Wszystko o miodzie i jego pozyskiwaniu ebook

Wszystko o miodzie i jego pozyskiwaniu Sławomir Trzybiński

Copyright © 2018 Wydawnictwo BEE & HONEY Sp. z o.o.

BEE & HONEY Sp. z o.o. Klecza Dolna 148 34-124 Klecza Dolna tel.: 33 845-10-11, tel./fax 33 873 51 40 www.pasieka24.pl, [email protected]

Wszelkie prawa zastrzeżone.

Niniejsza publikacja ani w całości, ani w części nie może być w żaden sposób powielana i rozpowszechniana bez pisemnej zgody wydawcy.

Nazwy handlowe towarów występujące w tej pracy są znakami towarowymi zastrzeżonymi lub nazwami zastrzeżonymi odpowiednich firm.

Wydawnictwo BEE & HONEY Sp. z o.o. nie ponosi odpowiedzialności za jakąkolwiek szkodę, będącą następstwem korzystania z informacji i metod zawartych w niniejszej publikacji.

Korekta, przygotowanie do składu: Teresa Kobiałka, Martyna Walerowicz

Skład, opracowanie graficzne, projekt okładki: Roman Dudzik

Fotografie: Roman Dudzik, Jerzy Jóźwik, Krzysztof Kozerski, Milan Motyka, Renata Łacek, Weronika Czech

Wydanie I

ISBN 978-83-947516-4-7

Pszczoły i rośliny

Po ustąpieniu ostatniego zlodowacenia, około 10–12 tysięcy lat temu, w środkowej Europie zaczął się kształtować biotop, w którego skład weszły znane nam obecnie rośliny i zwierzęta. Jednym z gatunków były pszczoły miodne. Istnieją one na Ziemi od bardzo dawna. Z badań archeozoologicznych wynika, że pszczoły istniały już 200 milionów lat temu. Wraz z rozwojem szaty roślinnej opuszczone przez lodowiec tereny zasiedliły pszczoły, które żywiły się dostarczanym przez kwiaty pyłkiem i nektarem. Przy okazji zbioru tych produktów zapylały odwiedzane przez siebie kwiaty.Ta zależność pozwalała pszczołom przeżyć, a roślinom umożliwiała wydawanie nasion. Bez kwitnących roślin pszczoły nie miałyby co jeść, a rośliny nie mogłyby się rozmnażać. Taka zależność między gatunkami to symbioza. Dzięki niej środowisko jest utrzymywane w równowadze i nie dochodzi do jego zmian i degradacji.

Pszczoły

Na terenie naszego kraju opisano aż 500 gatunków owadów określanych jako pszczoły. Do nich należą pszczoły miodne, które tworzą wieloletnie rodziny, składające się z tysięcy osobników. Te pszczoły użytkujemy w naszych pasiekach. Pozostałe gatunki żyją samotnie.

Jedynie trzmiele, a jest ich u nas niespełna 30 gatunków, tworzą okresowe rodziny, wymierające przed zimą (przetrwają tylko zapłodnione królowe). Wszystkie te owady zależne są od obecności roślin wytwarzających kwiaty i wzajemnie, powstawanie nasion jest uzależnione od pracy pszczół na kwiatach.

Hodowana przez pszczelarzy pszczoła miodna pochodzi z terenu Europy, Afryki i blisko-wschodniej Azji. Gatunek ten dzieli się na kilkanaście odmian geograficznych, czyli ras. Różnią się one nieznacznie od siebie kolorem i przystosowaniem do warunków klimatycznych właściwych dla obszarów, z jakich pochodzą.

Ale pszczoły miodne wszystkich ras tworzą podobne rodziny i mają taką samą biologię rozrodu.

Ze względu na wyjątkową przydatność gospodarczą, pszczoły zostały zasiedlone niemal na całym świecie. Do Ameryki przewiezione zostały w XVII wieku, a do Azji i Australii w wieku XIX. Utrzymywane są dla zapylania roślin rolniczych i produkcji miodu, a także innych produktów pszczelich: wosku, pyłku kwiatowego, pierzgi, mleczka, propolisu oraz jadu.

Rodzina pszczela

Pszczoły nie żyją pojedynczo, lecz tworzą rodzinę składającą się z tysięcy robotnic, jednej matki pszczelej oraz występujących sezonowo trutni. Robotnice to samice, u których narządy rozrodcze są silnie zredukowane, za to dobrze wykształcone są organy służące do wykonywania prac pozwalających rodzinie pszczelej przeżyć i rozwijać się.

Matka pszczela, zwana królową, ma dobrze rozwinięte narządy rozrodcze i zajmuje się składaniem jajeczek, z których powstają nowe osobniki. Oprócz tego wydziela hormony, które integrują wszystkie pszczoły w dobrze działającą społeczność.

Trutnie to samce i ich jedyną powinnością jest zapłodnienie młodej matki pszczelej. Występują wiosną i w pierwszej części lata, gdy pojawiają się młode królowe.

Gniazdo pszczół jest zbudowane z woskowych plastrów. Plaster to konstrukcja składająca się ze ścianki i dobudowanych z jej obu stron komórek. W tych komórkach są gromadzone zapasy: miód i powstała z pyłku kwiatowego pierzga, a także wychowywany jest czerw, czyli stadia rozwojowe pszczół.

Grubość plastra to 2,5 cm. Odległość między sąsiadującymi ze sobą plastrami wynosi około 1 cm.

Pszczoły całe życie spędzają na plastrach, z wyłączeniem lotów po nektar, pyłek, wodę, zwiadowczych oraz podczas rojenia się. Matka pszczela wylatuje z ula tylko kilka razy: w pierwszych dniach życia na loty orientacyjne i godowe, a później może odlecieć wraz z rojem.

Trutnie wylatują na loty orientacyjne i w celu znalezienia matki, by ją unasiennić.

Budowa pszczoły

Ciało owadów, a więc i pszczół, jest zbudowane z trzech części: głowy, tułowia i odwłoka. W głowie znajduje się początkowy odcinek przewodu pokarmowego, główny zwój nerwowy pełniący rolę mózgu i gruczoły wydzielające ślinę.

Na głowie są też narządy zmysłów: oczy i czułki. Tułów jest wypełniony silnymi mięśniami poruszającymi skrzydła. Pszczoła ma dwie pary skrzydeł. Również na tułowiu znajdują się trzy pary nóg. Nogi służą nie tylko do chodzenia, ale są podstawowymi narządami do zbierania pyłku.

W tym celu zaopatrzone są we włoski, ułożone w specjalistyczne struktury: grzebyczek, szczoteczkę i koszyczek.

W odwłoku znajduje się zasadnicza część przewodu pokarmowego: wole miodowe, jelito środkowe i jelito tylne. W wolu pszczoła przynosi do ula nektar, w jelicie środkowym następuje trawienie i wchłanianie składników pokarmowych, w jelicie tylnym tworzą się masy kałowe i jest wchłaniana woda.

W odwłoku są cewki Malpighi'ego, pełniące rolę nerek pszczoły. Jest też serce, które zbiera i pompuje do aorty hemolimfę, czyli pszczelą krew. W odwłoku znajdują się też również narządy rozrodcze. W zakończeniu odwłoka znajduje się służące do obrony żądło z gruczołem jadowym, ale tylko u osobników żeńskich.

Na grzbietowej części odwłoka, u robotnic, jest gruczoł zapachowy wydzielający lotną substancję, którą pszczoły „zwołują się”. Pod odwłokiem, też tylko u robotnic, są gruczoły woskowe, wydzielające wosk pszczeli.

Wewnątrz ciała pszczoły znajduje się pajęcza sieć tchawek. To układ oddechowy, czyli cienkie przewody, doprowadzające powietrze do wszystkich narządów. Do tchawek powietrze dostaje się z worków powietrznych, a do nich przez szereg otworów po bokach ciała, zwanych przetchlinkami.

Całe ciało pszczoły jest pokryte włoskami. Pełnią one niebagatelną rolę, gdyż do nich przyczepia się pyłek, co umożliwia przenoszenie go z kwiatka na kwiatek i skuteczne zapylenie.

Podział pracy

Pszczoły robotnice wykonują różne prace niezbędne do utrzymania się przy życiu rodziny pszczelej i do jej rozwoju. Robotnice są krótkowieczne. W okresie wiosennym i letnim żyją 1-2 miesiące, jedynie pszczoły zimujące żyją dłużej, nawet do 8 miesięcy.

W odróżnieniu od nich matka pszczela może przetrwać do 5 lat. Trutnie żyją krótko, co wynika z ich roli. Otóż w okresie pełnego rozwoju pszczelej rodziny wykonują wiele lotów obserwacyjnych i godowych, już od drugiego tygodnia życia.

To bardzo niebezpieczne „wyprawy” dla niezgrabnego i pozbawionego żądła trutnia, dlatego latem rzadko spotkamy w ulu trutnie starsze niż 2-tygodniowe. Z kolei w drugiej części sezonu, czasem już od pierwszych dni lipca, trutnie są wyganiane z uli przez pszczoły, które zaczynają się przygotowywać do zimy.

Pszczoła robotnica po wygryzieniu się z komórki przez 2-3 dni odżywia się, po czym przystępuje do pracy: zajmuje się sprzątaniem gniazda, karmieniem starszych larw mieszaniną miodu, pyłku i wody, odbieraniem i przerabianiem nektaru przynoszonego przez jej starsze siostry-zbieraczki, karmieniem młodych larw mleczkiem pszczelim (które sama wydziela), wytwarzaniem wosku, budową plastrów i obroną gniazda.

Niektóre pszczoły bezpośrednio opiekują się matką pszczelą, karmiąc ją i czyszcząc. W jesieni życia pszczoła staje się zbieraczką: wylatuje po nektar, pyłek, wodę lub kit. Wymienione czynności nie zawsze są wykonywane w przedstawionej kolejności, czasem pszczoła podejmuje pracę z pominięciem wcześniejszych etapów.

Jeśli jednak jakiejś pracy wcześniej nie wykonywała, może „wrócić” do niej w starszym wieku. Nie może jednak po raz drugi karmić czerwiu mleczkiem i wydzielać wosku.

Pszczoły przez cały czas przekazują sobie nektar. W czasie tego wzajemnego karmienia rozprowadzane są wśród nich hormony zewnętrzne – feromony. Tym sposobem każda pszczoła jest poinformowana o fizjologicznym stanie swojej rodziny.

Pszczoły wychowane w drugiej części lata (sierpień, wrzesień) nie mają żadnych obowiązków. W tym czasie nie ma na ogół obfitego pożytku, nie trzeba więc przerabiać nektaru. Nie ma też dużo larw do karmienia, bo wraz ze zbliżającą się jesienią matka składa mało jajeczek.

Dlatego te pszczoły w okresie swojej „młodości” niewiele pracują, dzięki czemu ich organizmy nie wyczerpują się. Te pszczoły nazywane są pszczołami zimowymi – przeżyją nawet do przyszłorocznej wiosny i wtedy przystąpią do karmienia larw, przerabiania nektaru, magazynowania pyłku i innych potrzebnych prac. Zginą dopiero po wychowaniu swoich sióstr.

Rośliny

Dostarczanie pożywienia dla pszczół jest wynikiem przystosowania roślin do zapylania przez owady. Kwiaty konkurują między sobą o zwabienie jak największej liczby zapylaczy. Wykształciły w tym celu środki wabiące: pokarmowe (czyli pyłek i nektar) oraz sygnalizacyjne (barwy i kształty kwiatów oraz ich zapach).

Rzadko się zdarza, aby rośliny owadopylne miały niepozorne, zielone kwiaty. W procesie ewolucji większe możliwości reprodukcji miały rośliny skutecznie przywabiające owady zapylające, czego efektem jest wielka różnorodność barw i kształtów kwiatów.

Kwiaty owadopylne mają zazwyczaj jaskrawe barwy, żywo kontrastujące z otoczeniem. Zabarwione są płatki korony, niekiedy także działki kielicha i niektóre liście. Różne są kształty kwiatów i rozmieszczenie barw, które przybierają formę wskaźników i sygnałów, mających ułatwić owadom znalezienie drogi do nektaru.

Małe kwiaty skupione są w kwiatostany, dzięki czemu są lepiej widoczne na tle otoczenia. Wabiąco na owady działa zapach, który powstaje w wyniku wydzielania olejków eterycznych w gruczołach zapachowych zlokalizowanych najczęściej w płatkach korony.

Nektar

Nektar to słodka ciecz wydzielana przez gruczoły roślinne zwane nektarnikami. Znajdują się one w kwiatach większości roślin owadopylnych – są to nektarniki kwiatowe. Niektóre rośliny mają nektarniki pozakwiatowe, umiejscowione na liściach, przylistkach, ogonkach liściowych i działkach kielicha.

Nektarniki są zbudowane z dużych komórek tkanki wydzielniczej ułożonych w kilku warstwach. Wydzielany przez nie nektar wydobywa się na powierzchnię nektarnika przez przekształcone aparaty szparkowe lub bezpośrednio przez nabłonek.

Nektarniki kwiatowe zlokalizowane są tak, by owad w trakcie poszukiwania pokarmu dokonał zapylenia krzyżowego kwiatu. Na ogół znajdują się na dnie kwiatowym, co sprawia że owad w trakcie pobierania nektaru ociera się o pręciki i słupek kwiatu. Nektarniki pozakwiatowe mają niewielkie znaczenie dla owadów, gdyż wydzielają mało nektaru.

Skład nektaru

Nektar jest roztworem wodnym różnych cukrów i niewielkich ilości innych substancji: związków białkowych, aminokwasów, kwasów organicznych, soli mineralnych, witamin, substancji zapachowych i barwników. Nektar zawiera głównie cukry proste: glukozę i fruktozę, dwucukier sacharozę oraz niewielkie ilości cukrów złożonych.

Nektar różnych roślin zawiera od 5 do 70% cukrów. Najchętniej pszczoły zbierają nektar o zawartości cukrów około 50%. Jeżeli stężenie cukrów w nektarze jest niższe niż 15%, pszczoły przestają się nim interesować, zaś nektaru o zawartości cukrów mniejszej niż 5% nie zbierają wcale.

Na gęstość nektaru duży wpływ ma wilgotność względna powietrza. Przy niskiej wilgotności zawartość cukrów w nektarze rośnie, zazwyczaj w godzinach popołudniowych, by przez noc ulec rozrzedzeniu. Gęstość nektaru wpływa na wydajność pracy pszczół, ponieważ z rzadkim nektarem pszczoły przynoszą do ula dużo wody, którą trzeba odparować, co powoduje dodatkowe zużycie miodu.

Różne są proporcje cukrów prostych i sacharozy w nektarze różnych roślin. Są rośliny, w których nektarze dominuje sacharoza, na przykład jasnota, lipa i trojeść, w innych proporcje sacharozy i glukozy są podobne, chociażby u bobowatych (motylkowatych).

U jeszcze innych są tylko cukry proste, a sacharozy nie ma wcale, na przykład u kapustowatych (rzepak, rzepik, kapusta). Skład chemiczny nektaru i zawartość w nim cukrów są charakterystyczną cechą gatunkową danej rośliny.

Pszczoła jednorazowo pobiera z kwiatów około 30-40 mg nektaru. Wykonuje w ciągu dnia do 12 lotów i może zgromadzić do 500 mg nektaru. W celu wytworzenia 1 kg miodu pszczoły muszą odwiedzić miliony kwiatów. Na przykład od 2 do 4 milionów kwiatów drzew owocowych, a robinii akacjowej 8,5 milionów kwiatów.

Nektarowanie roślin

Wydzielanie nektaru w kwiecie u większości roślin rozpoczyna się jeszcze przed rozkwitnięciem, w trakcie rozwoju kwiatu nasila się, by osiągnąć apogeum w okresie pylenia pylników i dojrzałości słupka, po czym ustaje. Nie jest to regułą, bowiem u niektórych gatunków, na przykład u robinii akacjowej, maliny i niektórych drzew owocowych, ilość wydzielanego nektaru zwiększa się przez pewien czas po zapyleniu.

Jeżeli po zapyleniu nektar nie zostanie zebrany przez owady, ulega resorpcji i substancje energetyczne w nim zawarte zostaną wykorzystane do budowy rozwijającego się zalążku owocu. Dzieje się tak u wszystkich roślin.

Większość roślin najobficiej nektaruje w środku dnia, co związane jest z procesem fotosyntezy, który przebiega w dzień. Różna jest długość nektarowania kwiatów poszczególnych gatunków roślin. Są kwiaty żyjące tylko jeden dzień, na przykład u gryki, które rozwijają się rano i już w godzinach przedpołudniowych kończą wydzielanie nektaru.

Dlatego gryka nektaruje tylko przed południem. Natomiast kwiaty facelii też żyją tylko dobę, ale zebrane są w kwiatostany, tzw. skrętki i rozkwitają w ciągu całego dnia z przewagą godzin popołudniowych. Te później rozkwitnięte mogą przenosić nektarowanie na dzień następny.

Kwiaty innych gatunków, na przykład wiśni, jabłoni, koniczyny i cebuli nektarują dłużej, bo dwa do trzech dni.

Obfitość nektarowania kwiatów jest właściwością dziedziczną, ale zależy też od warunków zewnętrznych. Największy wpływ na nektarowanie ma odpowiednie nasłonecznienie i zawartość wody w glebie. Pewne znaczenie ma też wilgotność względna powietrza.

Jeśli jest zbyt niska, nektar może wysychać do tego stopnia, że pszczoły nie będą mogły go pobierać. Wysychanie nektaru potęguje też silny wiatr.

Wpływ temperatury na obfitość nektarowania związany jest ściśle z gatunkiem rośliny. Niższy próg termiczny nektarowania jest wiosną a wyższy latem, dlatego wcześnie kwitnące rośliny nektarują dobrze przy niskich temperaturach (na przykład wiśnie już od 8°C), ale nektarowaniu większości popularnych roślin miododajnych najbardziej sprzyja temperatura od 16 do 28°C.

Przy temperaturze powyżej 35°C nektarowanie ustaje na skutek słabnięcia procesów asymilacyjnych. Niska temperatura w nocy zazwyczaj korzystnie wpływa na nektarowanie, ponieważ zmniejsza się wtedy zużycie produktów fotosyntezy na procesy życiowe rośliny.

Obfitość nektarowania zależy od żyzności gleby i od przeprowadzonych zabiegów agrotechnicznych, ponieważ mają one wpływ na liczbę kwiatów wytwarzanych przez rośliny. Dobremu nektarowaniu najbardziej sprzyjają długie okresy pięknej, słonecznej pogody pod warunkiem, że gleba zawiera dostateczną ilość wilgoci do prawidłowego funkcjonowania roślin.

Spadź

Spadź to słodka, lepka substancja produkowana przez niektóre gatunki owadów odżywiających się sokiem roślinnym. Są to mszyce, czerwce i miodunki, które w zasadzie są szkodnikami roślin, ponieważ nakłuwają liście i korę młodych pędów, i pobierają soki z tkanki przewodzącej.

Sok roślinny zawiera dużo cukrów i niewiele białek i aminokwasów, które są potrzebne do rozwoju pobierających go owadów. By zaspokoić zapotrzebowanie na białka, muszą one pobierać bardzo duże ilości soku, który po wstępnym przetrawieniu wydalają na zewnątrz.

To właśnie spadź, która zawiera bardzo dużo cukrów oraz pewne ilości innych substancji pochodzących z soku roślinnego, a więc białka, aminokwasy, sole mineralne, garbniki, żywice i inne substancje nadające miodom spadziowym specyficzny smak i aromat.

Spadź wydzielana przez czerwce spływa w postaci dużych kropli, a spadź mszyc wyrzucana jest na niewielką odległość w postaci drobnych kropelek. Opada ona na znajdujące się niżej liście, pędy, gałęzie, a w latach masowego wystąpienia mszyc i czerwców także na rośliny pod drzewami i na ziemię.

W świeżej spadzi stężenie cukrów wynosi od 5 do 18%. Spadź szybko wysycha i zawartość suchej masy wzrasta do 35-50%. W takim stanie jest najchętniej pobierana przez pszczoły. Suchą masę spadzi stanowią głównie cukry, których jest około 90%.

Wśród nich najwięcej jest cukrów prostych – glukozy i fruktozy oraz dwucukru sacharozy. Spadź w odróżnieniu od nektaru zawiera pewne ilości innych dwucukrów: maltozę, trehalozę i galaktozę oraz trójcukry: melecytozę i rafinozę.

Poza tym są w niej wielocukry zwane dekstrynami. Związki azotowe, których w suchej masie spadzi jest około 5% to enzymy i aminokwasy. Wśród soli mineralnych, których w spadzi jest ponad 1% przeważają związki potasu wapnia i sodu, a w mniejszych ilościach występują żelazo mangan i magnez.

Świeża spadź ma barwę jasną, ale po pewnym czasie ciemnieje na skutek zanieczyszczenia kurzem i rozwoju glonów i grzybów.

fot.© Jerzy Jóźwik

Pyłek

Najważniejszym i niezastąpionym pokarmem pszczół jest pyłek kwiatowy. Są to męskie komórki rozrodcze roślin nasiennych, wytwarzane w pylnikach kwiatów w bardzo dużych ilościach. Pyłek spełnia ważną funkcję w przywabianiu pszczół do kwiatów.

Pszczoły zbierają pyłek i przy okazji przenoszą go na inne kwiaty, dzięki czemu dochodzi do zapylenia krzyżowego. Pyłek jest źródłem białka, tłuszczów, soli mineralnych, witamin oraz węglowodanów. Wartość odżywcza pyłku wynika głównie z zawartości w nim białka oraz jego dostępności i strawności.

Zawartość białka w pyłku zależy od gatunku rośliny i wynosi 20 – 25%.

Pyłek zbierany jest z kwiatów przez pszczoły zbieraczki pyłku, wykorzystujące do tego przystosowania morfologiczne swojego ciała. Pszczoła na kwiecie zgarnia szczoteczkami przednich odnóży pyłek z pylników, po czym przekazuje go przy pomocy odnóży drugiej pary na odnóża trzeciej pary, gdzie składany jest w koszyczkach na zewnętrznej stronie goleni w kulki zwane obnóżami pyłkowymi.

Pyłek, który przyczepia się do powierzchni ciała pszczoły-zbieraczki też jest sczesywany i formowany w obnóże. Obnóża mają średnicę 2 – 3 mm, i ważą od 4 do 14 mg.

Barwa obnóży zależy od koloru pyłku, z którego zostały uformowane. Ze względu na wierność kwiatową pszczoła zbiera pyłek tylko z jednego gatunku roślin i dlatego obnóże w 97- 99% składa się z pyłku tej samej rośliny. Obnóża zbieraczki przynoszą do ula i składają w komórkach plastrów.

Tak zmagazynowany pyłek pszczoły ulowe zwilżają rzadkim miodem a następnie ubijają górną powierzchnią żuwaczek, by między warstwami pyłku nie pozostały wolne przestrzenie. Jeśli pyłek ten jest przeznaczony na zapas zimowy, pszczoły zalewają komórki do pełna dojrzałym miodem i pokrywają go cienką warstwą wosku.

W ciepłej atmosferze gniazda pszczelego w takiej mieszaninie zachodzą różne procesy, z których najważniejszym jest fermentacja mlekowa. Kwas mlekowy zakwasza i konserwuje pierzgę, tak bowiem nazywa się przetworzony w ten sposób pyłek.

Dopiero z pierzgi przygotowywana jest specjalna mieszanina, którą młodsze pszczoły karmicielki podają trzydniowym i starszym larwom pszczelim. Pierzga jest też spożywana przez młode pszczoły, co wydatnie poprawia ich kondycję i pozwala odłożyć zapasy w postaci ciała białkowo-tłuszczowego w części osierdziowej odwłoka.

Szczególnie ważne jest to dla pszczół, których zadaniem jest przeżyć zimę.

Rośliny pożytkowe

Rośliny dostarczające pszczołom nektaru i pyłku występują w siedliskach naturalnych, sztucznych i na polach uprawnych. Rośliny uprawne stanowiące często główny pożytek towarowy, to rzepik, rzepak, maliny, facelia, gorczyca jasna, ogórecznik lekarski, gryka, plantacje nasienne niektórych warzyw, koniczyna biała i czerwona, fasola wielokwiatowa i nostrzyk, a także sady i plantacje krzewów owocowych.

Pszczelarze starają się wykorzystać nieuprawiane grunty do polepszenia pożytków i wysiewają różne gatunki roślin miododajnych. Najczęściej uprawiane są rośliny rolnicze: facelia i ogórecznik.

Oprócz nich warto wysiewać rośliny o dużej wydajności pyłkowej i miodowej: przegorzana kulistego, trojeść amerykańską, pszczelnika mołdawskiego, szałwię okręgową i omszoną, hyzopa lekarskiego, tulię kalifornijską, kocimiętkę właściwą i nagą, farbownika lekarskiego oraz kłosowca fenkułowego zwanego lofantem.

Bardzo ważnym, a dla wielu pasiek jedynym źródłem pożytku, są chwasty występujące w uprawach polowych takie jak chaber bławatek, gorczyca polna i rzodkiew świrzepa. Ważną rośliną pożytkową występującą zarówno na uprawianych użytkach zielonych, jak i na stanowiskach naturalnych oraz nieużytkach jest mniszek lekarski, dostarczający oprócz nektaru bardzo dużych ilości pyłku (do 300 kg z 1 ha), co czyni go jedną z najbardziej pyłkodajnych roślin w Polsce.

Najwcześniej zakwitającą rośliną pożytkową jest podbiał pospolity. Dużo nektaru dostarcza żmijowiec zwyczajny i rezeda żółta. Roślinami masowo porastającymi nieużytki i stanowiska ruderalne są różne gatunki nawłoci, z których największe znaczenie mają zakwitające w sierpniu nawłoć późna i kanadyjska.

Na stanowiskach wilgotnych występuje kwitnący w lipcu sadziec konopiasty. Na łąkach i pastwiskach rośnie żywokost lekarski.

Drzewami dostarczającymi głównego pożytku są robinie akacjowe, potocznie zwane akacją i różne gatunki lip, z których największe znaczenie mają lipy drobnolistne, gdyż występują najczęściej. Gatunki te można spotkać zarówno w zwartych kompleksach leśnych, jak i w parkach, przy drogach, na osiedlach, cmentarzach i w ogrodach.

Krzewy dostarczające pożytku dla pszczół występują w lasach: czeremcha zwyczajna, czeremcha amerykańska, kruszyna, maliny leśne i głogi, a także w sztucznych nasadzeniach: śnieguliczka, dereń jadalny, irgi oraz śliwy ałycza i tarnina.

Wszystkie te gatunki krzewów występują też masowo na stanowiskach ruderalnych i nieużytkach. Bardzo duże znaczenie jako pożytki rozwojowe mają wierzby, z których najwięcej nektaru i pyłku dostarcza wierzba iwa. W sprzyjających warunkach pogodowych udaje się uzyskać miód wierzbowy.

Krzewinką o bardzo dużym znaczeniu pszczelarskim jest wrzos pospolity. Miód wrzosowy jest najszlachetniejszym miodem uzyskiwanym w polskich pasiekach. Wykorzystanie pożytku wrzosowego wymaga od pszczelarza dużej wiedzy i doświadczenia.

Pożytki spadziowe

W Polsce największe znaczenie jako pożytki spadziowe mają świerk i jodła. Bardzo rzadko spadź występuje na sośnie, ale w latach licznego pojawienia się jej producentów, może dostarczać obfitego pożytku ze względu na wielkie areały lasów sosnowych.

Często spadziują drzewa liściaste: dęby, buki, klony, lipy, brzozy, wierzby, a także rośliny zielne – trzciny i żyto. Domieszkę ich spadzi często można spotkać w miodach nektarowych, rzadko jednak udaje się uzyskać czysty miód spadziowy z tych roślin.

Występowanie pożytków spadziowych uzależnione jest od masowego pojawienia się ich producentów, a ono najbardziej zależy od pogody. Silne opady atmosferyczne i niskie temperatury opóźniają wystąpienie spadzi, a ulewny deszcz w trakcie trwania pożytku zmyje wytwarzające spadź owady i pożytek zostanie przerwany w danym sezonie już bezpowrotnie.

Tak jak dla większości pożytków nektarowych, również dla spadziowania najlepsza jest ciepła, słoneczna pogoda z temperaturą w przedziale 25-30°C i wilgotność względna powietrza 60-70%. Najobficiej spadź iglasta (świerk, jodła) występuje w latach o wilgotnym maju i czerwcu oraz ciepłym i suchym lipcu i sierpniu, chociaż nie jest to regułą.

Spadź na terenach spadziowych występuje w zasadzie co roku, nie zawsze jednak na tyle obficie, by pszczoły zdołały odłożyć miód towarowy.

Wydajność intensywnie spadziującego lasu jest bardzo duża – może on dostarczać 700 – 1000 kg surowca miodowego rocznie z hektara, co przy dużych połaciach Puszczy Jodłowej i lasów regla dolnego, daje pasiekom olbrzymie możliwości produkcyjne.

Miód spadziowy ze względu na właściwości dietetyczne, jest bardzo poszukiwany na rynku.

Powstawanie miodu

Nektar jest przynoszony do ula przez pszczoły zbieraczki w wolu miodowym. Przeciętny pojedynczy ładunek nektaru waży 14-15 mg, ale przy bardzo obfitym pożytku i niewielkiej odległości od ula może to być nawet 40 mg. Dlatego dla zgromadzenia każdego kilograma miodu pszczoły muszą wykonać bardzo dużo lotów, co pochłania dużo energii.

Zużycie jej wzrasta wraz ze zwiększaniem odległości od ula do źródła pożytku, pszczelarz więc dba o to by odległość ta była jak najmniejsza.

Po powrocie do ula zbieraczka przekazuje przyniesiony nektar pszczołom ulowym, które poddają go obróbce polegającej na zagęszczaniu, a sama leci po następny zbiór. Pszczoły ulowe przekazują sobie nektar wiele razy, później składają go do komórek plastrów.

W trakcie tych czynności do nektaru jest dodawana wydzielina gruczołów gardzielowych pszczół robotnic, w której znajdują się enzymy rozkładające cukry złożone do cukrów prostych. Zmniejsza się też zawartość wody w tak przerabianym nektarze.

Po zagęszczeniu nektar staje się miodem i po osiągnięciu zawartości wody nie większej niż 19% jest zasklepiany w komórkach plastrów cienką powłoką woskową – zasklepem.

Miód różni się od nektaru z którego powstał nie tylko zawartością wody, ale i udziałem poszczególnych cukrów. Główną masę miodów nektarowych stanowi glukoza i fruktoza, natomiast sacharozy jest niewiele, ponieważ została ona rozłożona przez enzymy.

Zwartość sacharozy może spadać w przechowywanym miodzie jeszcze kilka miesięcy po jego odebraniu, dopóki aktywne są obecne w nim enzymy. Rozkład cukrów złożonych do prostych wynika z potrzeb fizjologicznych pszczół, bowiem w przewodzie pokarmowym są przyswajane tylko glukoza i fruktoza.

Od wzajemnych proporcji tych dwóch cukrów w miodzie zależy szybkość jego krystalizacji. Miody z większą zawartością glukozy (na przykład z roślin krzyżowych) krystalizują szybciej niż te z przewagą fruktozy (z akacji, koniczyny, malin i drzew owocowych).

Produkcja miodu

W warunkach naturalnych rodziny pszczele żyją w dziuplach starych drzew lub w skalnych szczelinach. Już wiele tysięcy lat temu ludzie pozyskiwali miód od dziko żyjących pszczół. Dawne miodobranie polegało na wypędzeniu pszczół dymem i zrabowaniu całego zapasu miodu z pszczelego gniazda.Później zauważono, że bardziej się opłaca zabrać tylko plastry z miodem, a pszczoły pozostawić, co pozwoli na wykonanie takiej samej operacji w kolejnych latach. Z czasem powstały wyspecjalizowane grupy zawodowe zajmujące się pozyskiwaniem miodu. Byli to bartnicy.Wraz z rozwojem gospodarki rolnej zaczęto zamieszkałe przez pszczoły kawałki pni (barcie) gromadzić w pobliżu domów. Później skonstruowano ule, czyli wykonane z desek, słomy, sitowia lub trzciny „domki” dla pszczół. Ule konstruowano tak, by układ plastrów przypominał naturalne gniazdo.