty­tutu Ję­zy­ko­znaw­stwa im. Ľu­do­víta Štúra Sło­wac­kiej Aka­de­mii Nauk, w któ­rym w rze­czy­wi­sto­ści ni­gdy nie­ist­nie­jący spe­cja­li­sta do­wo­dzi, że ję­zyk sło­wacki, obok fiń­skiego i wę­gier­skiego, na­leży do naj­trud­niej­szych na świe­cie. Czym in­nym była sza­lona mi­sja wy­sła­nia w ko­smos sło­wac­kiego ko­smo­nauty Ivana Belli? Jak wy­ja­śnić ak­cję pro­te­sta­cyjną, którą sło­wacki dzien­nik roz­pę­tał po prze­nie­sie­niu pro­duk­cji bez­al­ko­ho­lo­wego na­poju wi­no­gro­no­wego Vi­nea ze Sło­wa­cji do Czech?

Nad Bra­ty­sławą gó­ruje za­mek – od­bu­do­wany w la­tach pięć­dzie­sią­tych XX wieku gmach, w któ­rym mie­ści się Mu­zeum Hi­sto­ryczne (Hi­sto­rické múzeum SNM), bę­dące czę­ścią Sło­wac­kiego Mu­zeum Na­ro­do­wego (Slo­ven­ské národné múzeum) w Bra­ty­sła­wie. Pod­czas jed­nej z wi­zyt w tym być może naj­nud­niej­szym mu­zeum, ja­kie od­wie­dzi­łem w ży­ciu, moją uwagę przy­kuło wy­dane w 2015 roku opra­co­wa­nie Slo­ven­sko v dobe Etru­skov[2] [Sło­wa­cja w cza­sach Etru­sków]. Pi­sząc tę książkę, sta­ra­łem się zro­zu­mieć, dla­czego za­miesz­ki­wany przez uta­len­to­wa­nych lu­dzi no­wo­cze­sny kraj w sa­mym środku Eu­ropy, czło­nek NATO i Unii Eu­ro­pej­skiej, je­dyny kraj Grupy Wy­szeh­radz­kiej, który wpro­wa­dził euro, żyje w cie­niu kom­plek­sów, które pro­wa­dzą do pro­mo­cji ta­kich pu­bli­ka­cji.

NIE­ZNO­ŚNY CIĘ­ŻAR KUCHNI I TRA­DY­CJI

Vi­nea już nie jest taka jak kie­dyś – tak za­ty­tu­ło­wano ar­ty­kuł opu­bli­ko­wany wio­sną 2009 roku w „SME”, jed­nym z naj­po­pu­lar­niej­szych sło­wac­kich dzien­ni­ków. Nasi są­sie­dzi byli za­nie­po­ko­jeni zmianą ich na­ro­do­wej dumy – vi­nei. To pro­du­ko­wany z wi­no­gro­no­wego mosz­czu bez­al­ko­ho­lowy na­pój, który przy­po­mina w smaku ga­zo­wane wino, obec­nie do­stępny w wer­sji bia­łej, czer­wo­nej i ró­żo­wej.

Win­nymi ca­łego za­mie­sza­nia byli rzecz ja­sna Czesi.

Pro­duk­cję na­poju Vi­nea roz­po­częto jesz­cze w Cze­cho­sło­wa­cji. W 1973 roku, na zle­ce­nie Mi­ni­ster­stwa Rol­nic­twa, jego skład opra­co­wał sło­wacki eno­log do­cent in­ży­nier Ján Far­kaš. Na­pój miał kon­ku­ro­wać z im­pe­ria­li­styczną coca-colą. Pro­duk­cję roz­po­częto w miej­sco­wo­ści Pe­zi­nok le­żą­cej na pół­noc od Bra­ty­sławy, u pod­nóża Ma­łych Kar­pat, ka­wa­łek od mia­sta Mo­dra ucho­dzą­cego za jedną ze sto­lic sło­wac­kiego wi­niar­stwa. Se­kre­tem re­cep­tury vi­nei był po­noć kwiat bzu. W cza­sach ko­mu­ni­zmu ga­zo­wany na­pój z wi­no­gron z suk­ce­sami eks­por­to­wano do USA, przez co w kraju pro­duk­cji był trudno do­stępny. Vi­nea prze­trwała upa­dek ko­mu­ni­zmu oraz po­dział Cze­cho­sło­wa­cji i na­dal z po­wo­dze­niem ga­siła pra­gnie­nie, sta­jąc się – obok piwa Zlatý Ba­žant czy wa­fel­ków Ho­ralky (w Pol­sce sprze­da­wa­nych pod na­zwą Gó­ralki) – sło­wacką dumą na­ro­dową. Pod ko­niec pierw­szej de­kady XXI wieku Vi­nea zo­stała sprze­dana pro­du­cen­towi ko­foli, fir­mie, która swoją główną sie­dzibę ma w Cze­chach. Czesi prze­nie­śli zaś fa­brykę vi­nei z Ma­łych Kar­pat do nie­wiel­kiej wsi Ra­jecká Le­sná w pół­noc­nej Sło­wa­cji, nie­da­leko gra­nicy z Pol­ską. Dla fa­nów vi­nei tego było już za wiele.

„Nowa vi­nea jest słod­sza i bar­dziej sztuczna” – pi­sała na fo­rum in­ter­ne­to­wym jedna z mi­ło­śni­czek na­poju po prze­ję­ciu marki przez Cze­chów. Sło­waccy dzien­ni­ka­rze nie mo­gli po­zo­stać wo­bec tego obo­jętni. Ów­cze­sna rzecz­niczka pra­sowa firmy, Lenka Ko­pri­vňan­ská, tłu­ma­czyła, że na­pój jest pro­du­ko­wany we­dług daw­nej re­cep­tury, wciąż nie za­wiera sztucz­nych barw­ni­ków, aro­ma­tów ani sub­stan­cji sło­dzą­cych. Zmie­niła się je­dy­nie woda, na ba­zie któ­rej po­wstaje vi­nea. Te za­pew­nie­nia nie prze­ko­nały jed­nak spe­cja­li­stów, a przede wszyst­kim – mi­ło­śni­ków ga­zo­wa­nego bez­al­ko­ho­lo­wego wina.

Nim Czesi prze­nie­śli fa­brykę, Ga­briela Voj­te­ková, była tech­no­log od­po­wie­dzialna za pro­duk­cję vi­nei, w roz­mo­wie z dzien­ni­ka­rzem „SME” prze­ko­ny­wała, że zmie­niono także tech­no­lo­gię pro­duk­cji na­poju. Za­miast świe­żego kwiatu czar­nego bzu Czesi wy­ko­rzy­stują eks­trakt, co może wpły­wać na smak. Głos za­brał także Jo­zef Ko­váč, zięć Jána Far­kaša, wspo­mnia­nego już wy­na­lazcy vi­nei. Ko­váč jest tech­no­lo­giem pro­duk­cji wina i wie­lo­let­nim na­uczy­cie­lem w śred­niej szkole wi­niar­sko-owo­co­wej w miej­sco­wo­ści Mo­dra. Po go­dzi­nach zięć twórcy vi­nei pro­wa­dzi nie­wielką win­nicę na zbo­czu Ma­łych Kar­pat. Jo­zef rów­nież uważa, że vi­nea zmie­niła się na gor­sze: nie jest już tak świeża i wi­no­gro­nowa, a jej smak stra­cił na­tu­ral­ność. Ko­váč prze­ko­nuje, że nowy na­pój nie ma w so­bie ele­gan­cji wina po­zba­wio­nego al­ko­holu. „Daw­niej, gdy pi­jąc vi­neę, za­mkną­łeś oczy i za­po­mnia­łeś na chwilę o bą­bel­kach, zda­wało ci się, że pi­jesz wino. Cu­downe wino. Tego już nie ma”[3] – tłu­ma­czył Ko­váč na ła­mach ga­zety „SME”. Jego zda­niem przy­czyną róż­nic w smaku może być inna od­miana mosz­czu wi­no­gro­no­wego, z któ­rego po­wstaje na­pój. Pier­wot­nie vi­nea była pro­du­ko­wana ze szczepu Mül­ler-Thur­gau, czyli, jak za­pewne wie­dzą ko­ne­se­rzy wina, jed­nej z pierw­szych na świe­cie od­mian wi­no­ro­śli wy­ho­do­wa­nych przez bo­ta­nika, szwaj­car­skiego dok­tora Her­manna Mül­lera. Czesi – zda­niem nie­któ­rych eks­per­tów – nie trzy­mali się w tym za­kre­sie tra­dy­cyj­nej re­cep­tury. Sło­waccy kon­su­menci byli pewni, że od­kąd pro­duk­cja vi­nei prze­szła w cze­skie ręce, ich uko­chany na­pój sma­kuje go­rzej.

Re­dak­cja „SME” po­sta­no­wiła spraw­dzić, czy to prawda. Naj­pierw vi­nea z za­kła­dów w miej­sco­wo­ści Pe­zi­nok i drugi na­pój, wy­pro­du­ko­wany już przez Ko­folę, tra­fiły do Pań­stwo­wego Urzędu ds. We­te­ry­na­rii i Ży­wie­nia (Štátna ve­te­ri­nárna a po­tra­vi­nová správa Slo­ven­skej re­pu­bliky), gdzie zba­dało je pięć spe­cja­li­stek. Po­rów­nały smak, barwę i za­pach. Sze­fowa la­bo­ra­to­rium Jana Ja­nčo­vi­čová stwier­dziła, że nie zna­le­ziono żad­nych róż­nic w smaku.

Zu­peł­nie in­nym wy­ni­kiem za­koń­czył się test, w któ­rym w re­dak­cji „SME” wzięło udział dzie­się­cioro wiel­bi­cieli bez­al­ko­ho­lo­wego na­poju wi­no­gro­no­wego. Jak do­nosi dzien­nik, aż dzie­wię­ciu te­stu­ją­cych pod­da­nych śle­pej pró­bie (nie wie­dzieli, jaki na­pój piją) wska­zało na róż­nicę mię­dzy kla­syczną i cze­ską vi­neą. Tylko dwie osoby były jed­nak w sta­nie po­praw­nie wska­zać, w któ­rym z kub­ków jest „stara” vi­nea.

Choć vi­nea szybko zy­skała rangę do­bra na­ro­do­wego i, jak wi­dać, wciąż wzbu­dza silne emo­cje, czę­ścią sło­wac­kiej tra­dy­cji ku­li­nar­nej jest od nie­dawna. Ser­cem tej tra­dy­cji są na­to­miast bryn­dzowe ha­luszki (bryn­dzové ha­lu­šky). To nie­od­łączny ele­ment sło­wac­kiej kul­tury, który od­grywa rolę tak istotną jak piwo i Szwejk w Cze­chach. Z tą róż­nicą, że Ma­riusz Szczy­gieł po­trafi pu­blicz­nie przy­znać, że nad cze­skie piwo przed­kłada wino, co w oczach Cze­chów nie pod­wa­żyło jego kom­pe­ten­cji, a po­pu­larny tłu­macz z ję­zyka cze­skiego i sło­wac­kiego, były dy­plo­mata i dzien­ni­karz An­drzej S. Ja­go­dziń­ski, nie lubi Przy­gód do­brego wo­jaka Szwejka i nie prze­szka­dza mu to ucho­dzić za znawcę kul­tury na­szych po­łu­dnio­wych są­sia­dów. Je­śli zaś cho­dzi o ha­luszki, oso­bi­ście nie po­zna­łem sło­wa­cy­stów, któ­rzy pu­blicz­nie mó­wi­liby z obrzy­dze­niem o nie­wiel­kich klu­secz­kach z mąki i ziem­nia­ków po­da­wa­nych z bryn­dzą (owczym se­rem), sma­żo­nym bocz­kiem, skwar­kami i sło­niną. Tym­cza­sem z pry­wat­nych roz­mów wiem, że nie­któ­rzy fa­scy­naci sło­wac­kiej kul­tury ha­lusz­ków wręcz nie zno­szą (i nie mam tu na my­śli je­dy­nie we­ge­ta­rian). Być może to czas na mój ha­lusz­kowy co­ming out – rów­nież nie na­leżę do wiel­bi­cieli tego spe­cjału.

Nie jest to ła­twe, bo być na Sło­wa­cji i nie zjeść ha­lusz­ków to jak po­dró­żo­wać po Pol­sce i nie wpaść na po­mnik Jana Pawła II. Po­wszechny ste­reo­typ głosi, że zro­bić ha­luszki po­trafi każda Sło­waczka. Wiele go­spo­dyń ma swoje se­kretne prze­pisy na to da­nie, a fora in­ter­ne­towe są pełne dys­ku­sji do­ty­czą­cych tego, która jego wer­sja jest bar­dziej tra­dy­cyjna i przez to bar­dziej „sło­wacka” od in­nych. W ca­łym kraju co roku od­by­wają się spe­cjalne za­wody w ro­bie­niu i je­dze­niu ha­lusz­ków. Do naj­po­pu­lar­niej­szych tego typu im­prez na­leży Ha­lu­šky FEST, który w 2019 roku od­był się już po raz dwu­dzie­sty piąty w nie­wiel­kiej wsi Tu­recká w po­bliżu Bań­skiej By­strzycy. Póź­niej­sze edy­cje unie­moż­li­wiła pan­de­mia CO­VID-19.

Tak jak Pa­weł Du­nin-Wą­so­wicz, war­szaw­ski wy­dawca i od­krywca ta­lentu Do­roty Ma­słow­skiej, rze­komo cheł­pił się, że przez lata nie był w Kra­ko­wie, tak ja pró­bo­wa­łem zdo­być uzna­nie swo­ich bra­ty­sław­skich zna­jo­mych tym, że ni­gdy nie by­łem w Slo­vak Pu­bie. Zła­ma­łem się wresz­cie pod na­po­rem żą­dań go­ści od­wie­dza­ją­cych mnie w sło­wac­kiej sto­licy. Zna­jomi stwier­dzili, że do Slo­vak Pubu iść mu­szą, by spró­bo­wać – a jakże – po­da­wa­nych tam ha­lusz­ków. Prze­ko­ny­wali też, że być w Bra­ty­sła­wie i nie iść do Slo­vak Pubu to jak od­wie­dzić Rzym i nie zo­ba­czyć pa­pieża. Osta­tecz­nie jed­nak wi­zyty w Slo­vak Pu­bie przy ulicy Ob­chod­nej w sa­mym cen­trum sło­wac­kiej sto­licy ab­so­lut­nie nie ża­łuję i po­le­cam ją każ­demu, kto szybko chciałby po­jąć, co w sło­wac­kiej du­szy gra.

Slo­vak Pub chwali się na swo­jej stro­nie in­ter­ne­to­wej, że „nie jest wy­łącz­nie jed­nym z naj­star­szych i naj­więk­szych pu­bów w Bra­ty­sła­wie, lecz także jed­nym z naj­po­pu­lar­niej­szych. W ciągu swo­jej dwu­dzie­sto­let­niej hi­sto­rii stał się ulu­bio­nym miej­scem sło­wac­kiej mło­dzieży, a jed­no­cze­śnie tu­ry­stycz­nym zja­wi­skiem. Je­śli szu­ka­cie nie­zo­bo­wią­zu­ją­cego miej­sca z przy­jemną at­mos­ferą w sa­mym sercu Bra­ty­sławy, Slo­vak Pub to miej­sce dla Was”[4]. Na pierw­szym pię­trze bu­dynku przy Ob­chod­nej znaj­duje się wielka re­stau­ra­cja po­dzie­lona na sale, któ­rych zwie­dze­nie może sta­no­wić eks­pre­sowy kurs sło­wac­kiej hi­sto­rii.

Za­nim jed­nak przejdę do opisu sal, do­dam kilka słów o menu. Do­mi­nują w nim da­nia tra­dy­cyj­nej kuchni ser­wo­wane w ob­fi­tych por­cjach. Kró­lują bryn­dzowe ha­luszki po­da­wane w kilku wa­rian­tach: z bocz­kiem, z bocz­kiem i oscyp­kiem, z kieł­basą, z owczym se­rem i bocz­kiem – te ostat­nie, bę­dące wer­sją naj­bar­dziej kla­syczną, zaj­mują zaś miej­sce szcze­gólne. Ostat­nim ra­zem, kiedy zaj­rza­łem do Slo­vak Pubu (przy­znaję, że było to sto­sun­kowo dawno), nie kosz­to­wały wię­cej niż dzie­sięć euro, co w sło­wac­kiej sto­licy nie jest wy­gó­ro­waną kwotą. Oczy­wi­ście ha­luszki nie mu­szą być nudne, cięż­kie i tłu­ste, a ku­li­narni re­wo­lu­cjo­ni­ści po­dają je także w nie­tra­dy­cyjny spo­sób. Na przy­kład na słodko, łą­cząc klu­seczki z twa­rogu z ma­li­nami i star­tym pier­ni­kiem. W food truc­kach co­raz czę­ściej można ku­pić na przy­kład mar­chwiowe ha­luszki z bryn­dzą, dy­niowe ha­luszki z se­rem czy ha­luszki z bar­dzo po­pu­lar­nym na Sło­wa­cji czosn­kiem niedź­wie­dzim.

W Slo­vak Pu­bie kró­luje jed­nak kla­syka. Se­kre­tem tra­dy­cyj­nych ha­lusz­ków jest bryn­dza. To miękki ser pod­puszcz­kowy, kie­dyś wy­twa­rzany z mleka owczego, dziś naj­czę­ściej z owczego i kro­wiego (przy czym to pierw­sze musi sta­no­wić przy­naj­mniej po­łowę su­rowca). Sło­wacka bryn­dza to pro­dukt chro­niony pra­wem Unii Eu­ro­pej­skiej. Może być ona pro­du­ko­wana je­dy­nie ze sło­wac­kiego mleka, a jej nie­zwy­kłe wa­lory biorą się po­noć z cha­rak­teru miej­sco­wych pa­stwisk, które – jak do­wo­dzi sło­wacki re­sort rol­nic­twa – ce­chują się więk­szą bio­róż­no­rod­no­ścią niż pa­stwi­ska al­pej­skie. „Szwaj­ca­rzy są dumni ze swo­jego emen­ta­lera, Włosi z par­me­zanu, Fran­cuzi z ro­qu­eforta, my na Sło­wa­cji słusz­nie je­ste­śmy dumni z bryn­dzy”[5] – na­pi­sano na ofi­cjal­nej stro­nie mi­ni­ster­stwa.

We­dług ofi­cjal­nych da­nych sło­wac­kiego Mi­ni­ster­stwa Rol­nic­twa i Roz­woju Wsi (Mi­ni­ster­stvo pôdo­ho­spo­dár­stva a roz­voja vi­dieka SR) Sło­wak każ­dego roku spo­żywa śred­nio 0,6 ki­lo­grama bryn­dzy. Do wy­pro­du­ko­wa­nia ta­kiej ilo­ści sera po­trzeba mniej wię­cej 2,3 li­tra owczego mleka. U na­szych są­sia­dów ho­duje się nie­mal 330 ty­sięcy owiec, które każ­dego roku – jak skru­pu­lat­nie wy­li­cza mi­ni­ster­stwo – mogą wy­pro­du­ko­wać 13,5 ty­siąca ton mleka. Roczna pro­duk­cja bryn­dzy na Sło­wa­cji wy­nosi około czte­rech ty­sięcy ton. Mno­żąc śred­nie spo­ży­cie bryn­dzy przez liczbę Sło­wa­ków, można ła­two po­li­czyć, że około 20 pro­cent sło­wac­kiej pro­duk­cji bryn­dzy wy­twa­rza się z my­ślą o eks­por­cie.

Od­no­szę wra­że­nie, że ha­luszki i bryn­dza w pew­nym sen­sie re­pre­zen­tują istotę sło­wac­ko­ści. Po­pu­larny dzien­ni­karz i kry­tyk ku­li­narny Ro­bert Ma­kło­wicz w roz­mo­wie opu­bli­ko­wa­nej w ser­wi­sie „Kry­tyki Po­li­tycz­nej” prze­ko­ny­wał, że „kuch­nia sło­wacka jest kuch­nią wy­bit­nie wiej­sko-lu­dową, w do­datku pa­ster­ską”[6]. Cał­kiem słusz­nie do­da­wał, że „bryn­dzowe ha­luszki, bryn­dzové pi­rohy, stra­paczka – to są wszystko da­nia głodu, czyli bie­doty, które we­szły do ka­nonu sło­wac­ko­ści”[7]. Pa­mię­tajmy, że bryn­dzę wy­twa­rza się wła­śnie z mleka owiec wy­pa­sa­nych na gór­skich ha­lach.

Ser­decz­ność i otwar­tość lu­dzi oraz ła­twość po­ro­zu­mie­nia się były tym, co w pierw­szej ko­lej­no­ści ujęło mnie w Sło­wa­cji, z cza­sem jed­nak za­in­te­re­so­wała mnie ona z zu­peł­nie in­nych po­wo­dów. Zo­ba­czy­łem w niej szybko mo­der­ni­zu­jący się kraj, młode spo­łe­czeń­stwo, ro­dzące się elity po­li­tyczne i kul­tu­ralne. Mia­łem po­czu­cie (być może nie­słuszne), że gdy w Pol­sce naj­waż­niej­sze dys­ku­sje już dawno się za­koń­czyły, a elity dawno okrze­pły, sło­wac­kie pań­stwo ro­dziło się nie­jako na mo­ich oczach. Czu­łem tam nie­wia­ry­godną ener­gię i chęć do dzia­ła­nia. Do­strze­ga­łem u na­szych po­łu­dnio­wych są­sia­dów szanse, któ­rych nie miało moje po­ko­le­nie uro­dzone w Pol­sce pod­czas stanu wo­jen­nego. Fa­scy­no­wała mnie rów­nież Bra­ty­sława, bli­skość Wied­nia, prze­pły­wa­jący przez sto­licę Du­naj, który wno­sił od­dech, świe­żość, prze­strzeń. Czu­łem siłę przy­cią­ga­nia mia­sta bę­dą­cego nie­po­dziel­nym cen­trum kul­tu­ral­nym, po­li­tycz­nym, spo­łecz­nym i na­uko­wym Sło­wa­cji. Choć w dys­ku­sji o Sło­wa­cji sta­ram się od­wo­ły­wać ra­czej do ba­dań i fak­tów, a nie aneg­do­tycz­nych przy­kła­dów i oso­bi­stych do­świad­czeń, w trak­cie roz­mów o sło­wac­kiej du­szy za­wsze przy­po­mi­nam so­bie grupę, z którą w Bra­ty­sła­wie uczy­łem się ję­zyka an­giel­skiego. Jak być może sami za­uwa­ży­li­ście, na­uka ję­zyka ob­cego zbliża – po kilku ćwi­cze­niach kon­wer­sa­cyj­nych je­ste­ście w sta­nie po­wie­dzieć sporo o ży­ciu ro­dzin­nym, ma­rze­niach, ka­rie­rze za­wo­do­wej czy po­glą­dach zu­peł­nie ob­cych wam lu­dzi, z któ­rymi roz­ma­wia­cie w trak­cie za­jęć. To, co usły­sza­łem pod­czas tam­tych lek­cji, nieco kon­tra­sto­wało z moim do­tych­cza­so­wym spoj­rze­niem na Sło­wa­cję i Sło­wa­ków.

Moi bra­ty­sław­scy ko­le­dzy i ko­le­żanki z kursu ję­zy­ko­wego ma­rzyli o prze­pro­wadzce w góry, ży­ciu na ło­nie przy­rody, stadku owiec i domu z ko­min­kiem u pod­nóża Tatr. Spo­strze­że­nia, któ­rych do­ko­na­łem pod­czas tych za­jęć, zo­stały po­twier­dzone w ana­li­zach eks­per­tów zaj­mu­ją­cych się Sło­wa­cją. „Kult przy­rody roz­ciąga się na wszyst­kie re­giony Sło­wa­cji le­żące mię­dzy Du­na­jem a Ta­trami. Do­mi­nuje kra­jo­braz sie­lan­kowy, przed­sta­wia­jący Sło­wa­cję jako kra­inę ar­ka­dyj­ską, zie­mię cu­dow­nych łąk i pól, za­sobną w zwie­rzynę i winną la­to­rośl, kraj ludu śpiew­nego i skrom­nego, pra­co­wi­tego i wier­nego oby­cza­jom swo­ich przod­ków”[8] – tłu­ma­czy pro­fe­sor Ra­do­sław Zen­de­row­ski. Po­pu­larny po­li­to­log zwraca także uwagę, że to wła­śnie Ta­try i dziką przy­rodę wy­ko­rzy­stali bu­dzi­ciele na­ro­dowi do two­rze­nia sło­wac­kiego mitu w XIX stu­le­ciu. Wy­so­kie góry miały być sym­bo­lem po­tęgi Sło­wa­cji – w opo­zy­cji do ma­dziar­skich ni­zin. Nic więc dziw­nego, że w 2009 roku, wraz z wej­ściem Sło­wa­cji do strefy euro, to wła­śnie ta­trzań­ski szczyt Kry­wań jako sym­bol su­we­ren­no­ści na­rodu sło­wac­kiego tra­fił na mo­nety o war­to­ści jed­nego, dwóch i pię­ciu cen­tów.

Wiej­sko-lu­dowa twarz Sło­wa­cji zna­la­zła swoje od­bi­cie w jed­nej z sal Slo­vak Pubu – Ko­li­bie. Jest to znane także w ję­zyku pol­skim okre­śle­nie schro­nie­nia w gó­rach, naj­czę­ściej w po­staci pa­ster­skiego sza­łasu. Sala Ko­liba jest, co pod­kre­ślają za­ło­ży­ciele re­stau­ra­cji, dumą Slo­vak Pubu. Two­rzy ją ory­gi­nalny dwu­stu­letni dom ze wsi Hy­bie w re­gio­nie lip­tow­skim w pół­noc­nej Sło­wa­cji, który zo­stał roz­mon­to­wany i nie­mal w ca­ło­ści zło­żony w pu­bie. Ca­ło­ści do­peł­niają zdję­cia pre­zen­tu­jące ho­dowlę sło­wac­kich owiec i pro­duk­cję tra­dy­cyj­nych sło­wac­kich prze­two­rów mle­czar­skich.

In­sty­tuty od­po­wie­dzialne za pro­mo­cję Sło­wa­cji za gra­nicą, w tym w Pol­sce, upo­rczy­wie za­pra­szają nas na wy­stawy zdjęć sło­wac­kich kra­jo­bra­zów, po­kazy fil­mów o Ta­trach i de­gu­sta­cje sło­wac­kiego je­dze­nia. Nie po­zo­staje to bez wpływu na wi­ze­ru­nek Sło­wa­ków – także w na­szym kraju. W 2014 roku na­kła­dem wy­daw­nic­twa Agora uka­zała się po­wieść sen­sa­cyjna pol­skiego dzien­ni­ka­rza To­ma­sza Pru­ska za­ty­tu­ło­wana K.I.S.S. Jej ak­cja roz­grywa się w świe­cie bia­łych koł­nie­rzy­ków, z no­wo­cze­sną War­szawą pełną kor­po­ra­cji kon­tra­stują tu zaś sło­wac­kie Ta­try. Grupa pol­skich zna­jo­mych po­sta­na­wia wejść na Ger­lach, naj­wyż­szy szczyt Sło­wa­cji. To­wa­rzy­szy im Mar­tin, sło­wacki prze­wod­nik oraz le­karz o sil­nym uści­sku, który – a jakże – ni­czym gó­ral z re­klamy piwa Ta­tra po­trafi okieł­znać dziką przy­rodę i wszel­kie nie­bez­pie­czeń­stwa.

W rze­czy­wi­sto­ści Sło­wa­kom wcale nie jest aż tak da­leko do świata war­szaw­skich biu­row­ców. Otwarty w 2022 roku na war­szaw­skiej Woli wie­żo­wiec Varso To­wer – kiedy pi­szę te słowa, jest on naj­wyż­szym bu­dyn­kiem w Pol­sce i w ca­łej Unii Eu­ro­pej­skiej – zo­stał zbu­do­wany przez sło­wacką firmę HB Re­avis, po­dob­nie jak wznie­siony w miej­scu sta­rej za­jezdni au­to­bu­so­wej Gdań­ski Bu­si­ness Cen­ter na Mu­ra­no­wie.

Ko­lej­nym po­miesz­cze­niem Slo­vak Pubu na­wią­zu­ją­cym do sło­wac­kiej toż­sa­mo­ści na­ro­do­wej jest Sala Ja­no­sika – sło­wac­kiego zbój­nika, który za­bie­rał bo­ga­tym, a od­da­wał bied­nym. Tak, sło­wac­kiego, choć dla nie­któ­rych czy­tel­ni­czek i czy­tel­ni­ków z Pol­ski może to być za­sko­cze­nie. Ju­raj Jáno­šík to sło­wacki (a nie pol­ski!) bo­ha­ter na­ro­dowy po­cho­dzący ze wsi Ter­chová w pół­nocno-za­chod­niej Sło­wa­cji, w po­bliżu gra­nicy z Pol­ską. Choć Ja­no­sik był Sło­wa­kiem, to na­pa­dał także w Pol­sce, co wię­cej – część jego zbój­nic­kiej bandy sta­no­wili Po­lacy. Cy­to­wany już pro­fe­sor Ra­do­sław Zen­de­row­ski tłu­ma­czy, że w sło­wac­kiej kul­tu­rze Ja­no­sik z lu­do­wego zbój­nika zmie­nił się w nie­ustra­szo­nego mi­tycz­nego bo­ha­tera:

W kon­se­kwen­cji tych za­bie­gów przy­lgnął do Ja­no­sika długi sze­reg epi­te­tów, ta­kich jak: obrońca uci­śnio­nych, mści­ciel krzywd, an­ty­feu­dalny bo­jow­nik, apo­stoł wol­no­ści, nie­zwy­cię­żony bo­ha­ter itp. Po­stać Ja­no­sika służy do kon­stru­owa­nia tra­dy­cyj­nie ro­man­tycz­nego ob­razu Sło­wa­ków, przed­sta­wia­ją­cego ich jako na­ród nie­winny i szczery, bar­dziej uczu­ciowy niż inne, który od ty­siąca lat jest cie­mię­żony i z tego po­wodu cierpi[9].

W pol­skiej kul­tu­rze Ja­no­sik jest bo­ha­te­rem folk­loru, w sło­wac­kiej ma sta­tus bo­ha­tera na­ro­do­wego.

W Slo­vak Pu­bie nie brak rów­nież po­miesz­cze­nia po­świę­co­nego sło­wac­kim pi­sa­rzom i po­etom. Otrzy­mało ono na­zwę Sali Po­etyc­kiej. W cen­tral­nym miej­scu wid­nieje tam wiersz ży­ją­cego w XIX wieku Janka Ma­túški. Frag­ment tego utworu po la­tach stał się tek­stem sło­wac­kiego hymnu (wcze­śniej był czę­ścią hymnu Cze­cho­sło­wa­cji). Nad Ta­trou sa blýska, czyli Nad Ta­trami się bły­ska, to opo­wieść o na­ro­dzie, który długo był po­grą­żony we śnie, w końcu jed­nak prze­bu­dziły go bły­ska­wice nad Ta­trami. Sło­wacka kon­sty­tu­cja sta­nowi, że hym­nem są dwie pierw­sze zwrotki pie­śni, które w pol­skim tłu­ma­cze­niu brzmią:

Nad Ta­trą się bły­ska, gromy dziko biją,

Hej, po­wstańmy, bra­cia, wszak się one stracą,

Sło­wacy ożyją!

Ta Sło­wa­cja na­sza do­tąd twardo spała,

Ale echa gromu wstrzę­sły zręby domu,

Ona się ze­rwała[10].

Je­śli wie­rzyć, że hymny mó­wią wiele o na­ro­dach, Nad Ta­trami się bły­ska to opo­wieść o uśpio­nym na­ro­dzie szu­ka­ją­cym swo­jej toż­sa­mo­ści, który – w co wie­rzy pod­miot li­ryczny – prze­bu­dzi się gdzieś w Ta­trach, wy­soko po­nad zie­mią. Pe­łen ener­gii, na­dziei i wiary hymn Sło­wa­ków różni się więc od hym­nów ich są­sia­dów – Cze­chów i Wę­grów. Czesi w swoim hym­nie Gdzie mój dom – w któ­rym na prze­kór dość po­wszech­nemu ste­reo­ty­powi o zla­icy­zo­wa­nym na­ro­dzie znaj­duje się od­wo­ła­nie do Boga – chwalą cze­ską przy­rodę i prze­ko­nują, że ich dom jest po pro­stu wśród Cze­chów. W wę­gier­skim hym­nie Boże, zbaw Wę­grów zo­stały na­to­miast wy­li­czone po­rażki Wę­grów, które za­wró­ciły ich z drogi wiel­ko­ści. Wzy­wają więc Boga, by zli­to­wał się nad nimi i prze­stał ich już ka­rać.

W Sali Po­etyc­kiej Slo­vak Pubu kró­luje za­tem wiej­sko-lu­dowe ob­li­cze Sło­wa­cji, choć prze­cież sło­wacka li­te­ra­tura ofe­ruje znacz­nie wię­cej. Można by tam uho­no­ro­wać re­we­la­cyj­nego, wciąż ży­ją­cego (pu­bli­ko­wa­nego rów­nież po pol­sku w prze­kła­dach Zbi­gniewa Ma­cheja i Fran­ciszka Na­stul­czyka) po­etę Ivana Štrpkę, li­rycz­nego in­dy­wi­du­ali­stę oraz współ­za­ło­ży­ciela po­etyc­kiej grupy Sa­motni Bie­ga­cze (Osa­melí be­žci). Uro­dzony w 1944 roku Štrpka był no­mi­no­wany do przy­zna­wa­nej w Gdań­sku na­grody Eu­ro­pej­ski Po­eta Wol­no­ści, a jego twór­czość fa­scy­nuje także mło­dych ar­ty­stów, w tym mu­zy­ków (w Ap­pen­dik­sie po­świę­co­nym sło­wac­kiej mu­zyce od­sy­łam do wy­ko­na­nia Ima­gine Johna Len­nona z tek­stem Štrpki).

Prze­ciwny bie­gun po­etyc­kiej es­te­tyki re­pre­zen­to­wał zmarły w 2009 roku Mi­lan Rúfus. Me­dia w Bra­ty­sła­wie pi­sały o nim jako o „księ­ciu sło­wac­kiej po­ezji” i przy­po­mi­nały, że był naj­po­waż­niej­szym sło­wac­kim kan­dy­da­tem do Li­te­rac­kiej Na­grody No­bla. W oczach wielu sło­wa­cy­stów Rúfus ucho­dzi za po­etę po­szu­ku­ją­cego sensu ludz­kiego ży­cia, po­etę-fi­lo­zofa, któ­rego twór­czość re­pre­zen­tuje wy­so­kie war­to­ści ide­owe, mo­ralne i es­te­tyczne, pełna jest do tego sym­bo­liki bi­blij­nej i chrze­ści­jań­skiej. Być może nie świad­czy to o mnie naj­le­piej, ale oso­bi­ście nie mo­głem prze­ko­nać się do jego wier­szy prze­siąk­nię­tych sło­wac­kim folk­lo­rem i pa­to­sem. W chwili śmierci po­ety miesz­ka­łem w Bra­ty­sła­wie i pi­sy­wa­łem re­la­cje ze Sło­wa­cji. Kraj na­szych po­łu­dnio­wych są­sia­dów nie ma w Pol­sce zbyt do­brej prasy – ro­dzime me­dia o Sło­wa­cji in­for­mo­wały i in­for­mują oszczęd­nie, zwy­kle ogra­ni­cza­jąc się do opi­sów tra­ge­dii, re­la­cjo­no­wa­nia wy­padku pol­skich tu­ry­stów w sło­wac­kiej czę­ści Tatr lub sen­sa­cyj­nych tek­stów o Sło­wa­kach gwał­cą­cych ba­rany.

Na chwilę zmie­niło się to wła­śnie na prze­ło­mie lat 2008 i 2009, kiedy re­dak­to­rzy z Pol­ski byli za­in­te­re­so­wani te­ma­tem wej­ścia Sło­wa­cji do strefy euro. Ocze­ki­wali wtedy tek­stów o tym, czy Sło­wacy są dumni z euro i czy wpro­wa­dze­nie eu­ro­pej­skiej wa­luty przy­czy­niło się do wzro­stu cen. W tym okre­sie cie­kawy wy­da­wał im się też kry­zys ener­ge­tyczny na Sło­wa­cji, który na­stą­pił po tym, jak Ro­sja­nie za­krę­cili ku­rek z ga­zem. Po śmierci Mi­lana Rúfusa za­pro­po­no­wa­łem po­pu­lar­nemu pol­skiemu dzien­ni­kowi tekst o tym po­ecie. Nie­spo­dzie­wa­nie moja pro­po­zy­cja zy­skała ak­cep­ta­cję i za­mó­wiono u mnie spo­rej ob­ję­to­ści ar­ty­kuł. By­łem za­sko­czony – wcze­śniej na prawo i lewo opo­wia­da­łem, że pol­skie me­dia trak­tują in­for­ma­cje o Sło­wa­cji po ma­co­szemu. Póź­niej oka­zało się, że ten tekst nie zo­stał opu­bli­ko­wany w dziale do­ty­czą­cym kul­tury, ale na stro­nie z ne­kro­lo­gami. Pa­mię­tam, że do­sta­łem za niego wyż­sze ho­no­ra­rium niż za ana­lizy do­ty­czące współ­cze­snej sło­wac­kiej po­li­tyki.

Oczyma wy­obraźni wi­dzę też w Sali Po­etyc­kiej skan­da­li­zu­ją­cego Pe­tera Pi­šťanka, au­tora so­czy­stej (do­stęp­nej także w pol­skim tłu­ma­cze­niu Olgi Sta­wiń­skiej) po­wie­ści Ri­vers of Ba­by­lon, która na Sło­wa­cji zdo­była sta­tus kul­to­wej. Je­śli ma­cie prze­czy­tać w ży­ciu tylko trzy sło­wac­kie po­wie­ści, ko­niecz­nie weź­cie pod uwagę Ri­vers of Ba­by­lon. Do tego do­rzu­cił­bym Wi­kli­nowe fo­tele Do­mi­nika Ta­tarki (przeł. Zdzi­sław Hie­row­ski) i Zda­rzyło się pierw­szego wrze­śnia (albo kiedy in­dziej) Pa­vola Ran­kova (przeł. To­masz Gra­biń­ski). To li­sta, którą te­sto­wa­łem – z po­wo­dze­niem – na zna­jo­mych nie­zbyt za­an­ga­żo­wa­nych w po­zna­wa­nie sło­wac­kiej kul­tury, za to ce­nią­cych do­bre książki.

Ri­vers of Ba­by­lon za­czyna się opi­sem ko­tłowni i sta­rego pa­la­cza pra­gną­cego odejść na eme­ry­turę. Dy­rek­cja ho­telu Am­bas­sa­dor, w któ­rego piw­nicy znaj­duje się ko­tłow­nia, każe mu naj­pierw zna­leźć za­stęp­stwo. Stary Do­náth[11] zgar­nia więc wie­śniaka, który wła­śnie przy­je­chał do mia­sta z na­dzieją na za­ro­bek. Rácz, bo­ha­ter po­wie­ści, przyj­muje ofertę i szybko orien­tuje się, że od jego pracy za­leży nie tylko kom­fort ho­te­lo­wych go­ści, lecz po czę­ści także za­do­wo­le­nie klien­tów eks­klu­zyw­nych skle­pów, miesz­czą­cych się po dru­giej stro­nie ulicy. Wy­star­czy przy­krę­cić ku­rek, by ktoś po­ja­wił się u niego z pro­po­zy­cją ła­pówki w za­mian za cie­pły grzej­nik. W ten spo­sób an­ty­pa­tyczny cham wkrótce do­ra­bia się du­żych pie­nię­dzy i staje się sze­fem ho­telu, ale jed­no­cze­śnie stoi na czele bru­tal­nej or­ga­ni­za­cji prze­stęp­czej. Żeni się z od­po­wied­nią ko­bietą i z ma­fiosa prze­ista­cza się w członka elity mia­sta i kraju, ma­ją­cego wpływ na po­li­tykę. Jego po­stać może sym­bo­li­zo­wać dziki ka­pi­ta­lizm pierw­szych lat po trans­for­ma­cji ustro­jo­wej – mimo że, jak za­uważa Pe­ter Da­ro­vec, dużą część po­wie­ści Pi­šťa­nek na­pi­sał wcze­śniej, wy­ka­zu­jąc się nie­by­wałą in­tu­icją, zmy­słem ob­ser­wa­cji i zdol­no­ścią prze­wi­dy­wa­nia spo­łecz­nych prze­mian[12]. W ra­mach cie­ka­wostki do­dam, że frag­menty Ri­vers of Ba­by­lon uka­zały się w la­tach dzie­więć­dzie­sią­tych na ła­mach pol­skiego cza­so­pi­sma „Ero­tyka w Ży­ciu i Li­te­ra­tu­rze”, które obok por­no­gra­ficz­nych ilu­stra­cji i zdjęć pu­bli­ko­wało rów­nież prze­kłady li­te­ra­tury świa­to­wej.

Wi­kli­nowe fo­tele Do­mi­nika Ta­tarki to po­wieść nieco star­sza, która może być szcze­gól­nie bli­ska pol­skim czy­tel­ni­kom i czy­tel­nicz­kom. Jest to bo­wiem za­pis hi­sto­rii, którą wie­kowy męż­czy­zna opo­wiada wcza­so­wiczce po­zna­nej nad Bał­ty­kiem. Wszystko zda­rzyło się w Pa­ryżu tuż przed wy­bu­chem II wojny świa­to­wej, już po za­ję­ciu Cze­cho­sło­wa­cji przez Hi­tlera. Młody Sło­wak – w któ­rym ko­men­ta­to­rzy do­pa­trują się sa­mego Ta­tarki, także stu­diu­ją­cego na Sor­bo­nie – przy­jeż­dża do sto­licy Fran­cji na sty­pen­dium. Wi­kli­nowe fo­tele to być może naj­pięk­niej­sza znana mi po­wieść o nie­speł­nio­nej mi­ło­ści dwojga lu­dzi – przy­by­sza z pro­win­cjo­nal­nej Eu­ropy Środ­ko­wej i pięk­nej Fran­cuzki, wspól­nie spę­dza­ją­cych czas na spa­ce­rach po Pa­ryżu i roz­mo­wach w wi­kli­no­wych fo­te­lach z wi­do­kiem na Se­kwanę. Główny bo­ha­ter Bar­tło­miej Slziczka nie po­trafi się jed­nak po­zbyć swo­jej środ­ko­wo­eu­ro­pej­sko­ści, w du­chu po­zo­sta­jąc bied­nym przy­by­szem z gor­szego świata. Nie umie tego ukryć na­wet przy po­mocy otrzy­ma­nego pre­zentu – pięk­nego szala mod­nego wśród pa­ry­żan. Po­zo­staje in­tru­zem w miej­scu, do któ­rego nie pa­suje, wal­cząc o mi­łość, któ­rej nie może zdo­być.

Ta­tarka ucho­dzi za jed­nego z naj­wy­bit­niej­szych sło­wac­kich pi­sa­rzy. Po­cząt­kowo sku­szony wi­zją ko­mu­ni­zmu, z cza­sem stał się opo­zy­cjo­ni­stą i pod­pi­sał Kartę 77, czyli ma­ni­fest de­mo­kra­tycz­nej opo­zy­cji, co nie było po­wszechne na Sło­wa­cji. Upadku ko­mu­ni­zmu jed­nak nie do­żył – umarł w 1989 roku. Do jego naj­waż­niej­szych ksią­żek, obok opi­sy­wa­nych tu Wi­kli­no­wych fo­teli, na­leży po­wieść Re­pu­blika pro­bosz­czów, w któ­rej roz­pra­wia się ze sło­wacką ko­la­bo­ra­cją z Hi­tle­rem. Po­wieść, ni­gdy nie­wy­dana w Pol­sce (choć wielu sło­wa­cy­stów w pry­wat­nych roz­mo­wach zdra­dza, że zo­stała prze­tłu­ma­czona na ję­zyk pol­ski), do dziś wzbu­dza na Sło­wa­cji kon­tro­wer­sje, co może wska­zy­wać, że hi­sto­ryczne traumy na­szych są­sia­dów nie zo­stały prze­pra­co­wane. Wi­kli­nowe fo­tele nie zna­la­zły się rów­nież w se­rii ksią­żek Ta­tarki, która w 2009 roku zo­stała wzno­wiona przez sło­wac­kie wy­daw­nic­two Art­fo­rum. Ta­jem­nicą po­li­szy­nela jest fakt, że na jej po­nowne wy­da­nie nie zga­dzają się spad­ko­biercy praw do ksią­żek nie­ży­ją­cego pi­sa­rza.

Spo­śród trzech wy­mie­nio­nych przeze mnie po­wie­ści książka Pa­vola Ran­kova Zda­rzyło się pierw­szego wrze­śnia (albo kiedy in­dziej) jest naj­le­piej znana w Pol­sce. Uro­dzony w 1964 roku Ran­kov na­leży do śred­niego po­ko­le­nia sło­wac­kich pro­za­ików. Jesz­cze w la­tach dzie­więć­dzie­sią­tych otrzy­mał pre­sti­żową Na­grodę im. Ivana Kra­ski, przy­zna­waną de­biu­tu­ją­cym sło­wac­kim au­to­rom. Kry­tycy li­te­raccy po­rów­ny­wali wów­czas jego de­biu­tancki zbiór opo­wia­dań S od­stu­pom času [Z per­spek­tywy czasu] do twór­czo­ści Bor­gesa i Cor­ta­zara. Za wy­daną po sło­wacku w 2008 roku książkę Zda­rzyło się pierw­szego wrze­śnia (albo kiedy in­dziej) zo­stał na­gro­dzony Eu­ro­pej­ską Na­grodą Li­te­racką, Na­grodą Czy­tel­ni­ków dzien­nika „SME” oraz Na­grodą Fun­da­cji Banku Ta­tra. Po uka­za­niu się pol­skiego prze­kładu au­tor książki i tłu­macz To­masz Gra­biń­ski zo­stali w 2014 roku wy­róż­nieni An­ge­lu­sem, czyli przy­zna­waną we Wro­cła­wiu Li­te­racką Na­grodą Eu­ropy Środ­ko­wej.

Pierw­szą książką Ran­kova wy­daną w ję­zyku pol­skim był zbiór opo­wia­dań za­ty­tu­ło­wany Bra­ty­sława jest mała – warto o nim wspo­mnieć ze względu na trafny ty­tuł i opi­saną w jed­nym z opo­wia­dań hi­sto­rię pol­skich stu­den­tek, które przy­je­chały do Bra­ty­sławy na spo­tka­nie z nieco zmę­czo­nym ży­ciem sło­wac­kim pi­sa­rzem. Bo­ha­terki od­wie­dzają sto­licę Sło­wa­cji wbrew po­wszech­nemu w Pol­sce, a w mo­jej oce­nie nie­zwy­kle krzyw­dzą­cemu i nie­spra­wie­dli­wemu ste­reo­ty­powi, we­dle któ­rego Bra­ty­sława nie jest in­te­re­su­ją­cym mia­stem i w naj­lep­szym ra­zie za­słu­guje na go­dzinny spa­cer w dro­dze do Wied­nia (mia­sta są od sie­bie od­da­lone o mniej wię­cej sie­dem­dzie­siąt ki­lo­me­trów).

Ak­cja po­wie­ści Zda­rzyło się pierw­szego wrze­śnia (albo kiedy in­dziej)