Metaekonomia. Zagadnienia z filozofii ekonomii ebook

Uskali Mäki

Przedmowa

Ekonomia jest dziedziną politycznie i ideologicznie wpływową, ale zarazem o spornym autorytecie epistemicznym. Jest nauką społeczną, której przedmiot badań jest złożony i dotyczy ludzi, jednak jej procedury często przypominają te stosowane w zaawansowanych naukach przyrodniczych. Teorie i modele ekonomiczne dotyczą dobrze znanych zjawisk, które są bliskie naszym codziennym doświadczeniom – jednak teorie i modele te często wydają się stać w sprzeczności z naszymi zdroworozsądkowymi wyobrażeniami na temat rzeczywistości. W związku z tym nie jest zaskoczeniem, że ekonomia zainspirowała tak samo wiele fundamentalnych badań, jak i kontrowersji. Filozoficzna refleksja nad ekonomią (prowadzona głównie przez samych praktykujących ekonomistów) istnieje tak długo jak długo istnieje ekonomia. Jako zinstytucjonalizowana dziedzina badań, filozofia ekonomii zaczęła nabierać kształtu dopiero na przełomie lat 70. i 80. XX w. Obecnie jest to ugruntowana dyscyplina naukowa, obok takich jak filozofia biologii czy filozofia fizyki. Publikowane są czasopisma naukowe, powstają stowarzyszenia, organizuje się specjalistyczne konferencje i warsztaty, rozwijane są sieci naukowe i programy badawcze, a ich wyniki popularyzowane są za pomocą programów edukacyjnych i szkół letnich. Postęp w ramach filozofii ekonomii wynika z tego, że wysiłek badawczy podejmowany jest przez wspólnoty uczonych.

Tematy i zagadnienia podjęte przez filozofię ekonomii, na różnych etapach jej instytucjonalizacji, częściowo zostały zainicjowane i kształtowane przez zmiany i debaty w samej ekonomii, częściowo zaś ich źródła tkwią w filozofii nauki, jej szkołach oraz zmieniających się trendach. Niektóre osiągnięcia w filozofii ekonomii były napędzane pytaniami czerpanymi z dociekań filozoficznych, inne miały inspirację ekonomiczną, a jeszcze inne czerpały z obu tych źródeł – ta ostatnia sytuacja przyjmuje popularną obecnie formę filozoficznych studiów przypadku, które dotyczą jakiegoś konkretnego zdarzenia, metody lub teorii, czy debaty w obszarze badań ekonomicznych. Główna grupa odbiorców składa się zarówno z filozofów, jak i ekonomistów.

Filozofia ekonomii (lub metodologia ekonomii, jakkolwiek ją nazwiemy) jest wspierana przez specjalnie powołane organizacje międzynarodowe, takie jak International Network for Economic Method (INEM) i regionalne, np. Ibero-American Society for Economic Methodology (SIAME). Największa aktywność w tym zakresie ma miejsce w Europie, głównie w Helsinkach, Rotterdamie i Londynie, które skupiają ekspertów z tej dziedziny.

Polska ma długą tradycję zarówno w zakresie ekonomii, jak i filozofii, w tym filozofii nauki, reprezentowaną przez wybitnych uczonych, jak Oskar Lange i Leszek Nowak – obaj zajmowali się kwestiami filozoficznymi i metodologicznymi w ekonomii (Lange 1945–46; Nowak 1989). Jest rzeczą naturalną, że nowe generacje polskich uczonych dołączają obecnie do rosnącego międzynarodowego nurtu badań w zakresie filozofii ekonomii wnosząc do niej swój wkład. Niniejsza antologia stanowi imponujący i aktualny przegląd wielu najbardziej istotnych zagadnień w tej dziedzinie. Spodziewałbym się, że w nadchodzących latach polskie środowisko naukowe będzie inspirować i inicjować na arenie międzynarodowej nowe kierunki badań w zakresie filozofii ekonomii.

Tłumaczenie: Tomasz Kwarciński

Bibliografia

Lange O., The Scope and Method of Economics, „The Review of Economic Studies” 1945–1946, vol. 13, no. 1.

Nowak L., On the (Idealizational) Structure of Economic Theories, „Erkenntnis” 1989, no. 30.

Marcin GorazdaŁukasz HardtTomasz Kwarciński

Metaekonomia. Zagadnienia z filozofii ekonomii

Ekonomia to nauka, w której buduje się modele i formułuje teorie naukowe. Identyfikując prawa, przyczyny i mechanizmy rządzące procesami gospodarczymi ekonomiści wyjaśniają rzeczywistość gospodarczą. Dzięki temu mogą przyczynić się do kreowania polityki gospodarczej, która w założeniu ma zwiększać dobrobyt całej społeczności i często jej się to udaje. Różne strategie rozwoju gospodarczego w odmienny sposób rozkładają na poszczególnych ludzi związane z tym obciążenia i korzyści.

Jaka jest natura modeli ekonomicznych? Jak ekonomiści wyjaśniają? Czy koncepcja dobrobytu rozumiana jako realizacja preferencji indywidualnych jest wolna od sądów wartościujących? Jakie kryterium porównywania poszczególnych stanów społecznych należy przyjąć w ekonomii dobrobytu? Czy w analizach ekonomicznych można pominąć kwestię sprawiedliwości w odniesieniu do dystrybucji obciążeń i korzyści? Pytania tego typu mają trzy cechy. Po pierwsze, nie dotyczą one wprost rzeczywistości gospodarczej, która jest przedmiotem analiz ekonomicznych lecz samej praktyki badawczej ekonomistów i generowanych przez nich teorii, są zatem pytaniami metaekonomicznymi. Po drugie, odpowiedzi na te pytania nie uda się nam znaleźć wyłącznie za pomocą narzędzi badawczych, którymi posługują się ekonomiści lub przedstawiciele innych nauk społecznych bądź szczegółowych, mają one zatem charakter filozoficzny. Wreszcie, po trzecie, aby skutecznie prowadzić badania naukowe ekonomiści muszą przyjąć, mniej lub bardziej świadomie, jakieś odpowiedzi na te pytania, mają one zatem znaczenie praktyczne. Książka, którą oddajemy w ręce czytelnika jest poświęcona poszukiwaniu odpowiedzi na tego typu metaekonomiczne, filozoficzne pytania, stąd też zdecydowaliśmy się zatytułować ją Metaekonomia. Zagadnienia z filozofii ekonomii.

Pomysł napisania tej książki związany jest ze wzrostem zainteresowania filozofią ekonomii w naszym kraju, którego wyrazem stało się powołanie do życia w 2014 r. Polskiej Sieci Filozofii Ekonomii. Jednym z celów publikacji jest próba zintegrowania środowiska badaczy zainteresowanych tą problematyką, prezentacja zagadnień, nad którymi pracują i zachęcenie innych naukowców, zarówno ekonomistów, jak i filozofów, do włączenia się we wspólną dyskusję. Poza wspomnianym celem społecznym publikacja tej książki ma również zwrócić uwagę na różnorodność zagadnień wchodzących w zakres tego, co określa się mianem filozofii ekonomii. W szczególności chcemy podkreślić, że filozofia ekonomii nie sprowadza się wyłącznie do metodologii ekonomii, choć ta rzeczywiście stanowi jeden z najistotniejszych obszarów filozofii ekonomii. W końcu, książka ma również cel dydaktyczny, autorzy dokładali bowiem starań by poszczególne rozdziały miały charakter przeglądowy, dając czytelnikowi wgląd w aktualny stan badań nad danym zagadnieniem. Wgląd ów jest zaś ściśle związany z owym praktycznym aspektem odpowiedzi na pytania metaekonomiczne. Uwrażliwia na istotność, ale też i problematyczność metazałożeń, niejednokrotnie milcząco przyjmowanych przez ekonomistów, i proponuje różne rozwiązania wskazując argumenty za i przeciw.

Książka składa się z czterech części. W rozdziałach, które wchodzą w skład części pierwszej (Wprowadzenie), autorzy analizują związek ekonomii z filozofią, zwracając uwagę zarówno na kontekst historyczny, jak i na typowe problemy interesujące ekonomistów i filozofów. W rozdziale Historia związków ekonomii z filozofią Wojciech Giza przekonuje, że w perspektywie historycznej daje się zauważyć odwrócenie relacji między filozofią a ekonomią. Autor wskazuje na przejście od marginalnego znaczenia, jakie przyznawano rozważaniom nad bogactwem w starożytności i średniowieczu, poprzez proces powolnego „oczyszczania” ekonomii z „naleciałości filozoficznych”, który rozpoczął się w okresie oświecenia wraz z wyodrębnieniem się ekonomii jako samodzielnej dyscypliny naukowej, aż do próby zbliżenia obu dziedzin wiedzy, którą zdaje się być powstanie i rozwój filozofii ekonomii.

Dwa kolejne rozdziały odpowiadają na pytanie dlaczego filozofia ekonomii jest istotna zarówno dla ekonomistów, jak i dla filozofów. W tekście Dlaczego filozofia ekonomii? Łukasz Hardt nie tylko wyjaśnia jak doszło do ukształtowania się filozofii ekonomii jako samodzielnej dziedziny badań lecz także wskazuje na korzyści, jakie z tego tytułu odnoszą ekonomiści i przekonuje, że warto edukować w tym zakresie studentów ekonomii. Źródeł rozwoju filozofii ekonomii Hardt upatruje z jednej strony w zainteresowaniu ekonomistów filozofią nauki odwzajemnionym przez zainteresowanie samych filozofów kluczowymi praktykami badawczymi ekonomistów, czyli modelami ekonomicznymi, z drugiej zaś strony w dostrzeganej przez wielu ekonomistów potrzebie ponownego powiązania analiz ekonomicznych z refleksją etyczną. Na znaczenie filozofii ekonomii dla filozofii nauki zwraca z kolei uwagę Paweł Kawalec w rozdziale Wpływ filozofii ekonomii na filozofię nauki. Wpływ ten charakteryzuje w czterech wymiarach: epistemicznym (nowe ujęcie argumentów za antynaturalizmem i pluralizmem metodologicznym), metafizycznym (realizm krytyczny, prawa naukowe ceteris paribus), konceptualnym (reprezentacje z użyciem modeli, mechanizmy przyczynowe) oraz praktycznym (teoria preferencji). Największy jednak wpływ filozofii ekonomii na filozofię nauki dostrzega w zmianie samego sposobu uprawiania filozofii nauki, który znajduje wyraz w rozwoju nowej dyscypliny, jaką jest ekonomia nauki.

Druga część książki nosi tytuł Ekonomia jako nauka i grupuje teksty poświęcone ogólnej refleksji nad charakterem teorii ekonomicznych oraz naturą rzeczywistości gospodarczej. W rozdziale Konstruktywizm w ekonomii Bartosz Scheuer stawia tezę, że wśród ekonomistów oraz filozofów ekonomii dominującym stanowiskiem jest realizm, przy jednoczesnym niedoreprezentowaniu alternatywnych podejść, w szczególności konstruktywizmu. W związku z tym autor stara się wyjaśnić przede wszystkim czym jest i czym nie jest konstruktywizm, w czym konstruktywiści zgadzają się ze sobą oraz z czym konstruktywizm bywa najczęściej mylony. Analizując tezę Miltona Friedmana o „nierealistyczności” założeń oraz model homo oeconomicus daje przykład, jak może wyglądać konstruktywistyczna interpretacja teorii ekonomicznych. Koncepcję człowieka gospodarującego czyni również przedmiotem swoich analiz Joanna Dzionek-Kozłowska, która w rozdziale Homo oeconomicus w XXI wieku. Imperializm ekonomii a ekonomia behawioralna zauważa, że model ten z jednej strony przyczynił się do niebywałego sukcesu ekonomii, prowadząc do swoistej „inwazji” nauk ekonomicznych na obszary badawcze innych nauk społecznych. Z drugiej zaś strony kryzys gospodarczy pierwszej dekady XXI w. zwiększył popularność heterodoksyjnych podejść w ekonomii (np. ekonomii behawioralnej), które opierają się na odmiennych koncepcjach natury ludzkiej. Autorka stawia sobie za cel przedstawienie tych opozycyjnych trendów w podejściu do modelu homo oeconomicus oraz zbadanie, czy model ten może zostać zmodyfikowany w taki sposób, by dał się pogodzić z wynikami analiz prowadzonych w ramach ekonomii behawioralnej.

Dwa kolejne rozdziały w tej części książki stawiają pytania o naturę rzeczywistości gospodarczej, którą analizują ekonomiści. W tekście Matematyzacja ekonomii: matematyczność czy matematyzowalność rzeczywistości gospodarczej Andrzej Malawski wyjaśnia dlaczego próby formowania ekonomii na wzór zmatematyzowanego przyrodoznawstwa nie spełniły pokładanych w nich nadziei. Z jednej strony twierdzi, że podobnej skuteczności, jaką ma matematyka w wyjaśnianiu świata fizycznego, nie da się osiągnąć, stosując ją do życia gospodarczego, z drugiej zaś jest przekonany, że próby matematyzacji ekonomii przynoszą pewne korzyści. Ostatecznie Malawski opowiada się nie za matematycznością rzeczywistości gospodarczej lecz jedynie za jej matematyzowalnością. W rozdziale Refleksyjność w ekonomii Krzysztof Nowak-Posadzy analizuje inną cechę rzeczywistości gospodarczej, którą jest refleksyjność. Jej ogólna postać polega na istnieniu relacji zwrotności między tym, co reprezentowane, a sposobem reprezentacji. Ekonomia staje się wtedy jak gdyby częścią dziedziny przedmiotowej (gospodarki). Autor zwraca uwagę, że refleksyjność generuje wiele problemów na płaszczyźnie teoretycznej, do których należy problem samospełniających się przepowiedni gospodarczych, kwestia symetrii między ekonomistami i podmiotami gospodarującymi, czy zagadnienie performatywności modeli ekonomicznych.

Trzecia cześć książki, Metodologia ekonomii, poświęcona jest takim zagadnieniom jak wyjaśnienie naukowe, modelowanie, charakter praw naukowych oraz racjonalność. Część tę otwiera rozdział Wyjaśnienie naukowe w ekonomii, w którym Marcin Gorazda analizuje różne próby typologii tego, co określa się mianem wyjaśnienia naukowego, odnosząc je do praktyki ekonomistów. Ostatecznie wyróżnia trzy reprezentatywne dla ekonomii typy wyjaśnienia naukowego, do których należą: wyjaśnienie przyczynowo-realistyczne, wyjaśnienie epistemiczno-instrumentalne oraz wyjaśnienie statystyczne.

Kolejne trzy rozdziały dotyczą kwestii budowania i stosowania różnego typu modeli ekonomicznych do wyjaśniania i przewidywania zjawisk gospodarczych. W tekście Modele w ekonomii Łukasz Hardt rozważa relację zachodzącą między modelem ekonomicznym, teorią ekonomiczną i rzeczywistością gospodarczą. Opisuje dwa dominujące w filozofii ekonomii podejścia dotyczące statusu modeli ekonomicznych, czyli izolacjonizm i konstruktywizm. Podejmuje także problem realistyczności założeń modeli ekonomicznych i stawia pytanie o rolę, jaką pełnią modele w budowaniu teorii ekonomicznych. Kontynuację analiz dwóch wspomnianych tekstów znajdujemy w rozdziale Wnioskowania przyczynowe w ekonomii, w którym Robert Mróz, koncentrując się na modelach ekonometrycznych (empirycznych), poddaje analizie metody wnioskowania o przyczynowości wykorzystywane w ekonomii. Autor szczególnie dużo uwagi poświęca teorii przyczynowości probabilistycznej, która jest wykorzystywana w konstruowaniu modeli przyczynowych. Jeszcze inny rodzaj modelowania zjawisk gospodarczych przedstawia Witold Kwaśnicki w rozdziale Symulacja – alternatywne narzędzie analizy ekonomicznej. Tekst stanowi prezentację trzech głównych rodzajów modeli symulacyjnych, które są wykorzystywane w analizie ekonomicznej, należą do nich modele zakorzenione w tradycji schumpeterowskiej, symulacja agentowa oraz Dynamika Systemów.

Jednym z elementów konstruowanych przez ekonomistów modeli są prawa naukowe. Pytanie o status praw naukowych w ekonomii stawia Krystian Mucha w rozdziale Kontrowersje związane ze stosowaniem klauzuli ceteris paribus w ekonomii. Tekst oprócz prezentacji najważniejszych problemów związanych ze stosowaniem klauzuli ceteris paribus zawiera również przegląd wybranych propozycji obrony tego typu praw. Tę część książki zamyka rozdział Racjonalność i teoria gier, w którym Wojciech Załuski dokonuje zwięzłej prezentacji wkładu teorii gier w badania nad wykorzystywanym w ekonomii pojęciem racjonalności. Wyróżnia przy tym cztery funkcje teorii gier, którymi są: funkcja normatywna, funkcja eksplanacyjno-predykcyjna, funkcja etyczna i funkcja klasyfikująca. Zdaniem autora wkład ten obejmuje m.in. ujawnienie pewnych paradoksalnych faktów na temat racjonalności, w szczególności: faktu racjonalności losowego wyboru strategii, faktu nieusuwalnego niedookreślenia racjonalności dla pewnych typów sytuacji strategicznych oraz faktu konfliktu między racjonalnością indywidualną i grupową.

W ostatniej, czwartej części książki autorzy analizują związki łączące ekonomię z etyką. W rozdziale Zagadnienia etyczne w ekonomii Tomasz Kwarciński przedstawia neopozytywistyczne źródła przekonania, zgodnie z którym konieczne jest oddzielenie ekonomii od etyki. Następnie dokonuje przeglądu wybranych przykładów z zakresu ekonomii pozytywnej, normatywnej i polityki gospodarczej, które stanowią ilustrację tezy głoszącej, że taka separacja nie jest możliwa ani w teorii ekonomii, ani tym bardziej w praktyce kreowania polityki gospodarczej. Ostatecznie autor dochodzi do wniosku, że ekonomistom potrzebna jest wiedza z zakresu etyki i postuluje, by kontrowersje etyczne związane z analizami ekonomicznymi i prowadzeniem polityki gospodarczej stały się częścią kanonu nauczania studentów na kierunkach ekonomicznych. Najistotniejsze spośród zarysowanych w tym tekście kontrowersji etycznych dotyczących ekonomii zostały rozwinięte w kolejnych trzech rozdziałach.

W rozdziale Ekonomia dobrobytu i sprawiedliwość dystrybutywna Ryszard Kowalski, pokazując napięcie, które zachodzi między dwoma wartościami, sprawiedliwością i efektywnością, przekonuje, że dążenie ekonomistów do wyzbycia się wartościowania z zakresu ekonomii dobrobytu jest skazane na niepowodzenie. Uznając, że oparcie się ekonomistów wyłącznie na indywidualnych preferencjach jednostek i dopuszczenie jedynie optimum Pareta jako narzędzia wartościowania nie daje wystarczającej podstawy do recenzji stanów świata, stwierdza, że walka o wykluczenie kwestii normatywnych z domeny zainteresowań ekonomistów została przegrana. Normatywności w ekonomii poświęcony jest również rozdział Racjonalność, użyteczność, dobrobyt, w którym Ryszard Kowalski i Tomasz Kwarciński pokazują relacje łączące centralne pojęcia ekonomii pozytywnej (użyteczność) i normatywnej (dobrobyt) z koncepcją racjonalności rozwijaną w ramach teorii racjonalnego wyboru. Autorzy starają się zidentyfikować mocne i słabe strony tego związku oraz przedstawić alternatywy w stosunku do koncepcji dobrobytu opartej na preferencjach jednostki.

Na koniec Agnieszka Wincewicz-Price w rozdziale Homo oeconomicus moralis – ekonomiczne analizy zachowań moralnych prezentuje wybrane metody uwzględniania zachowań ludzkich podyktowanych względami moralnymi w modelach ekonomicznych. Dochodzi przy tym do wniosku, że w większości przypadków modele „uzupełnione” o czynniki moralne prezentują obraz podmiotu ekonomicznego nieodbiegający zasadniczo od standardowej koncepcji homo oeconomicus, a dzieje się tak dlatego, że również one opierają się na teorii racjonalnego wyboru. Autorka twierdzi ponadto, że alternatywne ujęcia zachowań moralnych wskazują na trudności w pogodzeniu przekonania o maksymalizującym użyteczność homo oeconomicus z bardziej realistycznym obrazem homo moralis.

Jako redaktorzy jesteśmy przekonani, że prezentowana książka będzie użyteczna zarówno dla ekonomistów, jak i filozofów. Ekonomiści mogą znaleźć w niej podane w przystępny sposób odpowiedzi na pytania, które zawsze chcieli znać, ale zwykle nie mogą poświęcić wystarczająco dużo czasu na ich samodzielne poszukiwania. Przykłady takich pytań podaliśmy na początku tekstu. Z kolei filozofowie zainteresowani naukami społecznymi, a zwłaszcza ekonomią, mogą się zorientować, jakie oczekiwania mają wobec nich ekonomiści. Pozwala to lepiej określić obszary badawcze, których eksploracja może być przydatna dla przedstawicieli obydwu dziedzin.

Na koniec chcemy sformułować dwa zastrzeżenia. Po pierwsze, uważny czytelnik zwrócił zapewne uwagę, że przypisanie artykułów do poszczególnych części książki jest do pewnego stopnia arbitralne. Dotyczy to zwłaszcza części drugiej Ekonomia jako nauka i trzeciej Metodologia ekonomii. Widać również, że niektóre zagadnienia, np. problem modelowania ekonomicznego, racjonalności, koncepcja homo oeconomicus przewijają się przez różne rozdziały. Zaproponowana struktura książki nie wyznacza bowiem ostrych granic między poszczególnymi obszarami badawczymi, które wchodzą w zakres filozofii ekonomii. Po drugie, publikacja nie zawiera wszystkich zagadnień podejmowanych przez filozofów ekonomii, brakuje np. dyskusji nad ekonometrią jako metodą badań ekonomicznych, zagadnieniem randomizacji (Randomised Control Trials), kwestią prowadzenia polityki gospodarczej opartej na dowodach (Evidence Based Policy), czy potrzebą wprowadzenia etyki zawodowej ekonomistów. Książka nie jest bowiem raportem z badań, który podsumowuje bądź zamyka dyskusje. Jest ona raczej próbą określenia obszarów badawczych wartych analizy, prezentacją badań, które są prowadzone w Polsce i na świecie oraz wskazaniem zagadnień, którymi jeszcze można się zająć.

W związku z tym chcielibyśmy zaprosić wszystkie osoby zainteresowane filozofią ekonomii do wspólnej dyskusji, mając nadzieję, że lektura książki przyniesie Państwu co najmniej tyle radości, ile autorom i redaktorom przyniosła praca nad tą publikacją. Zapraszamy do kontaktu z nami poprzez stronę internetową (www.filozofia-ekonomii.pl).