Nasi Nobliści. 56 laureatów znad Wisły, Odry i Niemna ebook

Projekt okładki

Paweł Panczakiewicz/PANCZAKIEWICZ ART. DESIGN

Redaktor prowadzący

Urszula Lewandowska

Redakcja techniczna

Andrzej Sobkowski

Skład wersji elektronicznej

Robert Fritzkowski

Korekta

Renata Kuk

Wybór zdjęć

Maria i Przemysław Pilichowie oraz Urszula Lewandowska

Zdjęcia ze zbiorów: Biblioteki Narodowej, Muzeum Marii Skłodowskiej-Curie w Warszawie, Narodowego Archiwum Cyfrowego, Wikimedii Commons, agencji fotograficznych: BE&W, Forum, Getty Images, Liceum Ogólnokształcącego w Rymanowie, Urzędu Gminy w Niegosławicach, Urzędu Miasta w Olsztynku

Zdjęcia ze zbiorów prywatnych: Sidneya Altmana, Bogusławy Deiksler, Klausa von Klitzinga, Kazimierza Staszkowa, Stanisława Sterkowicza, Franka Wilczka oraz autorów

Zdjęcia współczesne: Jan Ciesielski, Ina Demid, Jan Dziura, Jerzy Englander, Wojciech Kasprów, Błażej Kaczmarek, Jarosław Krzeminski, Adam Lapski, Anna Nowak, Zbigniew Pachulski, Dariusz Paczkowski, Przemysław Pilich, Tomasz Polkowski, Jacek Posmyk, Tomasz Pospieszny, Wanda Siedlecka, Stanisław Sikora, Kazimierz Staszków, Józef Szudy, Julia Agnieszka Szymala, Jacek Tofil, Danuta Wiśniewska

Zdjęcia na okładce (od lewej): Wisława Szymborska, Olga Tokarczuk, Czesław Miłosz, Roald Hoffmann, Albert Michelson, Maria Goeppert-Mayer, Klaus von Klitzing, Maria Skłodowska-Curie (fot. agencja Forum, prywatne zbiory Klausa von Klitzinga oraz Wikimedia Commons)

© for the text by Maria i Przemysław Pilichowie

© for this edition by MUZA SA, Warszawa 2020

ISBN 978-83-287-1478-6

Sport i Turystyka – MUZA SA

Wydanie I

Warszawa 2020

fragment

Naszym Wnukom Weronice i Mateuszowi

Od autorów

W publikacji prezentujemy laureatów Nagrody Nobla urodzonych w Polsce w obecnych granicach naszego kraju (27 osób) i na Kresach Wschodnich (9 osób). Piszemy o laureatach polskich, niemieckich, żydowskich, amerykańskich itd.

Przybliżamy również portrety noblistów, urodzonych poza Polską, mających polskie korzenie. Przykładem mogą być dwaj naukowcy, którzy otrzymali Nagrodę Nobla w 2004 roku – amerykański fizyk Frank Wilczek, wnuk żołnierza armii gen. Hallera oraz izraelski chemik Aaron Ciechanover. Jego nazwisko pochodzi oczywiście od Ciechanowa. Innym uczonym jest niemiecki fizyk Johannes Georg Bednorz – o charakterystycznym śląskim nazwisku. Polskich przodków miał też rosyjski pisarz Iwan Bunin.

Władysława Reymonta, Henryka Sienkiewicza, Czesława Miłosza, Wisławę Szymborską, Lecha Wałęsę, Olgę Tokarczuk czy naszą dwukrotną noblistkę Marię Skłodowską-Curie wszyscy znają, ale pozostali bohaterowie książki są w Polsce praktycznie anonimowi. Wymieńmy choćby amerykańskiego fizyka Alberta Michelsona, zwanego „apostołem światła”. Urodził się w Strzelnie na Kujawach i do śmierci uważał się za Polaka, jednak poza rodzinnym miastem jest w Polsce nieznany.

O niektórych noblistach jest dużo publikacji, ale nie o wszystkich. Najczęściej ich życie osobiste traktowane jest dość lakonicznie. Na przykład wszystkie noty biograficzne Klausa von Klitzinga, niemieckiego uczonego, laureata Nagrody Nobla w dziedzinie fizyki w 1985 roku, zaczynają się informacją, że urodził się w 1943 roku w Środzie Wielkopolskiej (wówczas Schroda), w 1962 roku ukończył gimnazjum w Niemczech i dalej następuje dokładny opis jego studiów i kariery naukowej. Nas jednak najbardziej interesowały związki niemieckiej rodziny von Klitzing z Wielkopolską, a na ten temat w biografiach uczonego brak informacji. Zaczęliśmy więc poszukiwania, korespondowaliśmy z noblistą i rezultaty naszych działań mogą czytelnicy znaleźć w rozdziale o Klausie von Klitzingu. Wspomnijmy tu tylko, że jego ojciec o imieniu Bogislav od 1921 roku posiadał obywatelstwo polskie i był polskim oficerem.

W wielu poważnych opracowaniach amerykańskich, a nawet brytyjskich na temat Polski i polskich noblistów jest wiele błędów. Przykładem może być podawana wielokrotnie informacja, że Isaac Singer urodził się w Radzyminie. Na pewno, jak sam o tym pisze, urodził się w Leoncinie na skraju Puszczy Kampinoskiej.

Publikacja podzielona jest na rozdziały opisujące laureatów Nagrody Nobla z poszczególnych dziedzin. Kolejność dziedzin odpowiada kolejności wręczania Nagród. O miejscu laureata w każdym rozdziale decyduje rok przyznania mu Nagrody. Dla ułatwienia znalezienia nazwiska określonego noblisty, na końcu książki znajduje się indeks nazwisk.

W książce wykorzystaliśmy tylko część zgromadzonych materiałów. Dla osób, które o opisanych noblistach chciałyby dowiedzieć się więcej, na końcu każdego rozdziału zamieściliśmy bibliografie.

W trakcie zbierania materiałów do tego wydania książki zwracaliśmy się z prośbą o szczegółowe informacje i zdjęcia do wielu instytucji i osób prywatnych. Serdecznie im wszystkim dziękujemy. Szczególne podziękowania kierujemy do: Radosława Aksamita z Katowic, Pawła Andersa z Poznania, Joanny Czyż z Warszawy, Magdaleny Dardzińskiej z Warszawy, Bogusławy Deiksler ze Środy Wielkopolskiej, Iny Demid z Pińska, Jana Dziury z Krakowa, Wojciecha Grochali z Warszawy, Jerzego Englandera z Wrocławia, Andrzeja Huczko z Warszawy, Błażeja Kaczmarka ze Słońska, Tomasza Kardasia ze Strzelna, Wojciecha Kasprowa z Gminy Trzebiel, Manueli Konieczki z Lubska, Jarosława Krzeminskiego ze Środy Wielkopolskiej, Adama Lapskiego z Chorzowa, Piotra Maćkowiaka z Poznania, Anny Nowak z Katowic, Dariusza Paczkowskiego z Iławy, Mariana Piegzy z Chorzowa, Tomasza Polkowskiego ze Zduńskiej Woli, Gerarda Położyńskiego z Pruszkowa, Tomasza Pospiesznego z Poznania, Grzegorza Rąkowskiego z Warszawy, Mariusza Sadzikowskiego z Krakowa, Stanisława Sikory z Gdańska, Adama Sokołowskiego z Łomży, Kazimierza Staszkowa z Nysy, Julii Agnieszki Szymali z Katowic, Eweliny Wajs-Baryły i Danuty Wiśniewskiej z Warszawy oraz Kamila Włosowicza ze Skalbmierza.

Dziękujemy serdecznie prof. Tiborowi Neugebauerowi z Uniwersytetu Luksemburskiego, który pomógł nam wyjaśnić, dlaczego zmarły w 2016 roku niemiecki noblista Reinhard Selten pochowany jest w Poznaniu.

Ogromne podziękowania należą się tym wszystkim laureatom Nagrody Nobla, którzy z wielką życzliwością odpowiadali na nasze listy, przysłali prywatne zdjęcia i z zadowoleniem przyjęli fakt opisania ich w naszej książce. Jest to dla nas prawdziwa przyjemność i ogromny zaszczyt.

Książka ta jest dziełem nie tylko autorów, ale również Pani Redaktor Urszuli Lewandowskiej, która była pierwszym czytelnikiem, a przede wszystkim włożyła bardzo wiele trudu w zgromadzenie i dobór olbrzymiego archiwalnego materiału ilustracyjnego. Bardzo jej dziękujemy.

Alfred Nobel i jego nagroda

Alfred Nobel był przemysłowcem, chemikiem, wynalazcą i właścicielem ogromnego majątku, który zrobił na produkcji materiałów wybuchowych. 27 listopada 1895 roku w szwedzko-norweskim klubie w Paryżu podpisał swój słynny testament. Oto jego fragment:

Co do mojego pozostałego nadającego się do upłynnienia majątku należy postąpić, jak następuje: kapitał, upłynniony przez egzekutora testamentu w pewnych papierach wartościowych, ma stanowić fundusz, z którego odsetki będą corocznie rozdzielone w formie nagród osobom, które w ubiegłym roku uczyniły najwięcej dla dobra ludzkości. Odsetki mają być podzielone na pięć jednakowych części, z których przypada: jedna część osobie, która dokonała najważniejszego odkrycia albo wynalazku na polu fizyki; część temu, kto zrobił najważniejsze odkrycie albo ulepszenie chemiczne; część temu, kto poczynił najważniejsze odkrycie w dziedzinie fizjologii albo medycyny; część twórcy najwybitniejszego dzieła literackiego o tendencji idealistycznej; część temu, kto dokonał rzeczy najlepszej lub najwięcej przyczynił się do braterstwa między narodami i znoszenia lub ograniczenia istniejących armii oraz zwoływania i rozpowszechniania kongresów pokojowych. Nagrody w dziedzinie fizyki i chemii przydzielać będzie Szwedzka Akademia Nauk; nagrody za prace w dziedzinie fizjologii czy medycyny – Karolinska Institut (Królewski Karoliński Instytut Medyczno-Chirurgiczny) w Sztokholmie; w dziedzinie literatury – Akademia w Sztokholmie, a za działalność na rzecz pokoju – komisja składająca się z pięciu osób, wybieranych przez Norweski Storting. Jest moim wyraźnym życzeniem, by podczas przyznawania nagród nie brano w żaden sposób pod uwagę narodowości kandydatów, tak by najbardziej zasługujący otrzymał nagrodę, czy jest on Skandynawem, czy nie.

W piątą rocznicę śmierci Nobla, 10 grudnia 1901 roku wręczono pierwsze nagrody.

Alfred Nobel urodził się 21 października 1833 roku w Sztokholmie. Nie ukończył żadnej szkoły, nawet podstawowej. Był samoukiem, choć np. uczył się i praktykował w laboratorium chemicznym w Paryżu u prof. Th.J. Pelouze’a. Nie założył rodziny, nie był żonaty. Jego pierwsza wielka miłość zakończyła się tragicznie – młoda poznana w Paryżu Szwedka zmarła na gruźlicę. Od tej pory, jak sam napisał, był „samotnym pustelnikiem w pełnym życia świecie”. Pisał wiersze, znał kilka języków. Zmarł w San Remo we Włoszech 10 grudnia 1896 roku.

Początkowo pracował w firmie ojca, Immanuela Nobla, jako chemik. Zajmował się bardzo niebezpiecznym materiałem wybuchowym, jakim jest nitrogliceryna. Podczas przelewania nitrogliceryny zginął jego brat – Emil Oscar Nobel. W 1867 roku Alfred Nobel uzyskał patent na wynaleziony przez siebie dynamit. W 1875 roku miał już 15 fabryk dynamitu w różnych krajach świata. W tym też roku wynalazł tzw. żelatynę wybuchową, w 1888 roku tzw. balistyt – pierwszą formę prochu bezdymnego. Skonstruował także tzw. detonator (zapalnik) Nobla, zajmował się (skutecznie) destylacją ropy naftowej. Łącznie uzyskał ponad 350 patentów.

Był doktorem honoris causa uniwersytetu w Uppsali, członkiem Szwedzkiej Królewskiej Akademii Nauk, Instytutu Królewskiego w Londynie i Towarzystwa Inżynierów Cywilnych w Paryżu. Zgromadził majątek wartości około 31,6 miliona marek szwedzkich.

Wynalazki Nobla, które z założenia miały ułatwiać pracę w górnictwie i przy drążeniu tuneli, błyskawicznie znalazły zastosowanie w wojsku. Służyły do zabijania. Jego Nagroda natomiast została ufundowana, jak widać w testamencie, „dla dobra ludzkości”.

W 1900 roku na mocy testamentu Alfreda Nobla powstała Fundacja Nobla, prywatna instytucja, której statut został ogłoszony 29 czerwca 1900 roku w formie obwieszczenia Rady Królewskiej. Siedzibą Fundacji jest Sztokholm, a głównym celem zarządzanie majątkiem zostawionym przez Nobla, czyli po prostu funduszem nagród. Dziś są to głównie papiery wartościowe, a Fundacja ma obowiązek bezpiecznego inwestowania funduszy i takiego zarządzania nimi, aby mieć pełną finansową i polityczną niezależność. Dotyczy to zarówno Fundacji jak i instytucji przyznających nagrody. Instytucje te (o których piszemy dalej) reprezentuje Fundacja na zewnątrz.

Od 1926 roku biura Fundacji mieszczą się w budynku zwanym Nobel House, będącym jej własnością. Zarząd Fundacji składa się z 15 osób wybieranych przez instytucje przyznające Nagrody. Zarząd zaś wybiera Radę złożoną z 7 członków i 2 pełnomocników – 1 Szweda i 1 Norwega. Rada wybiera przewodniczącego, dwóch wiceprzewodniczących i dyrektora wykonawczego, który m.in. organizuje ceremonię wręczania Nagród. Ponadto od 1965 roku Fundacja Nobla organizuje tzw. Sympozja Noblowskie, wydaje książki i czasopisma, m.in. rocznik „Les Prix Nobel”.

Zasady przyznawania Nagrody Nobla zostały przyjęte 29 czerwca 1900 roku w wyniku interpretacji testamentu, negocjacji z rodziną fundatora oraz rozmów z rządem Szwecji i tymi instytucjami, które miały przyznawać Nagrodę. Na Nagrodę składają się: medal, dyplom oraz nagroda pieniężna, której wysokość zależy od funduszu, jakim aktualnie dysponuje Fundacja. Nagrody w dziedzinie fizjologii lub medycyny przyznaje Królewski Karoliński Instytut Medyczno-Chirurgiczny w Sztokholmie, w dziedzinie fizyki i chemii Szwedzka Królewska Akademia Nauk, w dziedzinie literatury – Akademia Szwedzka. Pokojową Nagrodę Nobla przyznaje Komitet Nobla Norweskiego Parlamentu (Stortingu).

Nieco nietypowa jest sprawa przyznawanej od 1969 roku nagrody w dziedzinie nauk ekonomicznych. Nie jest to formalnie Nagroda Nobla (choć tak się ją zwykle nazywa), ale Nagroda Banku Szwecji w dziedzinie ekonomii dla uczczenia pamięci Alfreda Nobla. W 1968 roku Bank Szwecji, który obchodził jubileusz 300 lat swojej działalności, zwrócił się do Fundacji Nobla z propozycją sfinansowania nowej nagrody – za osiągnięcia w dziedzinie nauk ekonomicznych. Wniosek został przyjęty i wspomniana nagroda przyznawana jest przez Szwedzką Królewską Akademię Nauk na tych samych zasadach i w takiej samej kwocie jak inne Nagrody Nobla. Finansowana jest jednak nie z funduszy przekazanych w testamencie przez Alfreda Nobla, ale z funduszy Banku Szwecji.

Nie będziemy tu opisywać dość skomplikowanego systemu przyznawania Nagród Nobla oraz nieomal barokowego kilkudniowego ceremoniału wręczania tych nagród. Obie te sprawy były wielokrotnie opisywane w literaturze, w wielu książkach i m.in. w polskich czasopismach każdego roku w czasie przyznawania i wręczania Nagród Nobla.

Nagrody Nobla są czasem dość kontrowersyjne, szczególnie jeśli chodzi o nagrodę pokojową i literacką. Niektórzy krytycy literaccy twierdzą, że twórcy, którzy nie otrzymali tej nagrody, reprezentują wyższy poziom twórczości niż laureaci. Dlaczego Nagrodę Nobla otrzymał → Reymont, a nie Żeromski, dlaczego nie otrzymał jej Witold Gombrowicz? Dlaczego nagrodę literacką otrzymał historyk (Theodor Mommsen) czy też filozof (Rudolf Eucken)? Czy terrorysta może otrzymać Pokojową Nagrodę Nobla? Otóż może – → Menachem Begin w latach młodości był terrorystą. Laureatem Nagrody Nobla w dziedzinie chemii był również zbrodniarz wojenny → Fritz Haber, który Nagrodę otrzymał w 1918 roku za swoją działalność przed I wojną światową. Szwedzka Królewska Akademia Nauk mogła jednak nie wiedzieć o jego działalności w czasie wojny, a na listę zbrodniarzy wojennych został wpisany dopiero w 1919 roku – był twórcą gazów bojowych użytych przez Prusaków pod Ypres. Dlaczego w gronie noblistów nie znalazła się Irena Sendlerowa? Dlaczego wreszcie nie otrzymał Pokojowej Nagrody Nobla wielki orędownik pokoju na świecie, papież Jan Paweł II?

Jedyną kanonizowaną noblistką jest Matka Teresa z Kalkuty (1910–1997). Pokojową Nagrodę Nobla otrzymała w 1979 roku. Uroczystości beatyfikacyjne z udziałem papieża Jana Pawła II odbyły się w Rzymie w 2003 roku. W 2016 roku zaś podczas uroczystej mszy świętej na placu Świętego Piotra błogosławioną Matkę Teresę z Kalkuty papież Franciszek ogłosił świętą.

Wysoka ranga Nagrody Nobla powoduje, że powstają inne, ją naśladujące, zwykle uzupełniające w tych dziedzinach, które Nobel pominął. Poza tym jest wiele nagród określanych jako np. polski Nobel, amerykański Nobel czy też nawet muzyczny Nobel.

Od 1980 roku funkcjonuje tzw. Alternatywna Nagroda Nobla czyli Right Livelihood Award, co można przetłumaczyć jako Nagroda za Odpowiednie Życie. Ufundował ją niemiecko-szwedzki dziennikarz Jakob von Uexküll, który w tym celu sprzedał swoją wyjątkowo cenną kolekcję znaczków pocztowych. Początkowo zaproponował on Fundacji Nobla rozszerzenie przyznawanych nagród o ekologię i „za wiedzę i mądrość Południa” – dla krajów Trzeciego Świata. Fundacja wniosek dziennikarza odrzuciła, ustanowił on więc własną nagrodę dla tych, którzy „pracują nad rozwiązaniem rzeczywistych problemów naszych czasów za pomocą praktycznych i przykładowych rozwiązań”. Nagroda wręczana jest corocznie 9 grudnia, a więc w dniu poprzedzającym przyznawanie Nagród Nobla. Ceremonia odbywa się w szwedzkim parlamencie.

Wysoką rangę ma również Nagroda Crafoorda przyznawana przez Szwedzką Królewską Akademię Nauk w dziedzinach nauk ścisłych nieobjętych Nagrodą Nobla. W 1998 roku otrzymał ją geofizyk Adam Dziewoński (1936–2016), absolwent Uniwersytetu Warszawskiego, który wiele lat pracował w Stanach Zjednoczonych na Uniwersytecie Harvarda.

Miano rolniczego Nobla zyskała Nagroda Bertebosa przyznawana od 1966 roku co dwa lata przez Królewską Szwedzką Akademię Nauk Rolniczych i Leśnych. W 2005 roku otrzymał ją prof. Piotr Kowalik z Politechniki Gdańskiej – wybitny ekspert w dziedzinie ochrony środowiska oraz odnawialnych źródeł energii.

„Polskie Noble” to coroczne nagrody przyznawane od 1992 roku przez Fundację na Rzecz Nauki Polskiej. Jest to najpoważniejsza nagroda naukowa w Polsce, przyznawana uczonym za osiągnięcia z ostatnich czterech lat „stanowiące istotny wkład w życie duchowe i postęp cywilizacyjny naszego kraju oraz zapewniające Polsce miejsce w nauce światowej”. W 2019 roku po 200000 zł otrzymali profesorowie: Marcin Drąg (w dziedzinie nauk chemicznych i o materiałach), Andrzej Kossakowski (nauki matematyczno-fizyczne i inżynierskie) oraz Andrzej Wiśniewski (nauki humanistyczne i społeczne). W dziedzinie nauk o życiu i o Ziemi nagrody w 2019 roku nie przyznano.

Istnieje również humorystyczna nagroda IgNobla, określana czasem nazwą Antynobel. Jej przykładem może być nagroda w dziedzinie chemii za wyekstrahowanie aromatu wanilii z krowich odchodów. Inny przykład to IgNobel w dziedzinie matematyki przyznany baptystom z Alabamy za wyliczenie, ilu mieszkańców stanu trafi do piekła, jeśli nie będzie żałować za grzechy. Tę humorystyczną nagrodę opisuje Marc Abrahams w książce „Antynoble” („Znak”, Kraków 2004).

Bibliografia:

Bodin Hélène, Bale Noblistów: od klasycznych menu po współczesne przepisy, Wydawnictwo „Skrivbyrå” E. Pamblad, Kock 2002.

Broniarek Zygmunt, Tajemnice Nagrody Nobla, Krajowa Agencja Wydawnicza, Warszawa 1987.

Filser Hubert, Za kulisami Nagrody Nobla, Dom Wydawniczy „Bellona”, Warszawa 2004.

Jaszuński Frank, Alfred Nobel: król dynamitu, Wydawnictwo Philip Wilson, Warszawa 1985.

Oracki Tadeusz, Blaski i cienie sztokholmskich laurów: wokół literackichNagród Nobla 1901–2000, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2003.

Pierko Małgorzata, Wielka księga laureatów Nagrody Nobla, Wydawnictwo Precjoza Agata Konderak, Częstochowa 2017.

Tarnowska Beata, Nagrody Nobla, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 2001.

Ulanowski Krzysztof, Leksykon noblistów, Wydawnictwo Horyzonty, Poznań 2018.

Alfred Nobel jako młodzieniec, rok 1850. Fot. Wikimedia Commons

Gmach Szwedzkiej Królewskiej Akademii Nauk w Sztokholmie. Fot. Hackspett source, Wikimedia Commons, CC BY SA 2.5

Ceremonia wręczania Nagrody Nobla w dziedzinach fizyki, chemii, fizjologii lub medycyny, literatury i ekonomii odbywa się w filharmonii w Sztokholmie. Fot. Wikimedia Commos, CC BY SA 3.0

* * *

koniec darmowego fragmentuzapraszamy do zakupu pełnej wersji

Sport i Turystyka – MUZA SA

ul. Sienna 73

00-833 Warszawa

tel. +4822 6211775

e-mail: [email protected]

Dział zamówień: +4822 6286360

Księgarnia internetowa: www.muza.com.pl

Wersja elektroniczna: MAGRAF s.c., Bydgoszcz