Cień sułtana ebook

Piotrowi...

Z kłębka jednego życia

wysupłało się wiele nici

i całość splątało do końca.

Radovan Samardzić,Mehmed Sokolović

Prolog

SOKÓŁ

Sierpień 1524Kadiluk Wyszegradzki – BośniaIMPERIUM OSMAŃSKIE

1

Niewysokie, jasne wieżyczki cerkwi Wniebowstąpienia Pańskiego odcinały się na tle ciemnozielonych pagórków. Zasadzone wzdłuż drogi prowadzącej ku świątyni krępe drzewka, uginające się pod ciężarem niezebranych jeszcze owoców, tworzyły malowniczą alejkę. Delikatny wietrzyk wprawiał liście w drżenie i rozsiewał wokół świeży zapach owoców. Wśród gałęzi, skryte przed ludzkim wzrokiem, monotonnie bzyczały dziesiątki owadów. Tu i ówdzie w powietrze wzbijały się wielobarwne motyle.

Nagle senną atmosferę krajobrazu letniego bałkańskiego popołudnia zburzyła grupa konnych. Jeźdźcy z hukiem dziesiątków kopyt zjechali ze wzgórza i wpadli pomiędzy drzewa, wzbijając w powietrze tumany rdzawego kurzu. Pędzili przed siebie, nie rozglądając się na boki, z oczami utkwionymi w szczyt wzgórza, gdzie w falującym od gorąca powietrzu majaczył niewyraźny kształt świątyni. W ich ruchach dało się wyczuć napięcie drapieżników, które zbyt długo polują na swoją ofiarę. Byli w drodze od wielu godzin. Za każdym kolejnym pagórkiem wydawało się im, że cel podróży jest już blisko, że od stóp wzgórza klasztornego dzieli ich zaledwie kilka chwil niezbyt forsownej jazdy, jednak szybko okazywało się, że było to tylko złudzenie, jakby i ukształtowanie terenu chciało ich powstrzymać, zmusić, by zawrócili z obranej drogi, zostawili ten mały, nieważny dla nikogo poza jego mieszkańcami zakątek bałkańskiego świata w spokoju.

Jeźdźcy pozostawali jednak niewzruszeni. Gnali w tamtą stronę, nawet na chwilę nie zwalniając tempa, ignorując odległość, zmęczenie i piętrzące się trudności. Mimo pośpiechu w ich zachowaniu czy ruchach nie było ani nerwowości właściwej posłańcom wiozącym ważne wieści, ani strachu uciekinierów. Twarze jeźdźców nie wyrażały żadnych emocji – były zimne i obojętne, choć ciała mieli naprężone do granic możliwości, jak cięciwy łuków gotowych do strzału.

Mimo upału na okolicznych polach trwały żniwa. Ścinane zboża z suchym szelestem opadały na ziemię. Słychać było jedynie świst ostrzy i donośne nawoływania wieśniaków, ułatwiające im podtrzymanie rytmu sianokosów. Gdy jeźdźcy pojawili się na horyzoncie, zapadła cisza. Żniwiarze jeden po drugim rzucali kosy w wysokie łany, spuszczali wzrok, żegnali się, zdejmowali czapki i starali się czym prędzej usunąć z pola widzenia konnych. Tylko brudne, półnagie dzieci, nie zważając na ostrzeżenia rodziców, wdrapywały się na drzewka owocowe, by z ukrycia podejrzeć niecodzienne zjawisko, jakim była kolorowa kawalkada wyłaniająca się z kurzawy. Jednak ku wielkiemu niezadowoleniu malców konni przejechali spiesznie wzdłuż pól, ani razu nie spojrzawszy w górę. Po chwili jedynym dowodem na to, że kiedykolwiek tędy przejeżdżali, był pył, opadający na spieczoną od słońca piaszczystą ścieżkę, i kilkanaście jabłek roztrzaskanych pod naciskiem końskich kopyt.

Zza kolejnego wzgórza wyłoniła się całość zabudowań klasztornych monastyru Mileševa, serbskiego centrum kultury i milczącego oporu przeciw władzy osmańskiej. Kopuły cerkiewne lśniły w popołudniowym słońcu. Ów łagodny wietrzyk, przyjemnie chłodzący zmęczone upałem ciała konnych i ich wierzchowców, przyniósł szmer pobliskiego potoku, szum drzew i coś jeszcze, inne, dawno niesłyszane dźwięki.

Wysoki, zgrabny mężczyzna, którego głowę zdobił śnieżnobiały turban z kilkudziesięcioma rubinami, wysunął się nieco przed czoło kawalkady. Miał miedzianą cerę, delikatne, choć zarazem niezwykle męskie rysy. Spiczasta, ciemna broda dodawała mu urody i powagi. Ubrany był w wielobarwne szaty, mimo wysokiej temperatury zakrywające niemal każdy skrawek jego ciała. Mężczyzna zmrużył oczy i nie przerywając jazdy, próbował wychwycić, czym były owe zakłócające melodię przyrody tony. Niespodziewanie, jakby w odpowiedzi na jego zainteresowanie, dźwięk stał się głośniejszy i wyraźniejszy, do pierwszego dołączyły dziesiątki innych. Delikatne, chłopięce głosy, niesione przez wiatry i skalne echo, wypełniły okolicę. Śpiew był czysty i pełen mocy, z którą śpiewać potrafią tylko małe dzieci, niewinne dusze wielbiące swojego Boga.

Mężczyzna gwałtownie wstrzymał konia. W ślad za nim mechanicznie – jak trybiki doskonale naoliwionej machiny – w milczeniu zatrzymali się pozostali członkowie niewielkiego oddziału. Tymczasem mężczyzna zeskoczył z wierzchowca. Jego lekkie szaty zatrzepotały w powietrzu niczym skrzydła ogromnego ptaka. Bezszelestnie opadł na ziemię. Wziął w palce odrobinę przydrożnego pyłu i roztarł ją w zamyśleniu. Następnie wyprostował się, wstrzymał oddech, zamknął oczy i obrócił się powoli wokół własnej osi, wytężając słuch. Gdy po chwili ponownie je otworzył, dało się w nich dostrzec stalowy błysk. W odpowiedzi na pytające spojrzenia towarzyszy skinął głową w stronę zabudowań klasztornych. Był pewien, że pieśń dochodziła właśnie z tamtego wzgórza.

Przez krótką chwilę zawahał się, czy nie powinien od razu podążyć w tę stronę. Oszczędziłby wówczas sobie i podkomendnym kolejnej godziny jazdy w upale. Szybko jednak zwalczył pokusę. Rozkaz był rozkazem i należało go wykonać bez względu na cenę. Jego myśli nie miały znaczenia. Jego wygoda była niczym. Nie miał prawa odczuwać zmęczenia. Nie posiadał własnej woli. Był psem, niczym więcej. Znaczył mniej niż pył czy ziarnko piasku. Był własnością Króla Królów, Cienia Allaha – sułtana Sulejmana Prawodawcy. Jedynym celem i powodem, dla którego żył, było wypełnianie jego rozkazów.

Rzucił ostatnie spojrzenie na monastyr, po czym wskoczył na konia i zawrócił go w stronę biegnącej nieco w prawo, pooranej koleinami ścieżyny, najprawdopodobniej drogi do miasteczka Rudo wiodącej przez wieś Sokolovići. Byli już blisko celu. Jeździec spiął wierzchowca, zmuszając zaniepokojone nagłym postojem zwierzę do posłuszeństwa, a następnie uniósł dłoń, dając znać pozostałym, by podążyli za nim. Nie padło ani jedno słowo. Cała drużyna ponownie ruszyła w drogę, odprowadzana milknącą z każdym krokiem pieśnią.

2

Ostatnia przed jutrzejszą uroczystością ku czci świętego Sawy próba klasztornego chóru dobiegała końca. Ten dzień mieszkańcy okolicznych wsi fetowali niemal równie uroczyście jak Zmartwychwstanie Pańskie. Święty Sawa był ich patronem, opiekunem, strażnikiem, kimś o wiele bliższym i bardziej swojskim od Chrystusa, choćby dlatego, że urodził się na bałkańskiej ziemi. Przygotowania do uroczystości trwały od wielu tygodni. Zaraz po obchodach Wielkiej Nocy mieszkańcy okolicznych wsi zaczynali sposobić się do jarmarku. Cieśle mieli pełne ręce roboty. Oprócz tradycyjnych napraw narzędzi gospodarskich, które musiały być wykonane na przednówku, budowali nowe i reperowali stare budy jarmarczne. Kobiety grępowały, przędły i tkały materiały, które następnie farbiarze bielili i barwili na różnorakie kolory. Na kilka tygodni przed jarmarkiem gospodarstwa wiejskich farbiarzy były niemal niewidoczne zza wielobarwnych połaci materiałów, rozwieszonych gdzie tylko się dało, by schły w promieniach wczesnoletniego słońca. Piekarze przygotowywali zakwasy pod miodowe ciasta, które przez kilka tygodni musiały leżakować w chłodzie. Z piwnic wytaczano beczki piwa i zeszłorocznego wina jabłkowego. Bogatsze kobiety całą zimę przygotowywały suknie na festyn, który rokrocznie odbywał się we wsi na placu targowym, dokąd wszyscy udawali się po uroczystej mszy świętej w klasztorze. Biedniejsze przeszywały zeszłoroczne stroje, ozdabiając je wstążkami i nowymi haftami. Z każdym dniem podekscytowanie rosło.

Mnisi, także zgodnie ze zwyczajem, przygotowywali na jarmark warzone w klasztorze sery z ziołami. Jednak najważniejszym elementem, za który byli odpowiedzialni przy tej okazji, było przygotowanie oprawy muzycznej uroczystości. Chłopięcy chór był dumą klasztoru Mileševa i chlubą mieszkańców okolicy.

Po skończonej właśnie próbie wyszło kilkudziesięciu chłopców różnego wzrostu i wieku. Byli tam malcy, których oczy znajdowały się na wysokości ołtarza, i młodzieńcy u progu dorosłości. Wszyscy jednakowo bosi, ubrani w nieskazitelnie białe komże, narzucone na podarte ubrania, odmawiali wieczorne pacierze przed rozejściem się do domów. Trwali w nabożnym uniesieniu, z przymkniętymi oczami, recytując po łacinie modlitwy, których treści nie pojmowali. Byli jednak pewni, że przemawiają w języku rozumianym przez Boga o wiele lepiej niż bośniacka mowa. Ta świadomość napełniała ich serca dumą, wywołując wzruszenie, które plątało im słowa modlitwy.

Jeden z nich – ciemnowłosy, smagły kilkunastoletni chłopak, któremu biała szata ledwo zakrywała kolana – zamiast patrzeć na mnicha odprawiającego nabożeństwo, bacznie przyglądał się czemuś ponad głową pobożnego starca. Bajica Sokolović obserwował grę promieni zachodzącego słońca, które przecisnąwszy się przez wąziutkie szpary okien, tańczyły na pokrywających ściany freskach. Światło ożywiło zdobiące świątynne mury obrazy. Zastygłe grymasy świętych zmieniały się w pełne emocji twarze ludzi, którzy zajrzeli za zasłonę wieczności. Lecz i podobizny diabłów stały się w jednej chwili rzeczywiste, gdy w ich oczach zajaśniały iskierki życia. Dreszcz przeszedł po plecach chłopca. Czym prędzej przeniósł wzrok na jasne postacie tworzące chór anielski tuż przy zagięciu ściany. Delikatne uśmiechy niebiańskich posłańców, oświetlonych delikatną łuną światła odbijającego się w namalowanych złotą farbą aureolach, na nowo napełniły jego duszę pokojem i radością. Na wszelki wypadek ominął wzrokiem freski ukazujące piekło i obrócił się do nich plecami.

Na przeciwległej ścianie światło migotało wszystkimi kolorami tęczy, na które barwiły je szkiełka świątynnych witraży. Ściana ta wydawała się niezwykle jasna w porównaniu z półmrokiem panującym wewnątrz kaplicy i w przeciwieństwie do reszty pomieszczenia – pełna życia. Widok ten bez reszty pochłonął uwagę chłopca i wywołał o wiele większe wzruszenie niż obco brzmiące słowa modlitwy. W tej czarownej chwili, obserwując grę nieustraszonego światła w ciemnościach świątyni, Bajo był pewien, że Bóg istnieje. Żadna ziemska siła nie zdołałaby stworzyć czegoś tak pięknego. Poczuł, że przepełnia go niepohamowana, niewysłowiona wdzięczność za wszystko, czego doświadczał każdego dnia. Pomyślał o dobrej matce i jej drobnych, miękkich dłoniach, którymi pogładziła jego policzek, gdy wychodził na próbę, o uśmiechu zapracowanego ojca, o braciach i małej siostrze, która tak zabawnie naśladowała go we wszystkim, i o pieczonych jabłkach, których naje się do syta podczas jutrzejszych uroczystości. Poczuł się szczęśliwy jak nigdy dotąd. Przepełniający go spokój jeszcze się pogłębił, aż ogarnęło go owo dziwne, rzadko się pojawiające, choć znane każdemu, uczucie zjednoczenia z Wszechświatem, przekonanie, że wszystko jest na swoim miejscu, dokładnie tak jak być powinno, jak tego wymagał porządek wszechrzeczy.

Modlitwa dobiegła końca. Szmer kroków wyrwał Bajo z zamyślenia. Spojrzał po raz ostatni na postacie świętych, posłał im uszczęśliwiony uśmiech i podążył za pozostałymi chórzystami, którzy w trwożnej, pełnej nabożeństwa ciszy opuszczali świątynię. Dopiero gdy zamknęły się z nimi odrzwia cerkwi, a późnopopołudniowe słońce oświetliło ich twarze ciepłym, złotym blaskiem, zaczęli znów zachowywać się jak mali chłopcy, rozmawiać, śmiać się, przekrzykiwać, potrącać.

3

– Bajo! Bajo!

Stojący u szczytu schodów chłopiec usłyszał za sobą głos stryja i obrócił się.

Wielki jak niedźwiedź mnich, podkasawszy nieco habit, biegł ku niemu co sił w nogach, przeskakując po kilka stopni naraz. Niecodzienne zachowanie stryja i jego niezgrabne podskoki wywołały falę wesołości wśród chłopców. Śmiali się, dogadywali mężczyźnie, pokazywali go palcami, lecz gdy był już niebezpiecznie blisko, rozpierzchli się na wszystkie strony świata.

– Jeszcze się z wami policzę! – wykrzyknął mnich, rwącym się od wysiłku głosem, wymachując zaciśniętą pięścią w kierunku uciekinierów.

Odpowiedziała mu kolejna fala dziecięcych śmiechów. Stryj był powszechnie lubiany i wszyscy wiedzieli, że niedźwiedziowaty mnich wbrew swemu wyglądowi jest ostoją wyrozumiałości i łagodności.

Bajo się nie śmiał. Patrzył na krewnego, nie rozumiejąc, co się dzieje. Zwykle opanowany i spokojny stryj, zajęty od rana do nocy modlitwą, pracą w skryptorium i ogrodzie warzywnym, wyglądał na mocno zaniepokojonego. Po jego zaczerwienionej z wysiłku twarzy spływały krople potu. Dopadł chłopca. Oparł swą ciężką dłoń o pobrudzonych inkaustem palcach na jego wątłym ramieniu i dłuższą chwilę nic nie mówił, uspokajając oddech.

– Bajo, dobrze, że cię znalazłem – wysapał, a zaraz potem porwał bratanka w ramiona, zamykając jego długie, jeszcze nieproporcjonalne ciało w żelaznym uścisku.

Nieco skrępowany tym wybuchem czułości chłopiec, nie widząc innego wyjścia, przytulił się do szerokiej piersi stryja i wsłuchując się w głośne bicie jego serca, zastanawiał się, co też mogło go aż do tego stopnia wyprowadzić z równowagi.

– Już dobrze, dobrze – powtarzał stryj, choć Bajo odniósł wrażenie, że mówi bardziej do siebie niż do niego. – A teraz chodź ze mną.

Po tych słowach otarł brzegiem rękawa wilgotne czoło i klepnął bratanka krzepiąco w plecy z taką siłą, że drobny, chudy jak brzozowa witka Bajo na dłuższą chwilę stracił oddech.

– Prędzej, prędzej – przynaglał stryj. – Musimy cię ukryć.

W odpowiedzi na te słowa serce Bajo zabiło mocniej. Błogi nastrój opuścił go bezpowrotnie. W jego myślach pojawiły się straszliwe przypuszczenia, których nie śmiał jednak wypowiedzieć na głos.

Od miesięcy po wsi krążyły pogłoski o planowanym przez osmańskich najeźdźców spisie ludności całego Imperium. Spisu bośniackich i hercegowińskich mieszkańców Sandžaku, na podstawie którego miały zostać ustalone nowe prawa, a przede wszystkim obowiązki, zwłaszcza podatkowe, spodziewano się najwcześniej jesienią.

Wszyscy wiedzieli już także, że sułtan wydał ferman głoszący, iż tegorocznemu spisowi towarzyszyć będzie dewszirme, czyli pobór chrześcijańskich chłopców, którzy w przyszłości mieli zasilić korpusy janczarskie lub służbę osmańskiego dworu. Pocieszano się jednak, że tym razem dewszirme ominie ich wioskę. Branka odbywała się raz na kilka lat według ściśle ustalonego porządku, a w Sokolovići miała miejsce całkiem niedawno. Chłopcu stanęła przed oczami twarz kuzyna, którego zabrano ostatnim razem, wiosną minionego roku. Kilkanaście lat wcześniej wzięto stąd także pierworodnego syna dobrego Jakuba Sokolovicia. Powiadano, że w krótkim czasie dosłużył się wysokiego stanowiska i przysyłał rodzicom znaczne sumy, ale złoto nie zdołało przywrócić spokoju ducha jego ojcu. Wkrótce po tym, jak odebrano mu także młodszego syna, siwawe włosy Jakuba zbielały zupełnie, a potem podupadł na zdrowiu i wreszcie zmarł, nim nadeszła kolejna wiosna. Mówiono, że umarł z tęsknoty za synami i z żalu, że nigdy już ich nie spotka, bo dusze jego dzieci, które zmuszono do odstąpienia od wiary chrześcijańskiej, skazane będą na wieczne potępienie. Tym sposobem Imperium Osmańskie zabrało Jakubowi nie tylko synów, ale i życie.

Bajo wzdrygnął się na to wspomnienie i zaczął ze wszystkich sił modlić się, by dobry Bóg ochronił jego ojca przed podobnym losem.

Drżąc na całym ciele, ledwo panując nad własnymi nogami, które nagle wydały mu się jakby obce, miękkie i bezwładne, powlókł się za stryjem podążającym w przeciwnym kierunku niż gromada chłopców. Bajo bezwiednie obejrzał się za przyjaciółmi. Ich roześmiane twarze promieniały radością i niczym niezmąconym spokojem. Na tle pomarańczowego słońca wyglądali jak istoty z innej rzeczywistości, nieskażone niepokojem i lękami tego świata.

– Szybciej – głos stryja wyrwał go z zamyślenia.

Bajo rzucił ostatnie, tęskne spojrzenie w stronę grupki chłopców, którzy schodzili właśnie na ścieżkę wiodącą do Sokolovići, w której wszyscy mieszkali, do domu. Zachodzące słońce zabarwiło nieboskłon na czerwono. Bajo krzyknął przerażony, bo nagle pod wpływem dziwnego widzenia zdało mu się, że światło jest wielką falą krwi zalewającą i pochłaniającą jego kolegów.

Stryj nie spytał o nic, nie chciał tracić czasu na rozmowy. Pchnął oszołomionego chłopca przed sobą i ruszył za nim, raz po raz z niepokojem zerkając za siebie, w stronę głównej bramy klasztornej. Bajo dał się ponieść własnym nogom, choć w głowie miał zamęt. Odkąd stracił z oczu pozostałych chłopców, nie mógł zebrać myśli, a w ustach odczuwał niewytłumaczalną gorycz. Miał wrażenie, że oto bez zapowiedzi nadszedł koniec jakiejś epoki, coś bezpowrotnie minęło. Przymknął oczy, by wygnać spod powiek obraz szczęśliwych twarzy przyjaciół idących ku morzu czerwieni.

Stryj nacisnął dźwignię po lewej stronie starych drzwi, wiodących do klasztornego składu mebli. Ku zdziwieniu chłopca nagle tuż przed ich stopami rozstąpiła się ziemia i ujrzał kilka nierównych kamiennych stopni prowadzących w ciemną czeluść. Bajo zawahał się. Stryj jednak śmiało zszedł na dół.

– Prędzej. Chodź! – syknął zniecierpliwiony, a widząc wahanie bratanka, złapał go za przegub i pociągnął za sobą.

Wpadli w niski, kamienny tunel, tak wąski, że Bajo przez chwilę obawiał się, czy stryj zdoła się przezeń przecisnąć. Wewnątrz było zupełnie ciemno. Czerń otaczała ich ze wszystkich stron. Nie zwalniając kroku, by nadążyć za stryjem, podniósł rękę i rozczapierzył palce, usiłując dostrzec choćby zarys własnej dłoni. Nie udało się. Nieomal czuł, jak macki mroku oplatają się wokół jego rąk i bosych stóp. Ciemność pochłaniała go. Drżał z zimna i przerażenia. Szli dzwoniącymi od ech korytarzami tak długo, że Bajo przez chwilę bał się, iż ten tunel nigdy się nie skończy. Miał wrażenie, że wilgotne ściany, których istnienia był świadom, a których nie mógł dostrzec, zaczęły się przysuwać. Brakowało mu powietrza. Ciemność wlewała się do jego serca, dławiła w gardle niemy krzyk. Zakręciło mu się w głowie.

W tym samym momencie pojawiła się sina smuga światła przeciskająca się przez szpary w drzwiach tuż przed nimi. Drzwi były odrapane i spróchniałe. Gdy stryj je pchnął, Bajo modlił się w duchu, by się nie rozpadły i nie uwięziły ich tu na zawsze. Już niczego się nie bał, o niczym nie myślał, chciał tylko wydostać się stąd jak najprędzej. Wyszli na słabo oświetlony korytarz. Na jego końcu znajdowała się mosiężna krata, która zgrzytnęła przeraźliwie, jakby od dawna nie była otwierana. Za nią ukryte były kolejne, tym razem solidne, drewniane, kute żelazem drzwi. Stryj otworzył je kluczem, którego Bajo nigdy przedtem nie widział. Za drzwiami było wejście do kolejnego tunelu. Chłopiec znów poczuł strach, jeszcze silniejszy niż poprzednio. Chciał się cofnąć, uciec, ale stryj nie pozwolił mu się zatrzymać. Parł naprzód, ciągnąc bratanka za sobą. Na szczęście tunel okazał się dużo krótszy, sporo szerszy i ku zadowoleniu chłopca oświetlony światłem z wąziuteńkich szparek na sklepieniu. Wszędobylskie kłęby kurzu i olbrzymie połacie pajęczyn potwierdziły jego przypuszczenia, że ta droga nie była często używana.

Chwilę później, kiedy przeszli przez kolejne drzwi, w nozdrza uderzył ich skwaśniały i lekko słodkawy zapach fermentujących napitków. Znaleźli się w klasztornej gorzelni, gdzie warzono słynne na całą okolicę trunki, przez jednych traktowane jak lekarstwo dla ciała, przez innych jako remedium na ból duszy. Stryj odetchnął z wyraźną ulgą. Oparł się o ścianę i otarł pot z czoła. Następnie sięgnął po spory bukłak leżący nieopodal, odkorkował go zębami, wypluł korek i pociągnął solidny łyk.

– Pij, mój chłopcze – rzekł władczo, podając Bajo bukłak.

A widząc jego wahanie, dodał:

– Pij, pij. Wierz mi, przyda ci się. Jeśli wrócisz do domu żywy, twoja matka tak się ucieszy, że wybaczy ci i to.

Bajo nieufnie podniósł bukłak do ust i upił odrobinę. Poczuł, jak coś pali go w gardle, trawi żarem przełyk, rozlewa się gorącem po całym ciele, odbierając zdolność oddychania. Zakaszlał, wypluwając resztki trunku na klepisko. Stryj zaśmiał się i wyjąwszy z rąk chłopca bukłak, pociągnął raz jeszcze. Pił długo i łapczywie, aż z jego ust pociekła szkarłatna strużka. Po plecach chłopca przebiegł niemiły dreszcz. Odwrócił wzrok i rozejrzał się po wnętrzu piwniczki. Wokół pod ścianami, w równych rzędach stały wielkie beczki z trunkami. Dobywały się z nich dziwne odgłosy, jakby syki rozwścieczonych smoków. Bajo przysunął się nieznacznie bliżej stryja. Ten, najwyraźniej zaspokoiwszy pragnienie, otarł twarz wierzchem dłoni, odrzucił naczynie w kąt i spojrzał na zlęknionego bratanka.

– Chodźmy tam! – rzekł, wskazując ukrytą za stosem pustych beczułek sznurową drabinkę, której Bajo dotąd nie zauważył.

Wspięli się po chwiejnej konstrukcji i przez klapę w suficie wyszli na wewnętrzny dziedziniec, nieopodal bocznej furty klasztornej, przez którą w dni targowe wyjeżdżały wozy z towarami na sprzedaż, pochodzącymi z warzywników, sadów i ogrodów uprawianych przez zakonników. Skierowali się ku zabudowaniom gospodarczym. Mimo przerażenia, które ściskało go za gardło i odbierało zdolność panowania nad własnym ciałem, Bajo potoczył wokół zaciekawionym wzrokiem.

Zaledwie w czerwcu skończył pobierać tu nauki na kursie literatury, a od jesieni miał zostać klerykiem. Od dziecka niemal codziennie odwiedzał mury klasztoru Mileševa, spędzając w monastyrze mnóstwo czasu, lecz nigdy wcześniej nie był w klauzurze. Ta część dostępna były wyłącznie dla mnichów i służby klasztornej, a naruszenie zakazu pojawiania się tu było surowo karane chłostą. Tajemniczy labirynt wąskich tuneli okazał się przejściem do samego serca klasztoru, skrytego przed oczami tego świata.

Gdy chłopak zaspokoił pierwszą ciekawość, dostrzegł niepokój odmalowujący się na twarzy stryja. Wówczas i jego uderzyły pustka i niespotykana cisza panująca wokoło. Echo niosło odgłos ich kroków, odbijało je od murowanych ścian dormitorium i milkło. Zatrzymali się jednocześnie, nasłuchując. W ciszy rozbrzmiewało jedynie brzęczenie pszczół w różaneczniku za oknami. Nikt nie kręcił się po dziedzińcu, przy wejściu do obory leżały porzucone w pośpiechu grabie z małą kępką siana na widłach, krzywo ustawiony wóz nieskutecznie zastawiał wjazd przez bramę z murów zewnętrznych. Wszystko to tworzyło spokojną, a zarazem złowrogą scenerię. Stryj westchnął ciężko, przeżegnał się, uniósł do ust spoczywający na piersi krucyfiks i ucałował go, ale nic nie powiedział. Ruszył w dalszą drogę, a przerażony Bajo poszedł za nim.

Wbiegli do refektarza położonego we wschodnim skrzydle. W pomieszczeniu było niemal zupełnie ciemno. Smuga światła, która wpadła wraz z nimi przez otwarte drzwi, oświetliła wąski pas podłogi pomiędzy ławami. Pod jedną z nich dostrzegli odciętą ludzką dłoń w lśniącej kałuży. Bajo znieruchomiał. Poczuł uderzenie gorąca, a zaraz potem okropne zimno. Fala mdłości podeszła mu do gardła. Zatrząsł się i zwymiotował na kamienną posadzkę. Stryj po omacku, posuwając się ostrożnie wzdłuż ścian, doszedł do stolika, na którym leżał zapas świec. Zapalił jedną z nich. Jasność ciepłego płomienia dodała Bajo otuchy, jednak nie na długo. Oderwał wzrok od źródła światła i podążył za spojrzeniem stryja, który wpatrywał się w coś skrytego dotąd w cieniu. Dokładnie naprzeciwko miejsca, w którym stali, leżały bezwładnie rzucone jedno na drugie ciała kilkunastu mnichów. Pomiędzy zwłokami przyobleczonymi w habity wyróżniała się sylwetka młodzieńca w długiej, płóciennej koszuli i prostych spodniach. Bajo natychmiast rozpoznał Witalija, świeckiego brata służebnego, prawą rękę stryja, swojego przyjaciela, który jeszcze poprzedniego dnia pokazywał mu, jak uzyskiwać inkaust z kory dębowej. Ten sam Witalij, wczoraj tak pełen entuzjazmu, roześmiany i serdeczny, leżał teraz bez życia, przywalony zwłokami grubawego brata pracującego w stajniach klasztornych. Witalij miał otwarte oczy. Bajo wydawało się, że jego niewidzący wzrok przeszywa go na wskroś. Dostrzegał w martwym spojrzeniu przyjaciela zdziwienie i niewytłumaczalny wyrzut. Kolejny atak mdłości szarpnął jego wnętrznościami. Jednak tym razem nawet się nie poruszył, zobojętniały nagle nie tylko na wszystko wokół, ale i na to, co działo się z jego własnym ciałem. Nie wiedział, jak długo wpatrywał się w oczy Witalija. Po chwili, a może godzinie, uczuł, jak na jego ramieniu zaciska się czyjaś dłoń.

– Idziemy... – szepnął stryj drżącym głosem.

Chłopiec, wciąż patrząc na zwłoki przyjaciela, zaczął cofać się w głąb korytarza, ciągnięty przez stryja. Nagle, wiedziony niewytłumaczalnym instynktem, wyszarpnął się z jego uścisku i podbiegł do stosu ciał. Jak w transie wyciągnął rękę i szybkim ruchem dłoni zamknął oczy Witalija. W tej samej chwili usłyszał tętent końskich kopyt. Nie odwracając się za siebie, skoczył w ciemność korytarza, gdzie czekał na niego krewniak. Nie mogli jednak odejść. W tej samej bowiem chwili ktoś podszedł do drzwi refektarza. Bajo i stryj wiedzieli, że kamienne ściany, wypełnione po brzegi martwą ciszą, poniosłyby ich kroki głośnym echem, natychmiast zdradzając ich obecność. Skryci w mroku obserwowali wnętrze komnaty.

Drzwi rozwarły się na oścież. W plamie jaskrawego światła ukazała się ciemna postać na wysokim koniu. Zachodzące słońce tworzyło wokół jeźdźca nieziemską poświatę. Bajo zmrużył oczy. Mężczyzna zeskoczył z wierzchowca, opadł na ziemię, po czym wyprostował się, jednocześnie wyciągając z pochwy szablę, i rozejrzał się czujnie wokoło. Wszystkie te czynności wykonał błyskawicznie. Zrobił krok w głąb pomieszczenia i znalazł się w kręgu światła świecy. Oczy Bajo zdążyły już przywyknąć do jasności i mógł uważniej przyjrzeć się intruzowi, który naruszył ciszę klasztornej komnaty. Jeździec w dziwnym nakryciu głowy ozdobionym rubinami, w których migotało wątłe światło świecy, podszedł do stosu ciał. Dotknął czoła Witalija i wyszeptał kilka niezrozumiałych słów. Bajo przyglądał się jego twarzy i był pewien, że dostrzega na niej smutek. Nagle mężczyzna odwrócił się w jego stronę tak szybko, iż o tym, że wykonał jakikolwiek ruch, świadczyło jedynie leciutkie falowanie jego szat. Bajo nie zdążył zareagować. Był pewien, że mimo kryjących go ciemności mężczyzna wyczuł jego obecność. Ich oczy spotkały się na jedną przerażająco długą chwilę, która chłopcu wydawała się wiecznością. W jego głowie zapanowała cisza – owa tajemnicza, pełna spokoju cisza, która często towarzyszy człowiekowi przed opuszczeniem tego świata. Nie myślał o nikim i niczym, stał twarzą w twarz ze śmiercią i czuł, jak strach ustępuje miejsca niewytłumaczalnej uldze. I wtedy mężczyzna odwrócił wzrok.

Po chwili do komnaty wbiegło kilku innych żołnierzy. Postać w turbanie wydawała im polecenia w gardłowym, chrapliwym języku, którego brzmienie przypominało chłopcu ptasi skrzek. Mężczyźni zaczęli wynosić zwłoki mnichów na dziedziniec.

– Teraz – syknął mu do ucha stryj. – Prędko.

Nie trzeba było dwa razy powtarzać. Bajo puścił się pędem w ślad za mnichem. Zamrożony na chwilę strach znów opanował jego serce, wyostrzając zmysły i pobudzając do działania. Każdy krok wydawał mu się głośny jak huk spienionego, wiosennego potoku, każdy oddech donośniejszy od krzyku. Patrzył na ciemną plamę habitu stryja i czuł się jak biblijny Lot, którego żonę chwila słabości kosztowała życie.

Wybiegli na klasztorne pastwisko. Światłość dogasających promieni chylącego się ku końcowi dnia wydała się chłopcu oślepiająco jasna. Zmrużył oczy. Zanim jego wzrok na dobre przyzwyczaił się do blasku, zdołali już minąć pastwisko i niezauważeni przez nikogo wpadli do lasu. Po krótkim marszu znaleźli się na niewielkiej polance. Ostatni promień światła zgasł. Minął dzień wigilii uroczystości świętego Sawy. Mrok wieczora zgęstniał. Wszystko wokół pogrążało się w ciemności, która naraz wydała się Bajo zbawienna.

– Stryju... – szepnął zduszonym z emocji głosem. – Co teraz będzie?

Mnich dłuższą chwilę milczał, wpatrując się w czyste, letnie niebo, na którym jedna po drugiej zaczęły pojawiać się gwiazdy.

– Cokolwiek się stanie, będzie wolą Bożą – wyszeptał. – A teraz śpij. Rano wrócimy do Sokolovići...

Chłopiec pierwszy raz tego wieczora pomyślał o wiosce i rodzinnym domu. Przypomniał sobie o rodzicach i rodzeństwie. Nagle przed oczami stanął mu stos ciał w refektarzu i na chwilę zabrakło mu tchu.

– Już im nie pomożesz – powiedział stryj, jakby jego myśli przeszły tymi samymi ścieżkami. – Jeśli coś miało się wydarzyć, już się stało i będziemy musieli obaj z tym żyć. Jednak dopóki nie wiemy, co wydarzyło się w Sokolovići, musimy mieć nadzieję. A teraz śpij. Jutro będziemy potrzebowali dużo sił.

To mówiąc, mnich ciężko opadł na leśne poszycie, wyciągnął nogi, podpierając głowę na wystającym korzeniu drzewa, i odwrócił się do bratanka plecami. Po chwili Bajo usłyszał, jak jego oddech staje się coraz bardziej miarowy, aż wreszcie przeszedł w ciche chrapanie.

Sam także ułożył się na pachnącym słońcem, jeszcze ciepłym mchu. Nic już nie mówił, tylko wpatrywał się w ciemność szeroko otwartymi oczami, przekonany, że tej nocy nie zmruży oka. Po chwili gwiazdy zaczęły układać się w kształty. Zobaczył łagodną twarz matki, podobną do twarzy anioła ze świątynnego fresku. Bajo w półśnie uśmiechnął się do niej i gotów był przysiąc, że matka odpowiedziała mu tym samym. Gwiazdy zawirowały, a on zapadł w głęboki sen.

4

Gdy następnego ranka jasne światło słońca wdarło się pod powieki chłopca, Bajo dłuższą chwilę nie mógł zrozumieć, gdzie się znajduje. Wciąż się nie ruszając, potoczył wzrokiem po okolicy w poszukiwaniu braci, z którymi sypiał w jednej izbie, nadstawił uszu, pragnąc wychwycić wysokie dźwięki głosu matki, zwykle o poranku łajającej służkę kuchenną za niedbalstwo. Zobaczył jednak tylko bezchmurne niebo i smukłe, czarne pnie drzew. Ich porośnięte gęstym listowiem korony migotały od przebijających przez nie promieni słonecznych. Zamiast znajomych odgłosów poranka usłyszał szum wiatru grającego wśród gałęzi i niski, niezbyt głośny pomruk.

Zdezorientowany i przerażony tym, że zbliża się do niego jakiś dziki zwierz, czym prędzej przewrócił się z pleców na bok, chcąc dostrzec przeciwnika. Na widok śpiącego stryja w pierwszej chwili odetchnął z ulgą, lecz zaraz potem przypomniał sobie o tragicznych wydarzeniach poprzedniego dnia. Serce zaczęło mu bić jak oszalałe ze strachu, tęsknoty i dziesiątek innych emocji, których nie był w stanie zidentyfikować i nazwać. Na dodatek okropnie chciało mu się pić. W ustach czuł kwaśny smak, który w połączeniu z pustym żołądkiem przyprawiał go o mdłości. Zerwał wielki liść i zwilżył usta kilkoma kroplami porannej rosy. Poczuł się odrobinę lepiej. Nigdy dotąd nie był w lesie o tak wczesnej porze. Mgła nie zdążyła jeszcze opaść i wisiała pomiędzy drzewami jak zasłona kadzidła, skrywająca tajemne obrzędy przy ołtarzu w czasie nabożeństw w monastyrze. Chłopcu wydawało się, że uczestniczy w jakimś tajemniczym misterium, pięknym i dziwnie złowróżbnym. Dreszcz wstrząsnął jego ciałem, choć nie był pewny, czy spowodował go chłód poranka, czy niepokój serca.

W międzyczasie stryj także się obudził. Wstał, westchnął ciężko i ani razu nie spojrzawszy w stronę klasztoru, ruszył przed siebie, wlokąc nogę za nogą. Bajo zdawało się, że plecy krewniaka są jeszcze bardziej przygarbione niż zwykle, a z twarzy zniknęły najmniejsze ślady nadziei.

Szli w milczeniu. Nie było żadnych słów, którymi mogliby wyrazić to, co czuli. Ze wzgórza klasztornego prowadziła tylko jedna droga, którą nie mogli pójść. Musieli zatem przedrzeć się przez leśną gęstwinę, wydeptując własną ścieżkę, by obejść wieś i zmniejszyć szanse na spotkanie wroga. Wspinali się po pagórkach, przedzierali przez zarośla tak bujne, że Bajo miejscami tracił nadzieję, iż kiedykolwiek uda mu się znów zobaczyć fragment swoich nóg, rąk czy twarzy niepoznaczonych krwistymi pręgami odciśniętymi przez krzaki leśnych malin.

Słońce stało już wysoko na niebie, kiedy udało im się dojść do skraju lasu. Jasność dnia oślepiła ich zupełnie, gdyż dotąd poruszali się w leśnym półmroku. Po chwili jednak wzrok przyzwyczaił się do światła, a poharatane, zmarznięte ciała mężczyzny i chłopca z ulgą przyjęły ciepło słonecznych promieni. Rozejrzawszy się wokoło, poczuli się nagle pokrzepieni i podniesieni na duchu. Przy ustawionych wzdłuż ściany lasu ulach brzęczały pracowite pszczoły, które już dawno rozpoczęły swoją pracę. Las szumiał przyjaźnie. Gdzieś w oddali zamuczała krowa. Chłopcu wydało się nagle, że wszystko to, co wydarzyło się poprzedniego dnia, było tylko złym snem. Przecież nie mogło być prawdą, skoro słońce świeciło tak beztrosko, a przyroda żyła własnym życiem, tak jak to miała w zwyczaju, odkąd pamiętał.

Jedynym niepokojącym znakiem było to, że nigdzie w tej cichej, sielankowej pustce nie dostrzegli żadnych oznak życia i pracy ludzi, ale i to dało się wytłumaczyć.

– Wszyscy są już na placu targowym – stwierdził Bajo głośno, jakby chciał zagłuszyć własny niepokój. – Pamiętasz przecież o dzisiejszych uroczystościach, prawda?

Stryj skinął głową, nadal wpatrując się gdzieś w dal.

– Szykują stragany na jarmark. Stara Maria pewnie znów przybyła pierwsza, zajęła najlepszy kram, ten przy samiutkim wejściu na plac, i do tej pory zdążyła już nie tylko rozpakować cały zapas tegorocznej wełny, ale i pokłócić się o jej cenę z Sergiejem. Biedny Sergiej... – ciągnął Bajo, wkładając w opowieść o znanym porządku świata całe serce, jakby chciał podtrzymać nadzieję, że wszystko znów będzie dobrze.

– A po mszy pójdziemy razem zjeść pieczone jabłka z miodem, dobrze?

– Tak, oczywiście – nieuważnie przytaknął stryj.

– Słuchasz mnie? – zirytował się Bajo.

Mnich spojrzał na chłopca, jakby zobaczył go tego dnia po raz pierwszy. Wyraz jego twarzy sprawił, że miła iluzja, w którą Bajo tak chciał wierzyć, rozpłynęła się w letnim powietrzu.

– Nie będzie jarmarku, prawda? – wyszeptał, z zawstydzeniem przełykając łzy, które nieproszone napłynęły mu do oczu.

Nie był już przecież dzieckiem. Po tym wszystkim, co się wczoraj wydarzyło, nie powinien w ogóle myśleć o uroczystościach. Zrobiło mu się wstyd. Czekał na surowe upomnienie lub przynajmniej jakąś żartobliwą połajankę, że kilkunastoletni chłopiec, prawie mężczyzna, rozpacza po jarmarku. Jednak stryj zrozumiał wszystko, co działo się w jego sercu, i wiedział, że to nie troska o świętowanie wywołała owe łzy.

– Nie, mój chłopcze – odpowiedział i uspokajająco położył Bajo rękę na ramieniu. – Jarmarku nie będzie. A teraz chodźmy. Pora na nas.

Ruszyli w dalszą drogę. Polem wśród częściowo tylko skoszonych łanów zbóż doszli aż do ostatnich domów we wsi. Zastukali do kilku kolejnych chat, ale nikogo w nich nie było. Bajo wyczuwał rosnące zdenerwowanie stryja, o nic już jednak nie pytał.

Z daleka dojrzeli dom Dmitrija Sokolovicia, stojący przy głównej ulicy, nieopodal rynku. Budynek, w którym Bajo przyszedł na świat i się wychował, był najokazalszym, jedynym murowanym domem we wsi. Miał solidne kamienne ściany i kilka niewielkich okien, na włoską modłę ozdobionych drewnianymi okiennicami. Wokół okiennic wiły się pnącza bluszczu, a na niewielkim parapecie stała gliniana misa wypełniona ziemią, w której rosły zioła. Widok domu pokrzepił Bajo. Chciał przebiec ulicę i czym prędzej znaleźć się w tym najbezpieczniejszym miejscu świata. Paść w ramiona matce i opowiedzieć jej wszystko, co wydarzyło się poprzedniego dnia w klasztorze. Matka wysłuchałaby go, przygarnęła, może nawet zaśpiewałaby mu którąś z kołysanek, które tak bardzo lubił, gdy był jeszcze małym dzieckiem. W tej chwili nie pragnął niczego więcej, by poczuć się szczęśliwym. Stryj powtrzymał go jednak szybkim ruchem dłoni.

– Sprawdźmy najpierw, czy wszystko w porządku – powiedział i poprowadził strwożonego na nowo chłopca na tyły domu.

Przykazał mu ukryć się w oborze, a sam ruszył w stronę kuchennego wejścia. Bajo ułożył się na świeżym, pachnącym sianie. W pomieszczeniu było cicho. Wszystkie zwierzęta znajdowały się zapewne na pastwisku pod czujnym okiem najmłodszego z braci. Panujące w oborze ciepło sprawiło, że po krótkim czasie oczekiwania zmęczony wędrówką chłopiec zasnął.

5

Gdy się przebudził, zobaczył nad sobą twarz matki. Siedziała tuż obok na wiązce siana i gładziła jego włosy. Bajo uśmiechnął się. Śniony tej nocy sen spełnił się.

– Mamo... – szepnął, rozkoszując się brzmieniem tego słowa, jak każde dziecko niezależnie od wieku, które budzi się rano przy kochającej matce.

– Jestem, synku – odparła. – Jestem.

– Gdzie stryj? – zapytał szybko, szeroko otwierając oczy, znów przypomniawszy sobie o nieszczęściach poprzedniego dnia.

– Wrócił do klasztoru.

– Jak to: wrócił? Czemu? Przecież... – Bajo urwał, nie wiedząc, jak opowiedzieć matce o rzezi.

– Wszystko wiem. – Pogłaskała go po policzku. – Twój stryj jest mnichem. Musiał wrócić do klasztoru, zadbawszy wpierw o twoje bezpieczeństwo.

Coś w jej głosie sprawiło, że dobry nastrój Bajo prysł.

– Dlaczego odszedł bez pożegnania? – zapytał, usiłując ukryć niepokój.

Matka wzruszyła ramionami.

– Nie wiem. Pewnie sam ci powie, gdy... – głos jej zadrżał – gdy znów się spotkacie.

Odwróciła wzrok.

– Mamo... – Bajo dotknął jej ręki. – Coś się stało?

Potrząsnęła tylko przecząco głową. Chwilę siedzieli w milczeniu, każde zatopione w swoich myślach.

– W Wigilię Bożego Narodzenia, na kilka dni przed twoimi urodzinami, miałam piękny sen – powiedziała nagle matka.

Bajo posłał jej zdumione spojrzenie. Nigdy dotąd mu o tym nie wspominała.

– Śniło mi się, że zamiast ciebie wydałam na świat ogromny las – zaczęła snuć swoją opowieść. – Wielkie drzewa jedno po drugim opuszczały me łono, zajmując coraz więcej i więcej przestrzeni wokół mnie. Zrobiło się zielono i cicho, pachniało żywicą oraz mokrym mchem. Las rósł i był coraz dalej ode mnie. Drzewa pięły się coraz wyżej i wyżej do nieba, a korony uplecione z ich gałęzi pokrywały się pięknymi, ciemnozielonymi liśćmi, w których odbijały się promienie słońca. Aż wreszcie las zgęstniał tak bardzo, że przesłonił ostatni skrawek nieba, cały świat kryjąc w cieniu swych liści.

Bajo zastanawiał się, co też mógł oznaczać ten sen. Nim jednak zdążył o cokolwiek zapytać, matka dodała:

– Następnego dnia udałam się do twojego dziadka, który miał dar tłumaczenia snów, aby opowiedzieć mu wszystko. Gdy skończyłam mówić, przyjrzał mi się uważnie i powiedział: „Jeśli to, co mówisz, jest prawdą, dziecko, które nosisz pod sercem, będzie wielkim panem i będzie rządziło całym światem”.

Chwilę milczeli, zatopieni w błogiej wizji przyszłości z sennego marzenia sprzed lat. Bajo odezwał się pierwszy.

– Piękny to był sen, mamo – szepnął.

Matka skinęła głową, uśmiechając się przy tym ciepło.

– Piękny – przytaknęła, lecz nagle uśmiech znikł z jej twarzy.

Bajo natychmiast to zauważył.

– Dlaczego właśnie dziś mi go opowiedziałaś? – zapytał, zdjęty nagłą trwogą.

Matka westchnęła ciężko, jakby ktoś wydzierał z jej piersi ostatni oddech, który podtrzymywał ją przy życiu.

– Przybył sułtański poborca haraczu – powiedziała martwym głosem, nie patrząc mu w oczy. – Przybył po ciebie. Musisz z nim odjechać.

Bajo zastygł. Słyszał wiele opowieści o tym, jak rodzice ukrywali swe dzieci przed dewszirme, wysyłając je w góry lub chowając w lesie. Wielu posuwało się jeszcze dalej, okaleczając swych potomków, gdyż woleli zachować ich przy sobie ułomnych niż oddać w ręce Turków na wieczne zatracenie. Tymczasem jego własna matka jak gdyby nigdy nic prosi go, by dobrowolnie oddał się w niewolę u muzułmańskich diabłów.

– Co mówisz, matko...? – szepnął.

Twarz matki okryła się śmiertelną bladością.

– Matko... – powtórzył chłopiec błagalnie. – Matko, ratuj.

– Nie ma ratunku – rzekła głosem ochrypłym z emocji. – Oni przyszli specjalnie po ciebie, rozumiesz?

– Ukryję się! – krzyknął Bajo.

– Stryj chciał cię ukryć w klasztorze, ale nie zdołał. Gdy nie zastali cię w domu, pojechali prosto do Mileševy, żeby cię odnaleźć.

Przez głowę Bajo przemknęła straszna myśl, że Witalij zginął przez niego. Gdyby stryj go nie zatrzymał, nie próbował ukryć, gdyby pozwolił mu wrócić do domu, przyjaciel by nie zginął. Poczucie winy opadło na piersi chłopca ciężarem nie do uniesienia. Pociemniało mu w oczach.

– Ukrycie cię nic by nie dało, bo nie zadowolą się kimś innym – tłumaczyła matka. – W sułtańskim rozkazie wymienione zostało czterdzieścioro dzieci szlacheckich rodzin, znanych z imienia i nazwiska, rozumiesz? Stryj i ojciec próbowali cię wykupić, od razu ofiarując ogromne sumy pieniędzy i obiecując wkrótce zdobyć kolejne, ale poborca odmówił. Musisz z nimi pójść, inaczej... inaczej nam wszystkim: twoim braciom, siostrze... grozi straszliwa kara za niedopełnienie obowiązków wobec sułtana.

– Dlaczego chcą właśnie mnie? – mimo przerażenia zapytał Bajo.

– Pamiętasz swoich kuzynów?

Chłopiec skinął głową.

– Ich także zabrano celowo. Osmańscy słudzy jeżdżą po całym kraju, poszukując synów dawnych szlacheckich rodów bałkańskich, żeby sprowadzić ich na dwór swego pana...

Chciała mówić jeszcze, ale głos uwiązł jej w gardle.

– Poborca powiedział, że to twój starszy kuzyn, obecnie noszący imię Husreva Paszy, polecił dodać twoje imię do listy – dodała po chwili, odzyskawszy głos. – Podobno kazał nas zapewnić, że w służbie padyszacha zdobędziesz bogactwo i szczęście, ponieważ Stambuł to kraina rajskich ptaków, które wybrały nasz ród, abyśmy żyli wśród nich, obrastając w kolorowe pióra chwały.

Bajo spojrzał na matkę, nie mogąc uwierzyć w to, co słyszy.

– Jak to możliwe? – wydusił z siebie. – Czemu mnie wydał, skoro wiedział, jaki czeka mnie los?

Matka nie zdołała powstrzymać łez.

– Nie wiem... – szepnęła. – Nie wiem, ale niech będzie na wieki przeklęty za to, co zrobił.

Za drzwiami rozległy się kroki. Matka porwała Bajo w objęcia, pokrywając jego twarz mokrymi od łez pocałunkami. Słyszał głośne bicie serca, ale nie mógł powiedzieć, czy to łomocze serce matki pękające z żalu, czy jego własne, ściśnięte strachem.

Nagle drzwi się otworzyły i stanął w nich wysoki mężczyzna. Ten sam, którego Bajo widział wczoraj w klasztorze. Za jego plecami chłopiec dostrzegł ojca z twarzą ściągniętą bólem, bladą i spokojną. Bajo wiedział, że ojciec podjął już decyzję, a on sam będzie musiał być posłuszny.

– Już czas – powiedział ojciec.

Matka zawyła przeraźliwie jak ranne zwierzę, gdy dwóch janczarów w wysokich czapkach chwyciło jej syna za ramiona i wyszarpnęło z jej objęć. Bajo walczył zaciekle, drapiąc i szarpiąc tureckie sługi.

– Dość! – krzyknął ojciec.

Syn spojrzał na niego oczami pełnymi łez. To jedno spojrzenie na ojcowską twarz wystarczyło, by natychmiast poddał się woli strażników. Pozwolił postawić się na ziemię i potulnie ruszył za nimi, ani razu nie obejrzawszy się za siebie. Śmiertelny błysk w oczach ojca sprawił, że usłyszał nagle echo słów matki: „nam wszystkim grozi straszliwa kara”.

6

Chłopców zgromadzono na placu targowym w Sokolovići. Bajo nie mógł się oprzeć wrażeniu, że śni. Widział wokół siebie ludzi, których znał od zawsze, a mimo to nikt się do niego nie uśmiechał, nie pozdrawiał go serdecznie, nie pytał o zdrowie matki czy ojca, nie częstował piwem ani chlebem. Dookoła placu stały kramy przygotowane na jarmark, pięknie przyozdobione, niektóre załadowane od wczoraj towarami na sprzedaż. Jednak zamiast kupieckiego gwaru, szumu rozmów, odgłosów zwierząt, śmiechu dzieci oraz przyśpiewek sprzedawczyń jaj na placu panowała martwa cisza. To ona w połączeniu z kolorowymi zapowiedziami wspaniałej zabawy, która nigdy miała się nie odbyć, nadawała całej scenerii jeszcze bardziej przerażającego charakteru.

Było ich kilkudziesięciu – chłopców i młodych mężczyzn w wieku od ośmiu do dwudziestu lat. Wszyscy pochodzili z rodzin wielodzietnych z pobliskich wiosek. Wielu z nich ocierało łzy, krzyczało, wzywając matki, wygrażało strażnikom lub usiłowało uciec.

Opór i żal okazały się jednak próżne. Janczarzy siłą ustawili ich po trzech, biciem wymuszając posłuszeństwo. Każda trójka stawała przed dwoma mężami siedzącymi na szerokich, pozłacanych krzesłach. Jednym z nich był ów mężczyzna w turbanie, którego Bajo spotkał już dwukrotnie. Wkrótce miał się dowiedzieć, że to nikt inny jak Mehmed Bej, noszący przydomek Yeşilce, czyli „zielony”, wyznaczony na sułtańskiego komisarza poboru w Bośni. Za jego krzesłem stał kapitan janczarów, drugie siedzenie zajmował zaś miejscowy kadi, który potwierdzał tożsamość każdego z wywołanych chłopców. Słudzy sprawdzali stan zdrowia chłopca; jeśli nie był kaleki, nie miał znamion wysypki lub popsutych zębów, przechodził dalej przed oblicze skryby. Ten sporządzał szczegółowy rysopis dziecka i wprowadzał jego nazwisko do rejestru. Wpisywał ich na listę niewolników sułtana, na której mieli pozostać aż do śmierci.

Na rynek wjechał wóz. Wszyscy spojrzeli w tamtą stronę. Spomiędzy żerdzi furmanki zwisała dłoń o palcach poczerniałych od atramentu. Powóz przystanął nieopodal zebranych. Kilku żołnierzy osmańskich podeszło doń, chcąc zdjąć z niego zwłoki.

– Nie dotykajcie go! – krzyknął Bajo, gdy jeden z mężczyzn wyciągnął rękę w kierunku Witalija.

Było mu już wszystko jedno. Wiedział, że to koniec, że zaraz zginie. Mimo to w ostatnim odruchu życia nie mógł pozwolić, by oprawcy, którzy odebrali życie jego przyjacielowi, kiedykolwiek jeszcze dotykali ciała Witalija. Wyłamał się z szeregu i podbiegł do stosu trupów. Mężczyźni w kolorowych szatach chcieli go odpędzić, ale Yeşilce Mehmed Bej powstrzymał ich jednym ruchem ręki. Niezatrzymywany przez nikogo Bajo z ogromnym trudem wziął na ręce ciało przyjaciela, przeniósł przez plac i złożył na kolanach jego ojca.

W tym momencie pękła zapora wewnątrz jego duszy. Opadł na nieruchomą pierś przyjaciela i zapłakał. Konwulsje wstrząsały całym jego ciałem, a z najgłębszych otchłani duszy wydobył się szloch. Bajo oszalały z rozpaczy tak strasznej, że aż sprawiającej fizyczny ból, nie zauważył pełnej lęku ciszy w zależności od nacji strwożonych bądź zaciekawionych spojrzeń rzucanych w jego stronę przez dziesiątki par oczu. Przybyli odebrać sułtańskie należności janczarzy i mieszkańcy wsi, płacący losem swych dzieci za własne życie, przyglądali się temu zjednoczeni milczeniem. Po chwili mężczyzna w białym turbanie podniósł się ze złotego krzesła i podszedł do chłopca. Chwycił go za ramię i zmusił, by wstał z kolan i stanął naprzeciw niego. Mieszkańcy miasta zamarli z przerażenia, czekając na egzekucję, która wydawała im się nieunikniona. Yeşilce Bej chwilę wpatrywał się w chłopca, nic nie mówiąc. Bajo czuł na sobie jego wzrok, ale celowo odwracał głowę w przeciwną stronę. Wiedział, że takie butne zachowanie może mu przysporzyć wyłącznie kłopotów, nie mógł jednak pokazać swemu wrogowi twarzy, na której wciąż widoczne były ślady łez. Ze wszystkich sił spróbował się opanować. Jeździec podniósł dłoń do jego twarzy, zacisnął niemocno, lecz stanowczo palce na podbródku chłopca i przesunął jego twarz przed swoją. Bajo nie miał wyboru, musiał na niego spojrzeć. Przyglądali się sobie przez chwilę, która chłopcu wydawała się wiecznością. Tym razem jednak nie krzyczał, nie wyrywał się, stał spokojnie, jakby bez życia, a jego oczy nie wyrażały już żadnych emocji. Komisarz skinął głową z aprobatą i wymruczał coś w mowie, której Bajo nie rozumiał, a która wkrótce miała stać się mową jego duszy, serca i umysłu. Wreszcie mężczyzna odwrócił się w stronę pisarza, zadając jakieś pytanie.

– Bajica Sokolović! – odkrzyknął herold.

Yeşilce Bej skinął głową, odprowadził chłopca na jego miejsce, po czym wyrzekł niezrozumiałe dla niego słowo:

– Edirne.

7

Kiedy zjeżdżali ze wzgórza, Bajo wpatrywał się w ostatni promień światła, który zamigotał na cerkiewnej kopule. Skulił się wewnątrz wozu, wcisnął twarz w ramię i mimo swych kilkunastu lat zapłakał z tęsknoty, żalu i strachu jak malec, który zgubiwszy się w lesie, rozciął kolano na ostrym kamieniu.

Gdy wóz się zatrzymał, a słudzy w wysokich czapkach rozdawali wodę, Yeşilce Mehmed Bej podszedł do Bajo, ignorując zdziwione spojrzenia swych podkomendnych.

– Nie rozpaczaj – rzekł w ojczystej mowie chłopca.

Zszokowany Bajo podniósł głowę i zerknął na mężczyznę, który uśmiechał się do niego życzliwie.

– Zapomnij i zacznij żyć.

Bajo pokręcił gwałtownie głową, a do oczu znów napłynęły mu łzy.

– Zapomnij – powtórzył z naciskiem komisarz. – W osmańskim świecie wszyscy są równi przed Jedynym Bogiem. Obudź w sobie pragnienie poznania dróg Allaha, które wskazał prorok Mahomet, błogosławione niech będzie jego imię. Potem wykaż się jakimś talentem, bądź pożyteczny i uważny, ucz się pilnie, poznaj swoich przyjaciół i nie zapomnij o wrogach, a pewnego dnia zostaniesz, kimkolwiek zechcesz. Na początek jednak musisz odnaleźć w sobie siłę, by przestać kurczowo trzymać się życia, które dotąd znałeś. Nie próbuj uciekać, buntować się, to niczego nie zmieni. Tego życia już nie ma.

Bajo skinął głową. Było mu wszystko jedno. Słowa Turka docierały do niego jakby z oddali, zza zasłony ciszy, która go otoczyła.

– Potrzebujesz nowego imienia, by wstąpić na nową drogę życia.

Komisarz zamyślił się. Po chwili sięgnął pod kaftan i wyciągnął spod niego haftowany skórzany futerał. Bajo mimo otępienia zauważył, że sznurki futerału przewieszone były przez lewe ramię Turka. Mężczyzna z czcią wyjął z niego niewielką książeczkę oprawioną w zielone sukno. Wkrótce chłopiec miał się dowiedzieć, że jest to Koran, święta księga muzułmanów, którą pobożni mężczyźni nosili na piersi jako talizman chroniący przed złem.

Tymczasem Yeşilce Bej wyszeptał jakieś słowa i otworzył księgę, na której grzbiecie wyszyto złotą nicią finezyjne kształty. Z niewiadomych przyczyn natychmiast skojarzyły się one chłopcu z literami. Komisarz przerzucił kilka kartek, wciąż mamrocząc i od czasu do czasu wznosząc oczy ku niebu. Wreszcie jego wzrok zatrzymał się na jednym z wersetów.

– Bóg splótł dziś nasze losy, dlatego będziesz jak ja nazywał się Mehmed – rzekł, zamykając księgę i chowając ją znów pod koszulę.

– Mehmed – powtórzył cicho chłopiec, po czym sam nie wiedząc czemu, dodał: – Sokolović.

Yeşilce Mehmed Bej skinął głową.

– Mehmed Sokollu.