Uzyskaj dostęp do ponad 250000 książek od 14,99 zł miesięcznie
Miasteczko położone z dala od metropolii, zagubione na granicy dwóch światów – między morzem a górami, Włochami a Francją. Dobrze prosperująca masarnia, ciężka praca kilku pokoleń Passeronów, która miała dać lepszy start dzieciom. To z pozoru bezpieczne miejsce staje się sceną tragedii – uzależnienia od heroiny, zachorowania na AIDS, przedwczesnej śmierci. W tym samym czasie, gdy rodzina mierzy się z osobistym dramatem, szpitale we Francji i w USA dotyka kataklizm na wielką skalę – masowe zarażenia tajemniczym wirusem, walka o znalezienie remedium i wyścig z czasem, a także z narastającą społeczną paniką i niechęcią konserwatywnych lekarzy.
Anthony Passeron był jeszcze dzieckiem, gdy ojciec po raz pierwszy wymówił przy nim imię starszego brata: Désiré. Pomijane w rodzinnych opowieściach i otoczone tajemnicą. Czterdzieści lat po śmierci stryja autor podejmuje próbę opowiedzenia o trudnych losach rodziny – historii awansu, prowincjonalnej mentalności i uprzedzeń, fatalnej w skutkach próby oderwania własnej przyszłości od teraźniejszości rodziców.
Uśpione są literackim owocem wieloletniego milczenia i dowodem wielkiej pisarskiej odwagi. Precyzyjny, chłodny niczym u Annie Ernaux język splata się tu z delikatnością opisywanej historii i potęguje poczucie niepokoju. Passeron w intymnej, oszczędnej opowieści mistrzowsko odtwarza mechanizmy wielkiej katastrofy i ukazuje jej ogrom na dwóch poziomach: indywidualnym i społecznym, a głęboko skrytą pamięć o tych, którzy już odeszli, subtelnie wydobywa na światło dzienne.
„Książka o wielkiej sile, która zostaje w czytelniku na długo. Wybitna proza.” Annie Ernaux
„Istotą tej opowieści są słowa, których zabrakło. Autor przewija wstecz wątek życia, przerwanego chorobą i otoczonego rodzinną zmową milczenia. Anthony Passeron snuje subtelną opowieść o epidemii AIDS, która przyniosła śmierć i dyskryminację, o tragedii rodziny dotkniętej nieszczęściem.” „Livres Hebdo”
„Anthony Passeron napisał wspaniałą opowieść o zapominaniu niezwykle precyzyjnym i oszczędnym językiem.” „Magazine Lire”
„Bardzo udana, poruszająca pierwsza książka autora w pełni panującego nad materią opowieści.” „Le Monde”
Ebooka przeczytasz w aplikacjach Legimi na:
Liczba stron: 174
Książka, którą nabyłeś, jest dziełem twórcy i wydawcy. Prosimy, abyś przestrzegał praw, jakie im przysługują. Jej zawartość możesz udostępnić nieodpłatnie osobom bliskim lub osobiście znanym. Ale nie publikuj jej w internecie. Jeśli cytujesz jej fragmenty, nie zmieniaj ich treści i koniecznie zaznacz, czyje to dzieło. A kopiując ją, rób to jedynie na użytek osobisty.
Tytuł oryginału francuskiego Les Enfants endormis
Projekt okładki Kamil Rekosz
Projekt typograficzny i redakcja techniczna Robert Oleś
Fotografia na okładce © Library of Congress, Prints & Photographs Division, FSA /OWI Collection
Copyright © 2022, éditions Globe, Paris
Copyright © for the Polish edition by Wydawnictwo Czarne, 2024
Copyright © for the Polish translation by Jacek Giszczak, 2024
Opieka redakcyjna Tomasz Zając
Redakcja Anastazja Oleśkiewicz
Konsultacja merytoryczna dr Dorota Rogowska-Szadkowska
Korekta Joanna Stocka / d2d.pl, Jadwiga Makowiec / d2d.pl
Skład Robert Oleś
Konwersja i produkcja e-booka: d2d.pl
ISBN 978-83-8191-919-7
Szczury bowiem umierają na ulicy,
a ludzie w domu.
Albert Camus, Dżuma, przeł. Joanna Guze
Kiedyś spytałem ojca, jak się nazywa najbardziej oddalone miasto, które odwiedził w całym swoim życiu. Odpowiedział krótko: „Amsterdam, w Holandii”. Nic więcej. Nie przerywając pracy i nadal rozcinając martwe zwierzęta. Miał krew nawet na twarzy.
Gdy chciałem się dowiedzieć, co było przyczyną tej podróży, nagle zacisnął szczęki. Czy to ścięgno cielaka nie chciało ustąpić, czy moje pytanie go zirytowało? Nie wiedziałem. Usłyszałem suchy trzask i westchnienie, wreszcie odparł: „Pojechałem tam po tego cholernego durnia Désiré”.
Napotkałem opór. Byłem jeszcze dzieckiem, a ojciec po raz pierwszy wymówił przy mnie imię starszego brata. Stryj zmarł kilka lat po moich narodzinach. Znalazłem jego zdjęcia w pudełku po butach, gdzie rodzice trzymali fotografie i szpule z filmami super 8 mm. Przedstawiały jeszcze żywych nieżyjących dziś ludzi, psy, starców w młodym wówczas wieku, wakacje nad morzem albo w górach, znowu psy, ciągle psy i rodzinne spotkania. Ludzi w odświętnych strojach, spotykających się na ślubach, które nie spełnią wiązanych z nimi nadziei. Mogliśmy z bratem godzinami oglądać te zdjęcia. Drwiliśmy z niektórych staromodnych kreacji i próbowaliśmy rozpoznać członków rodziny. Zawsze w końcu matka kazała nam wszystko uprzątnąć, jakby te wspomnienia wprawiały ją w zły nastrój.
Chciałem zadać ojcu tysiące innych pytań. Bardzo prostych, na przykład: „Żeby pojechać do Amsterdamu, trzeba skręcić w lewo czy w prawo za kościołem?”. Inne były trudniejsze. Chciałem wiedzieć dlaczego. Dlaczego on, który nigdy nie opuszczał miasteczka, przemierzył Europę, poszukując brata? Ale gdy tylko otworzył swój rezerwuar rozżalenia i gniewu, pospiesznie znów go zamykał, żeby nie zalać wszystkiego.
Na wspomnienie imienia Désiré wszyscy w rodzinie zachowywali się tak samo. Ojciec i dziadek o nim nie mówili. Matka ucinała swoje wyjaśnienia zbyt wcześnie, zawsze tym samym zdaniem: „To jednak takie przykre”. A babcia omijała ten temat, uciekając się do żałosnych eufemizmów, opowiadając historie o trupach, które poszły do nieba, żeby z góry przyglądać się żywym. Każdy na swój sposób konfiskował prawdę. Dziś z tej historii nie pozostało już niemal nic. Ojciec opuścił miasteczko, dziadkowie nie żyją, nawet dekoracje się rozpadają.
Ta książka jest ostatnią próbą, by coś z tego ocalić. Mieszają się w niej wspomnienia, połowiczne wyznania, udokumentowane rekonstrukcje zdarzeń. Jest ona owocem ich milczenia. Chciałem opowiedzieć o tym, co nasza rodzina, jak wiele innych, przeżyła w absolutnej samotności. Ale jak własnymi słowami opisać ich historię, nie przywłaszczając jej sobie? Jak mówić w ich imieniu, nie zastępując ich punktu widzenia swoim, ich obsesji moimi? Te pytania długo nie pozwalały mi zabrać się do pracy. Aż w końcu uświadomiłem sobie, że pisanie jest jedynym sposobem na to, by historia mojego stryja, historia członków mojej rodziny nie zniknęły wraz z nimi, wraz z całym miasteczkiem. Aby im pokazać, że życie Désiré wpisało się w chaos świata, w chaos historycznych, geograficznych i społecznych faktów. I pomóc im uwolnić się od bólu, od samotności, w której pogrążyły ich smutek i wstyd.
Choć raz znajdą się na samym środku mapy, a to wszystko, co zwykle przyciąga uwagę – na obrzeżach, odsunięte na drugi plan. Z dala od wielkiego miasta, od najnowszych osiągnięć nauki i medycyny, z dala od zaangażowanych artystów i działaczy będą gdzieś wreszcie mieli prawo do istnienia.
„MMWR”[1], cotygodniowy biuletyn epidemiologiczny publikowany w Stanach Zjednoczonych przez ośrodki zapobiegania i zwalczania chorób (CDC[2]), ma we Francji niewielu abonentów. Jednym z nich jest Willy Rozenbaum, kierujący oddziałem chorób zakaźnych w Szpitalu Claude’a Bernarda w Paryżu. Ten długowłosy, jeżdżący na motorze trzydziestopięciolatek, który może się poszczycić przeszłością aktywisty w Salwadorze i Nikaragui, wyróżnia się w paryskim środowisku medycznym.
W piątek 5 czerwca 1981 roku rano przegląda biuletyn „MMWR” z ostatniego tygodnia, który dotarł właśnie do jego gabinetu. Piszą w nim o odnotowanym niedawno przypadku pneumocystozy, niezwykle rzadkiego zapalenia płuc. Uważano, że ta choroba zniknęła, ale wedle urzędu, który w Stanach Zjednoczonych rejestruje recepty lekarskie, niespodziewanie, w trudny do wyjaśnienia sposób znowu się pojawiła. Podczas gdy zwykle schorzenie to dotyka jedynie pacjentów z osłabionym układem odpornościowym, w pięciu zarejestrowanych w Kalifornii przypadkach chodzi o ludzi młodych, dotąd cieszących się dobrym zdrowiem. Autor artykułu ujawnia, że z nielicznych informacji, jakimi na tym etapie dysponuje amerykańska Agencja Zdrowia Publicznego, wynika, że – co ciekawe – wszyscy ci pacjenci są homoseksualistami.
Lekarz zamyka biuletyn i wraca do swoich badań, by móc po południu przyjmować pacjentów.
Tego dnia odwiedza go dwóch mężczyzn. Trzymają się za ręce. Jeden z nich, młody i wychudzony steward, skarży się na gorączkę i kaszel, które go męczą od wielu tygodni. Ponieważ żaden z lekarzy w mieście nie zdołał go wyleczyć, przyszedł na oddział chorób zakaźnych i tropikalnych Szpitala Claude’a Bernarda. Willy Rozenbaum, zaniepokojony, przegląda dokumentację medyczną stewarda. Osłuchuje młodego człowieka, kieruje go na prześwietlenie płuc i inne badania.
Gdy ten wraca kilka dni później, wyniki potwierdzają podejrzenia lekarza. Tak jak przypuszczał, jego pacjent cierpi na pneumocystozę.
Jest to niezwykły zbieg okoliczności. Stan pacjenta w pełni zgadza się z tym, co lekarz przeczytał w biuletynie „MMWR”: to bardzo rzadka choroba układu oddechowego, dotykająca młodą homoseksualną osobę, której nie powinna cechować obniżona odporność. Teraz ma okazję przekonać się o tym osobiście. To ta sama choroba, praktycznie wyeliminowana, którą zaobserwowano dotąd u sześciu pacjentów: pięciu Amerykanów, a teraz także u jednego Francuza.
Muchy. Wszędzie muchy. Muchy na kawałkach mięsa, na szybach. Czarne muchy, którymi upstrzone są białe kafelki. Muchy kopulujące na wieprzowych żeberkach i kurzych udkach. Muchy, które rodzą się w fałdach rostbefu i umierają utopione we krwi. Muchy, które wirują wśród szumu kompresora witryny chłodniczej i drwią sobie z lampy z niebieskim światłem, zainstalowanej w tym miejscu, by je razić prądem. Muchy, które ostatecznie wygrały.
To mniej więcej wszystko, co pamiętam ze sklepu moich dziadków. Pustej i cichej masarni, opuszczonej przez większość dawnych klientów. Ci, którzy tam nadal przychodzą, robią to, żeby wesprzeć rodzinę, w odruchu solidarności. Rozmawiają przez chwilę, pytają raczej o ostatnie wieści niż o towar.
Dziś nic już z tego nie pozostało. Tabliczka „Na sprzedaż lub wynajem”, z numerem telefonu, wisi za szybą. Cała ulica podzieliła ten los. Sprzedawca owoców i warzyw, salon fryzjerski, księgarnia, zakład naprawy telewizorów, pasmanteria. Wszystkie te lokale usługowe zamknięto, tak jak mieszkania powyżej. Ponieważ nie było chętnych do ich wynajęcia, opuszczono żaluzje. Ocalał tylko jeden relikt lepszych czasów: niewielki salon urody w staroświeckim stylu. Ulica jest rozpaczliwie pusta. Widuje się na niej już tylko bezpańskie koty, które zawładnęły piwnicami lokali. Przechodzą przez uszkodzone kratki wentylacyjne na poziomie chodnika. Czasem szwenda się tu paru wyrostków. Jeżdżą na wysłużonych motorowerach, siedzą na stopniach dawnych sklepików, kłócą się o paczki papierosów, przez cały dzień obrzucają się wyzwiskami. W ciągu kilku dziesięcioleci prosperująca niegdyś podprefektura zasnęła na dobre. Teraz centrum zmieniło się w peryferie. Krzyki dzieci umilkły. Moje dekoracje zniknęły.
A przecież to miejsce mogło mieć pewien urok. Platany rosnące wzdłuż rzeki, wiejski targ i wąskie uliczki mogłyby sugerować, że jesteśmy w wyśnionej Prowansji, ale zaniedbane komunalne bloki wokół starej części miasteczka, wraki samochodów i zamknięte fabryki opowiadają całkiem inną historię. By ją zrozumieć, trzeba najpierw wskazać terytorium: to zagubiona na granicy dwóch światów mieścina, gdzieś między morzem a górami, Włochami a Francją. A potem opisać topografię: to miasteczko leży w głębi doliny, w miejscu, gdzie mała rzeczka wpada do wielkiej rzeki, która pokonuje ostatnie alpejskie przeszkody, zanim przepłynie równinę i dokona żywota w wodach Morza Śródziemnego. Opowiedzieć wreszcie o surowym klimacie, o zimach ciągnących się w nieskończoność w skalistych kotlinach, i o nieznośnych latach, jakby klimaty alpejski i śródziemnomorski zachowały jedynie to, co jest w nich najgorsze. Między zagubionymi we mgle, mrocznymi lasami sosnowymi a dębowymi gajami na najbardziej nasłonecznionych stokach było to jednak kiedyś targowe miasteczko, dokąd ściągali wieśniacy z okolicznych osad, żeby sprzedać swoje mizerne towary. Trzeba też wzbogacić opis o rys historyczny, wspomnieć, że do połowy XIX wieku to zapomniane miasteczko na skraju hrabstwa Nicei leżało jeszcze we Włoszech. Gdy nadszedł czas aneksji, Francja uczyniła je siedzibą podprefektury. Starała się wzbudzić wśród miejscowych poczucie przywiązania do nowej ojczyzny. Budowa drogi krajowej i linii kolejowej łączącej Niceę z Digne pozwoliła tym stronom pomału przełamać izolację. Gigantyczne place budowy – drążenie tuneli i wznoszenie monumentalnych wiaduktów – przy których trudziło się wielu włoskich robotników, utorowały drogę w kierunku wybrzeża.
Pomimo dość słabej sytuacji gospodarczej niewielka część ludności zdołała się wzbogacić, zgromadzić dobra materialne: powstały przedsiębiorstwa, sklepy, miejsca użyteczności publicznej i mieszkania. Na tle żyjących w surowych warunkach rolników i pracowników fabryk wyróżniała się nieliczna miejscowa burżuazja, mogąca sobie pozwolić na większy komfort. Na czarno-białych pocztówkach z początku XX wieku widać te rodziny, spacerujące dumnie po promenadzie ciągnącej się wzdłuż rzeki, siedzące na tarasie kawiarni na placu. Jedno ze zdjęć z tej epoki ukazuje nieskazitelną witrynę sklepu mojej rodziny. Mężczyzna w garniturze stoi w drzwiach, wyprostowany i godny. Jego muszka i kapelusz są nienaganne. Na imię ma Désiré. Mój pradziadek z surową miną wpatruje się w obiektyw. Kontrast z innymi mieszkańcami, którzy idą ulicą w brudnych i połatanych roboczych fartuchach, jest uderzający. Ta pożółkła fotografia wystarczy, by opowiedzieć, czym było nasze nazwisko.
Masarnia znaczyła coś jeszcze do początku lat osiemdziesiątych. W soboty i w niedziele kolejka ustawiała się grzecznie nawet na ulicy. Było to powszechnie szanowane miejsce, onieśmielające znaczną część mieszkańców. Najlepsze porcje mięsa i komplementy były zarezerwowane dla najzamożniejszych klientów. Starsze kawałki mięsa sprzedawano ubogim rodzinom, które ledwie ośmielały się przekroczyć próg sklepu i raczej nie przyszłyby na skargę. Na głównej handlowej ulicy miasta to my wciąż stanowiliśmy prawo. Choć już niezbyt długo.
Jacques Leibowitch, immunolog ze Szpitala Raymonda Poincaré w Garches, jest jednym z nielicznych francuskich czytelników biuletynu CDC z Atlanty. Na początku lata 1981 roku jego siostra, dermatolożka ze Szpitala Tarniera, wspomniała mu przy jakiejś okazji, że na jej oddział trafiło dwóch homoseksualnych pacjentów z wyjątkowo rzadkim rodzajem raka skóry: mięsakiem Kaposiego.
I oto 3 lipca 1981 roku w „MMWR” ukazuje się artykuł zatytułowany Mięsak Kaposiego a pneumocystoza u osób homoseksualnych – Nowy Jork i Kalifornia. Pismo potwierdza fakt tajemniczego szerzenia się tych chorób w środowisku młodych nowojorskich i kalifornijskich gejów, precyzując, że mięsak Kaposiego zdiagnozowano właśnie u dwudziestu sześciu amerykańskich homoseksualistów. Czterech z nich cierpi też na pneumocystozę.
Lektura tego artykułu rodzi w umyśle Jacques’a Leibowitcha wiele wątpliwości. W istocie jest czymś niezwykłym, by w publikacji medycznej definiować część populacji poprzez jej orientację seksualną. Ale lekarz kojarzy ten fakt z dwoma przypadkami homoseksualistów dotkniętych niezwykle rzadkim nowotworem skóry, o których kilka dni wcześniej mówiła mu siostra.
Szpera w szufladach i odnajduje w swoich archiwach interesującą dokumentację pewnego taksówkarza pochodzenia portugalskiego, zmarłego w 1979 roku. Mężczyzna cierpiał z powodu różnych infekcji, a przede wszystkim był chory na pneumocystozę. To rozbudza ciekawość immunologa, który dzwoni do kilku kolegów z wielkich szpitali regionu paryskiego. Kontaktuje się ze specjalistą chorób zakaźnych ze Szpitala Claude’a Bernarda, który zadaje sobie te same pytania. Willy Rozenbaum dzieli się z nim swoimi pierwszymi spostrzeżeniami. Wymieniając uwagi z kolegami po fachu, dowiedział się o pięciu innych świeżo odnotowanych przypadkach pneumocystozy, których nikt nie potrafi wyjaśnić. Skoro w ciągu zaledwie kilku tygodni zdołał zidentyfikować sześć przypadków niczym nieróżniących się od tych, które opisano w „MMWR”, to znaczy, że musi ich być znacznie więcej.
W związku z dziwnym pojawieniem się dwóch przypadków tej choroby we Francji dwaj lekarze nie mają wątpliwości: trzeba ogłosić alarm.
Okrwawione tusze. Właśnie tak od trzech pokoleń wyglądało rodzinne złoto. Detaliczna sprzedaż sztuk mięsa, pakowanych starannie w różowy papier w kratkę, na którym widniało nasze nazwisko.
Jak głosi legenda, moi dziadkowie pobrali się nocą, żeby ominąć zakaz pradziadka. Chcąc chronić swoją schedę i reputację, zabronił swoim dzieciom poślubiać Włochów. Żadne z nich, gdy osiągnęło już odpowiedni wiek, nie omieszkało złamać tego zakazu.
Często zadawałem sobie pytanie, jak w takiej małej mieścinie, gdzie wszyscy wszystko wiedzą, można się było pobrać nocą, w sekrecie. Przyjąłem do wiadomości romantyczną wersję historii. Podobała mi się tym bardziej, że zawsze myślałem o dziadkach jako o parze całkowicie oddanej pracy.
Nigdy nie rozstawali się z mięsem. Poniedziałek poświęcali na ubój, inne dni na pracę w sklepie. Wprawdzie wczesnym popołudniem spuszczali żaluzję, ale było tak wiele do zrobienia, że na zapleczu masarni urządzili kuchnię. Wystarczyłyby trzy minuty, żeby z ulicy 4 Września pójść pieszo i zjeść coś w domu, a jednak. Rodzinny dom był tuż obok, za kościołem. Nazywaliśmy go „magazynem”, bo kiedyś składowano tam towar sprzedawany w sklepie. Nawet miejsca, w których żyli, nosiły nazwy związane z ich pracą.
W niedzielę po południu sklep był zamknięty. Ale trzeba się było przygotować na następny tydzień: pokroić cielęce tusze, zapeklować szynki, obtoczyć eskalopki w panierce, zamarynować głowiznę, kręcić korbą, wytwarzając tony kiełbas. Potem trzeba było sprzątać godzinami. Dużą ilością wody zmywało się warsztat, ściany i podłogi, maszyny, noże, skrzynki, w których nosiło się mięso. Ciemnoczerwona krew, rozpuszczona w mydlinach, stawała się prawie różowa. Pocierało się ostrzem o rzeźniczy blok, żeby usunąć resztki mięsa wbite w drewno na skutek uderzania nożem. Ten gest powtarzano tak często, że drewno, z którego wyciosano monumentalny blat, zostało zryte na kilka centymetrów w głąb. W końcu prano w wysokiej temperaturze fartuchy i ścierki. Nazajutrz trzeba było wszystko zaczynać od nowa. Praca w sklepie odmierzała czas życia codziennego, nie pozostawiając ani chwili wytchnienia. Mięso dało rodzinie wszystko, nie można było odpłacać mu niewdzięcznością.
Émile, mój dziadek, przemierzał też co tydzień setki kilometrów, zaopatrując konstelację pobliskich górskich wiosek. Jego przystosowana do tego celu ciężarówka jeździła od osad do uczepionych wapiennych zboczy siedlisk, by zatrzymać się tu na kilka godzin, tam ledwie na kilka minut. W tych osiedlach ludzkich, od lat pozbawionych sklepów, wypatrywano go niecierpliwie.
Reszta tekstu dostępna w regularnej sprzedaży.
[1] „Morbidity and Mortality Weekly Report” („MMWR”) – cotygodniowy biuletyn podający dane dotyczące zachorowalności i umieralności (przyp. aut.).
[2] Centers for Disease Control and Prevention (CDC) – państwowa agencja zdrowia publicznego z siedzibą w Atlancie w stanie Georgia (przyp. aut.).
WYDAWNICTWO CZARNE sp. z o.o.
czarne.com.pl
Wydawnictwo Czarne
@wydawnictwoczarne
Sekretariat i dział sprzedaży:
ul. Węgierska 25A, 38-300 Gorlice
tel. +48 18 353 58 93
Redakcja: Wołowiec 11, 38-307 Sękowa
Dział promocji:
al. Jana Pawła II 45A lok. 56
01-008 Warszawa
Opracowanie publikacji: d2d.pl
ul. Sienkiewicza 9/14, 30-033 Kraków
tel. +48 12 432 08 50, e-mail: [email protected]
Wołowiec 2024
Wydanie I
