Ukryte działania ebook

Margot Lee Shetterly

Ukryte działania

Tłumaczenie:

Dedykuję moim rodzicom, Margaret G. Lee oraz Robertowi B. Lee III, a także wszystkim kobietom zatrudnionym w NACA i NASA, które utorowały drogę swym następczyniom.

NOTKA OD AUTORKI

W tekście występują słowa w rodzaju „Murzyn”, „kolorowy”, „indiański”, „panienki”. Zdaję sobie sprawę, że niestroniący od takich wyrażeń język „Ukrytych działań” może razić niektórych współczesnych czytelników, jednak przy pisaniu niniejszej książki kierowała mną ambicja oddania ducha przedstawianej epoki i wiernego przywołania głosów występujących w tej historii postaci.

PRZEDMOWA

– Pani Land pracowała w Langley jako ludzki komputer, tak zwana liczarka – oświadczył mój ojciec, kiedy opuszczaliśmy parking pod First Baptist Church w Hampton w stanie Wirginia.

Był rok 2010, zaraz po Bożym Narodzeniu. Wspólnie z mężem na kilka dni wybraliśmy się w odwiedziny do moich rodziców, żeby choć na chwilę wyrwać się z Meksyku, gdzie mieszkaliśmy na stałe i pracowaliśmy. Rodzice zapakowali nas do dwudziestoletniego zielonego minivana. Za kierownicą zasiadł ojciec, miejsce w fotelu pasażera zajęła mama, zaś Aran i ja zostaliśmy posadzeni z tyłu niczym rodzeństwo. Z ust taty, jak zawsze będącego duszą towarzystwa, momentalnie popłynął potok słów, przy czym płynnie przechodził od opowieści o tym, co wydarzyło się ostatnio u znajomych, których napotykaliśmy podczas jazdy po mieście, do spostrzeżeń dotyczących najnowszej prognozy pogody, by już w następnej chwili oddać się rozwlekłym rozważaniom na skomplikowane tematy fizyczne związane z jego badaniami, bowiem tata w wieku sześćdziesięciu sześciu lat robił doktorat na Hampton University. Widziałam, że obwożenie po naszej okolicy mojego męża, który urodził się i spędził młodość w Maine, sprawia ojcu niemałą frajdę, tym większą, że przy okazji pomagał córce przypomnieć sobie, co łączy ją z tym miejscem, i odświeżyć w pamięci jego historię.

Popołudnia spędzałam z mamą w kinie, zaś Aran z ojcem i jego kolegami chodzili na mecze drużyny futbolu amerykańskiego Norfolk State University. Objadałyśmy się fishburgerami kupowanymi w budce niedaleko Buckroe-Beach, zajrzałyśmy do Hampton University Museum, żeby zapoznać się z kolekcją wyrobów artystycznych rdzennych mieszkańców Ameryki, a także odwiedzałyśmy sklepy z antykami.

Kiedy jako nieopierzona osiemnastolatka wyjeżdżałam na studia, moje rodzinne miasto jawiło mi się jako trampolina do życia w innych, bardziej światowych rejonach. Postrzegałam je jako miejsce, z którego się pochodzi, nie jako miejsce do życia. Okazało się jednak, że ani lata spędzone z dala od domu, ani dzielące mnie od niego kilometry nie są w stanie zniwelować wpływu, jaki na moją osobowość nieodmiennie wywiera rodzinne miasto. Im więcej odkrywałam zakątków świata z dala od Hampton, im więcej poznawałam ludzi, tym wyraźniej uświadamiałam sobie, że jestem nieodrodną córką tego miasta.

Tamtego dnia po kościele wdaliśmy się w dłuższą pogawędkę z panią Land, osobą roztaczającą wokół siebie aurę niedostępności, która jednak przez długi czas była jedną z moich ulubionych nauczycielek w szkółce niedzielnej. Kathaleen Land z wykształcenia jest matematyczką, niegdyś pracowała też dla NASA. Obecnie, jako kobieta ponad dziewięćdziesięcioletnia, nadal mieszka sama i nigdy nie opuszcza żadnej niedzielnej mszy świętej. W końcu pożegnaliśmy się ze starszą panią i wsiedliśmy z powrotem do samochodu, myślami będąc już przy drugim śniadaniu.

– W tamtym czasie praca wielu tutejszych kobiet, zarówno biało-, jak i czarnoskórych, polegała na obsłudze mechanicznych maszyn liczących – zauważył ojciec, zerkając na Arana w lusterku wstecznym, ja jednak wiedziałam, że słowa te kieruje do nas obojga. – Kathryn Peddrew, Ophelia Taylor, Sue Wilder, Katherine Johnson. Ich zadaniem było obliczenie okien startowych dla pierwszych astronautów wysyłanych w kosmos.

Opowieść ojca budziła we mnie wspomnienia sprzed kilkudziesięciu lat. Przypomniałam sobie pewien dzień, który ku mojej wielkiej radości zamiast w szkole mogłam spędzić w biurze taty w należącym do NASA Langley Research Center. Tego dnia razem ze mną dotrzymywało ojcu towarzystwa moje rodzeństwo. Na teren ośrodka jechaliśmy naszym rodzinnym pontiakiem z lat 70., ja siedziałam zaraz obok taty, w fotelu pasażera, a mój brat Ben i siostra Lauren usiedli z tyłu. Jazda trwała raptem dwadzieścia minut. Wystarczyło wjechać na przerzucony nad rzeką Hampton most Virgil I. Grissom, następnie pokonać Mercury Boulevard, po czym odnaleźć drogę prowadzącą bezpośrednio do bramy ośrodka NASA. Gdy zajechaliśmy pod nią, tata pokazał strażnikowi odznakę, i już po chwili znaleźliśmy się na terenie bazy. Sunęliśmy przed siebie, mijając odchodzące od głównej drogi idealnie proste uliczki, wzdłuż których ustawiono niezbyt okazałe dwukondygnacyjne budynki z czerwonej cegły. Tego, że na terenie niepozornie wyglądającego kampusu prowadzone są jakieś nadzwyczajne prace, kazał się domyślać jedynie hipersoniczny tunel aerodynamiczny. Była to konstrukcja gigantycznych rozmiarów, w której srebrzysta kulista budowla o średnicy trzydziestu metrów dominowała nad czterema nieco mniejszymi kulami o gładkich ścianach i średnicy ponad osiemnastu metrów.

Budynek nr 1236, w którym mieściło się biuro ojca, krył w sobie skomplikowany labirynt identycznie wyglądających szarych boksów. Wewnątrz unosiły się zapachy nieodmiennie kojarzące się z dorosłym życiem: aromat kawy i starego dymu papierosowego. Koledzy z pracy mojego taty sprawiali wrażenie egzotycznych ptaków zamkniętych w rezerwacie. Wszyscy byli nieco wymięci i zdawali się wiecznie rozkojarzeni. Dali nam do zabawy ryzy zużytego, składanego w harmonijkę papieru komputerowego w formacie 28 x 36 centymetrów. Pokryte po jednej stronie szeregami tajemniczych cyfr arkusze posłużyć miały dzieciom jako płótna dla kredkowych malunków. W wielu boksach pracowały kobiety. Niektóre odbierały telefony albo wystukiwały coś na maszynach do pisania, były wśród nich jednak i takie, które wypisywały hieroglificzne znaki na arkuszach przezroczy i wdawały się w dyskusje z tatą i innymi mężczyznami na temat dokumentów, których stosy piętrzyły się na wszystkich biurkach. Fakt, że wiele z tych kobiet było Afroamerykankami, oraz że równie wiele wiekiem dorównywało mojej babci, nie zwrócił wówczas mojej uwagi. Dla dziecka dorastającego w Hampton nauka miała tak samo brązową twarz jak moja.

Tata związał się z Langley w 1964 r. jako student poszukujący praktyki zawodowej, a karierę w ośrodku zakończył w 2004 r. jako szanowany w międzynarodowych kręgach naukowych klimatolog. Pięcioro spośród siedmiorga rodzeństwa ojca wyrosło na znakomitych inżynierów i technologów, a niektórzy jego najlepsi kumple – David Woods, Elijah Kent i Weldon Staton – kariery zawodowe też związali z Langley. Nasz sąsiad wykładał fizykę w Hampton University. W kościele, do którego uczęszczaliśmy, na nabożeństwach zjawiało się mnóstwo matematyków. W żeńskim stowarzyszeniu akademickim mojej mamy kierownicze stanowiska zajmowały specjalistki w dziedzinie prędkości ponaddźwiękowej, a w radach związków absolwentów uczelni moich rodziców zasiadali inżynierowie specjalizujący się w sprawach elektryczności. Mąż mojej ciotki Julii, Charles Foxx, był synem Ruth Bates Harris, urzędniczki służby cywilnej i zagorzałej orędowniczki walki o emancypację kobiet i prawa mniejszości. W 1974 r. została jej powierzona funkcja zastępcy asystenta administratora w NASA. Było to najwyższe stanowisko sprawowane przez kobietę w całej agencji. W naszej społeczności nie brakowało czarnoskórych wykładowców języka angielskiego – jednym z nich była zresztą moja matka – ani też czarnych lekarzy, dentystów, mechaników, dozorców, przedsiębiorców, szewców, specjalistów zajmujących się organizacją ślubów, pośredników handlu nieruchomościami, właścicieli zakładów pogrzebowych. Znalazło się też paru czarnoskórych prawników i garstka czarnych konsultantów firmy Mary Kay, parających się sprzedażą bezpośrednią kosmetyków. Jako dziecko znałam jednak tylu Afroamerykanów, którzy życie zawodowe związali z naukami ścisłymi, matematyką i inżynierią, że uznałam po prostu, iż czarni tym się właśnie najczęściej zajmują.

Zupełnie się to nie pokrywało z wczesnymi doświadczeniami mojego ojca, którego dzieciństwo przypadło na okres, gdy w Stanach Zjednoczonych panowała jeszcze segregacja rasowa. Gdy w 1962 r., jako osiemnastoletni młodzieniec, tata upierał się, że pójdzie na studia elektrotechniczne do Norfolk State College, uczelni słynącej z otwartości na czarnych studentów, mój dziadek miał dla niego inną radę:

– Studiuj wychowanie fizyczne, będziesz mógł pracować w szkole jako nauczyciel WF-u – nalegał.

W tamtym okresie Afroamerykanie z wyższym wykształceniem, którzy opanowali sporą wiedzę akademicką, a przy tym nie zatracili zdrowego rozsądku, najchętniej swej szansy upatrywali w karierze nauczycielskiej lub pracy na poczcie. Jednak mój ojciec – który swoją pierwszą rakietę zbudował na lekcji techniki w gimnazjum niedługo po tym, jak Sowieci w 1957 r. wynieśli na orbitę Sputnika, pierwszego sztucznego satelitę Ziemi – nie dał się przekonać dziadkowi i dalej rwał się na studia inżynieryjne.

Obawy dziadka, że czarnemu chłopakowi trudno będzie się przebić w świecie inżynierów, nie były bezpodstawne. Jeszcze u schyłku lat 70. czarnoskórzy stanowili zaledwie jeden procent wśród amerykańskich inżynierów. W 1984 r. odsetek ten podwoił się. Pracodawcą zatrudniającym w tamtym okresie największą liczbę czarnych specjalistów w dziedzinie nauk ścisłych i technologii był rząd federalny. W 1984 r. 8,4 procent inżynierów pracujących w NASA miało czarną skórę.

Afroamerykanie zatrudnieni w agencji musieli szybko odnaleźć się w tamtejszym świecie inżynierów, a nagrodą było zapewnienie ich dzieciom pozycji w amerykańskim społeczeństwie, o jakiej dotychczas w swoim środowisku mogli tylko pomarzyć. Dorastając w otoczeniu białych rówieśników i uczęszczając do szkół dla uczniów różnych ras, traktowałam to wszystko jako rzecz oczywistą i nie doceniałam wysiłku, jaki musieli włożyć rodzice w zapewnienie mi takiego startu w życiu.

Każdego ranka widziałam, jak ojciec wkładał garnitur i wyruszał spod naszego domu w dwudziestominutową podróż samochodem, która zabrać go miała pod Budynek nr 1236. Dzień za dniem dawał z siebie wszystko programowi lotów kosmicznych, zarabiając na utrzymanie rodziny. Dzięki pracy w Langley zdołał zapewnić naszej rodzinie dostatnie życie w środowisku miejscowej klasy średniej, a wokół ośrodka badawczego z czasem zaczęło się też koncentrować nasze życie towarzyskie. Latem co roku wraz z rodzeństwem przepuszczaliśmy zaoszczędzone kieszonkowe na przejażdżki kucykami podczas dorocznego festynu organizowanego przez NASA, a przed świętami Bożego Narodzenia swoje życzenia prezentowe kierowałam do wynajętego przez NASA Świętego Mikołaja nawiedzającego dziecięcy bal gwiazdkowy w Langley. Przez wiele lat w czwartkowe wieczory razem z Benem, Lauren i moją najmłodszą siostrą Jocelyn zasiadaliśmy też na trybunach w Budynku Rekreacyjnym w Langley, żeby kibicować drużynie naszego taty w lidze NBA (NASA Basketball Association), o nazwie Stars (Gwiazdy). Można wręcz powiedzieć, że NASA ukształtowała mnie w taki sam sposób, w jaki uczyniła możliwym lądowanie na Księżycu.

Zwykłe zaciekawienie historią pani Land szybko przerodziło się w nieokiełznany głód wiedzy. Zaczęłam zasypywać ojca pytaniami o jego początki w Langley, które przypadały na połowę lat sześćdziesiątych. Były to sprawy, które dotychczas nigdy mnie nie zajmowały. Następnej niedzieli ponownie spotkałam się z panią Land, tym razem wypytując ją, jak wyglądały stosunki w Langley w tym wczesnym okresie, gdy do jej obowiązków należało między innymi rozpoznawanie, która łazienka przeznaczona jest dla pracowników „kolorowych”. A niespełna tydzień później odwiedziłam Katherine Johnson. Gospodyni przyjęła mnie w dużym pokoju i wskazała miejsce na kanapie pod ścianą. Wisiała na niej oprawiona flaga amerykańska, która dotarła z naszymi astronautami na Księżyc. Pani Johnson była kobietą dziewięćdziesięciotrzyletnią, lecz wiek nie zdołał przytępić jej nadzwyczajnej pamięci. W rozmowie ze mną wspominała o autobusach, w których nadal panowała segregacja rasowa, przywoływała lata spędzone w zawodzie nauczycielskim i poświęcone rodzinie. Opowiedziała też o pracy nad obliczeniami trajektorii lotu orbitalnego Mercury-Atlas 6, którego bohaterem został astronauta John Glenn. Przy jeszcze innej okazji wysłuchałam wspomnień Christine Darden, która przez wiele lat pracowała jako analityk danych, licząc, że któregoś dnia wreszcie wykaże się jako inżynier.

Sama zdobyłam wykształcenie i żyłam w świecie zintegrowanym rasowo, jednak jako kobieta czarnoskóra nieraz znajdowałam się w sytuacjach, które nauczyły mnie doceniać postawę tych kobiet. Dla Afroamerykanki zatrudnionej na amerykańskim Południu, gdzie kwitła segregacja rasowa, decyzja, by z pełnym przekonaniem oświadczyć przełożonym, że jej obliczenia pozwolą wynieść człowieka na Księżyc, doprawdy była dowodem niespotykanej pewności siebie. Droga, jaką pokonały te kobiety, przygotowała ścieżkę, którą w przyszłości miałam podążać ja, a zgłębianie ich historii pomogło mi w zrozumieniu tego, kim jestem.

Zrozumiałam, że muszę to zrobić, nawet gdyby cała historia miała streścić się w banalnym stwierdzeniu, że w maju 1943 r. pięć czarnych kobiet, które zyskały potem miano „pań z Sekcji Obliczeniowej Zachód”, po raz pierwszy poszło pracować do zachodniej części Langley, gdzie panowała segregacja rasowa. Tak, nawet wtedy nie zrezygnowałabym ze zgłębiania historii ich życia. Mogło to przywodzić na myśl eksplorowanie wysp, które jako miejsca o bogatej różnorodności biologicznej mogą powiedzieć nam coś istotnego na temat ekosystemów w innych zakątkach globu. W podobny sposób badanie kolei losu z pozoru odizolowanych czy też niezauważanych osób i zdarzeń z przeszłości pozwala ujawnić niespodziewane powiązania ze współczesnym światem. Pomysł, że czarnoskóre kobiety były zatrudniane przez NASA na amerykańskim Południu w epoce segregacji rasowej, kłóci się z naszymi wyobrażeniami i stawia pod znakiem zapytania naszą wiedzę na temat amerykańskiej historii. Koleje losu tych kobiet stanowią wspaniałą opowieść i choćby już z tego powodu warto się nad nimi pochylić.

Na początkowym etapie prac nad książką, gdy jeszcze gromadziłam materiał badawczy, zdarzało mi się konsultować moje znaleziska z ekspertami w dziedzinie historii amerykańskiej agencji kosmicznej. Wszyscy bez wyjątku wspierali moją decyzję, upatrując w mojej pracy istotny przyczynek do rozwoju wiedzy w interesującej ich dziedzinie. Znalazło się też kilku takich, którzy podzielili się ze mną wątpliwościami dotyczącymi zakresu tematycznego:

– No to o ilu kobietach chcesz pisać? Pięciu czy sześciu?

Wprawdzie jako osoba wychowana w Hampton wiedziałam, że liczba ta jest wyższa, jednak nawet ja nie posiadałam się ze zdziwienia, jak szybko przybywało bohaterek mojej opowieści. Na ich trop natrafiałam, studiując zdjęcia lub przeglądając książki telefoniczne, myszkując w miejscach, w których spodziewałam się znaleźć jakąś wzmiankę na ich temat, jak i tych zupełnie nietypowych. Na przykład przeglądając numer lokalnej gazety Norfolk Journal and Guide, odkryłam ogłoszenie o pracy, w którym mowa była o stanowisku w Langley Research Center. Kiedy indziej o kilku nieznanych mi wcześniej nazwiskach usłyszałam od córki jednej z pierwszych pracownic Sekcji Obliczeniowej Zachód. Nieoczekiwaną pomocą służyła mi też notatka służbowa sporządzona przez pracownika działu kadr Langley w 1951 r., w której informował o liczbie czarnoskórych pracowników, a przy tym zupełnie niespodziewanie wspominał o pewnej czarnej kobiecie piastującej stanowisko „badacza na poziomie GS-9”[1]. Przy innej okazji natrafiłam na dokument z 1945 r., z którego wynikało, że w nowo oddanym do użytku budynku w zachodniej części Langley trwa jakaś niezwykle intensywna praca matematyków. Dwadzieścia cztery godziny na dobę w systemie zmianowym pracowało tam dwadzieścia pięć czarnoskórych kobiet, które umiały liczyć równie sprawnie jak kalkulatory. Czuwało nad nimi trzech, również czarnoskórych, kierowników zmiany, którzy podlegali dwu białym specjalistom od obliczeń[2]. Nawet teraz, gdy spisuję ostatnie słowa tej książki, nadal nie jestem pewna ostatecznej liczby kobiet zatrudnionych wówczas w ośrodku. Dotychczas zdołałam zidentyfikować blisko pięćdziesiąt Afroamerykanek, które w okresie 1943-1980 zatrudniono w charakterze ludzkich maszyn do liczenia, czyli liczarek, a także matematyków, inżynierów i badaczy w Langley Memorial Aeronautical Laboratory, a intuicja podpowiada mi, że jeszcze bardziej gruntowna kwerenda w archiwach pozwoliłaby wskazać kolejne dwadzieścia nazwisk.

Co prawda spośród matematyków pracujących dla NACA (National Advisory Committee for Aeronautics, Państwowy Komitet Doradczy ds. Aeronautyki), a potem dla NASA, o czarnych kobietach tradycyjnie mówiło się jak najmniej, jednak wypada zaznaczyć, że nie były same. Również białe kobiety, na przestrzeni lat stanowiące większość siły roboczej w Langley, nie doczekały się żadnego oficjalnego uznania ich wkładu w sukces agencji. Doniesieniami z Langley dla Daily Press zajmowała się dziennikarka Virginia Biggins, która już w 1958 r. zaczęła zaznajamiać czytelników z realizowanym przez ośrodek programem lotów kosmicznych. Podczas zorganizowanej w 1990 r. dyskusji panelowej poświęconej liczarkom zatrudnionym w Langley stwierdziła: „Mówiło się wtedy: ‘Ten tutaj to naukowiec, a to inżynier’, ale zawsze chodziło wyłącznie o mężczyzn”[3]. Odnosząc się do czarnoskórych kobiet pracujących w ośrodku, przyznała: „Uznałam po prostu, że wszystkie były sekretarkami”[4]. Pierwszych pięć białych kobiet przyjęto do pracy przy mechanicznych maszynach liczących w Langley w 1935 r., a do 1946 r. wyszkolono już czterysta „panienek”, które miały odtąd pełnić rolę szeregowych żołnierzy w badaniach kosmicznych[5]. Jak szacuje w swym opracowaniu z 1994 r. Beverly Golemba, na przestrzeni lat Langley zatrudniało łącznie „kilkaset” kobiet w charakterze ludzkich komputerów, czyli liczarek[6]. Po badaniach, których wymagała praca nad „Ukrytymi działaniami”, sama jestem skłonna sądzić, że ich liczba wynieść mogła nawet tysiąc.

Jako pozbawiona wykształcenia historycznego debiutantka miałam świadomość, że sięgając po temat dotychczas praktycznie nieobecny w pisarstwie historycznym, mogę przeliczyć się z siłami. Oczywiście wyrażenie „czarne matematyczki pracujące dla NASA” również we mnie budzi instynktowny dysonans poznawczy. Od samego początku wiedziałam, że podczas pracy nad książką będę musiała wykazać się tym samym analitycznym rygorem, co moje bohaterki w swych badaniach. Naturalnie odkrywanie kolejnych nazwisk i poznawanie osób, które się za nimi kryły, było samo w sobie fascynującą przygodą, lecz w rzeczywistości stanowiło zaledwie pierwszy krok. Wiedziałam, że prawdziwym wyzwaniem, z którym przyjdzie mi się zmierzyć, będzie udokumentowanie ich pracy. I tu właśnie czekało mnie kolejne objawienie. Jeszcze bardziej zdumiewający niż liczba czarnych i białych kobiet ukrywających się w zawodach postrzeganych powszechnie jako zarezerwowane dla białych mężczyzn, był ogrom udokumentowanej pracy, jaką po sobie pozostawiły.

Dorothy Hoover, która w 1946 r. pracowała dla Roberta T. Jonesa, w 1951 r. opublikowała wyniki badań teoretycznych dotyczących skrzydeł trójkątnych, a więc projektu, który przyniósł mu sławę. Dorothy Vaughan pracowała z białymi „paniami z Sekcji Obliczeniowej Wschód”, a zdobyta wówczas wiedza posłużyła jej do napisania podręcznika na temat metod algebraicznych wykorzystywanych przez mechaniczne maszyny liczące, z których na co dzień korzystały. Mary Jackson umiała bronić swej analizy przed krytyką Johna Beckera, jednego z najwybitniejszych światowych ekspertów w dziedzinie aerodynamiki. Katherine Coleman Goble Johnson opisała w swym przełomowym raporcie z 1959 r. trajektorię orbitalnego lotu Johna Glenna stylem, którego elegancja, precyzja i bogactwo przywodziły na myśl muzyczną symfonię. Marge Hannah, biała kobieta pracująca jako liczarka i pełniąca obowiązki pierwszej przełożonej czarnoskórych pracownic, napisała raport wspólnie z Samem Katzoffem, a w końcu została mianowana dyrektorem naukowym laboratorium. Nie można też zapominać o Doris Cohen, która w 1941 r. jako pierwsza kobieta w historii NACA opublikowała wyniki swych badań naukowych pod własnym nazwiskiem, ustawiając odpowiednio wysoko poprzeczkę dla wszystkich autorek, które nadeszły po niej.

Z czasem moje badania przerodziły się w obsesję. Jeśli istniał cień szansy, że zdołam wytropić jeszcze jedną kobietę zatrudnioną jako liczarka, czyli ludzki komputer, gotowa byłam zbadać każdy trop. Postanowiłam, że dowiodę ich istnienia i talentu raz na zawsze, aby już nigdy nie zapomniała o nich historia. W miarę jak spod zdjęć, notatek służbowych, równań matematycznych i rodzinnych historii poczynali wyzierać prawdziwi ludzie, w miarę jak moje bohaterki stawały się moimi towarzyszkami, odzyskiwały młodość albo powracały do świata żywych, zaczynałam sobie uświadamiać, że pragnę dla nich czegoś więcej niż tylko wysłuchać, co mają do powiedzenia. Chciałam, by stały się częścią wspaniałej, wielkiej opowieści, na którą zasługiwały – by wkroczyły do amerykańskiej historii na tych samych prawach co bracia Wright (konstruktorzy pierwszego samolotu i pionierzy lotnictwa – przyp. tłum.), astronauci, Alexander Hamilton (jeden z ojców założycieli Stanów Zjednoczonych – przyp. tłum.) czy Martin Luther King Jr. Marzyłam, by ich historia nie była osobną opowieścią, lecz stanowiła część wielkiej historii, którą wszyscy znamy. Kobiety, o które się upominałam, miały pojawić się nie na jej marginesach, lecz w samym centrum jako główne bohaterki, nie dlatego jednak, że miały czarną skórę, ani nie dlatego, że były kobietami, lecz ponieważ stanowiły istotną część wielkiej amerykańskiej epopei.

Obecnie moje rodzinne miasto, które w 1962 r. kazało się tytułować „amerykańskim miastem kosmicznym”, wygląda już zupełnie zwyczajnie – ot, kolejna przeciętna mieścina na terenie nowoczesnych i poprzecinanych gigantyczną pajęczyną dróg Stanów Zjednoczonych[7]. Na plażach i przystankach autobusowych w Hampton roi się od ludzi wszelkich ras i narodowości, a znaki „Tylko dla białych” można już oglądać wyłącznie w miejscowym muzeum albo posłuchać, jak opowiadają o nich weterani walki o prawa obywatelskie. Przechodzień spacerujący po Mercury Boulevard nawet się nie domyśla, że nie tak dawno ta nazwa wszystkim kojarzyła się tylko z misją kosmiczną, w ramach której pierwsi astronauci amerykańscy opuścili atmosferę ziemską. Dzień za dniem blaknie też wspomnienie Virgila Grissoma, którego nazwiskiem ochrzczono miejscowy most. Okrojenie programu lotów kosmicznych i trwające od kilkudziesięciu lat cięcia rządowych funduszy przeznaczanych na ten cel dały się mocno we znaki temu regionowi. Dzisiaj ambitny człowiek po studiach ze smykałką do liczb chętniej swą przyszłość zwiąże z którymś ze startupów z Doliny Krzemowej bądź też da się zwerbować do jednej z licznych firm technologicznych, które szturmują giełdę papierów wartościowych NASDAQ, operując z prowincjonalnej Wirginii leżącej niedaleko Waszyngtonu.

Zanim jednak „ludzki komputer” został zastąpiony przez pozbawione duszy urządzenie, zanim w Houston powstało Centrum Kontroli Lotów Kosmicznych (Mission Control), zanim sowiecki Sputnik zmienił bieg historii, a NACA przekształciło się w NASA, zanim na mocy decyzji Sądu Najwyższego w sprawie Brown vs. Wydział Edukacji miasta Topeka uznano, że rozdzieleni wcale nie znaczy równi[8], i zanim ze schodów Mauzoleum Abrahama Lincolna Martin Luther King Jr wygłosił przejmującą mowę „I Have a Dream” – panie z Sekcji Obliczeniowej Zachód w Langley w pocie czoła pomagały przodować Ameryce w dziedzinie lotnictwa, badań nad kosmosem i informatyki, równocześnie zapewniając sobie pozycję w świecie zawodowym jako kobiety-matematycy, które były też czarne, lub czarni matematycy, którzy równocześnie byli kobietami. Bystrym i ambitnym Afroamerykankom, przygotowanym do robienia matematycznych karier i gotowych spróbować swych sił w najwyższej lidze, Hampton w stanie Wirginia musiało wówczas jawić się jako centrum wszechświata.

ROZDZIAŁ PIERWSZY

Uchylające się drzwi

W 1943 r. pracownik działu kadr w Langley Memorial Aeronautical Laboratory, Melvin Butler, stanął przed nie lada wyzwaniem. O jego rozterkach dowiadujemy się z telegramu nadanego w maju tego roku do szefa naziemnego działu operacyjnego:

Ośrodek poszukuje w trybie pilnym 100 młodszych pracowników naukowych w dziedzinie fizyki i matematyki, 100 pracowników obliczeniowych, 75 stażystów laborantów, 125 stażystów asystentów, 50 stenotypistek i maszynistek[9].

Każdego dnia punktualnie o siódmej rano Butler, z nieodłączną muchą na szyi, wspomagany przez pozostałych pracowników działu kadr, rzucał się na nowo w wir pracy[10]. Najpierw należało wysłać należący do laboratorium samochód kombi na dworzec kolejowy, stację autobusową lub stanowisko, do którego przybijał prom, w zależności od tego, skąd danego dnia trzeba było odebrać napływających nowych pracowników[11]. Na wysunięty daleko w morze cypel wybrzeża Wirginii przybywali masowo mężczyźni i kobiety – a kobiet z każdym dniem zjawiało się coraz więcej. Podstawiony samochód zawoził nowicjuszy pod przylegający do laboratorium Budynek Służbowy na terenie kampusu Langley Field. Na piętrze czekał Butler, który przeprowadzał ich przez wszystkie regulaminowe rytuały pierwszego dnia: wypełnianie formularzy, sporządzanie fotografii i składanie zawodowej przysięgi: „Ślubuję wspierać i bronić Konstytucji Stanów Zjednoczonych przed wszelkimi wrogami, zarówno zagranicznymi, jak i wewnętrznymi (…), tak mi dopomóż Bóg”[12].

Następnie świeżo upieczony urzędnik państwowy udawał się do jednego z budynków stale rozrastającego się kompleksu badawczego, przy czym każdy z owych gmachów pękał już w szwach od nadmiaru pracowników. Jak tylko dyrektor działu zaopatrzenia laboratorium, Sherwood Butler, oddawał do użytku kolejny budynek, jego brat Melvin zapełniał go nowym narybkiem. Za prowizoryczne biura posłużyć mogły wszelkie pomieszczenia – garderoby, korytarze, składziki i zaplecza. Chcąc pomieścić trzech pracowników w przestrzeni przeznaczonej dla dwóch, ktoś wpadł na pomysł, by zestawić ze sobą dwa biurka, a u szczytu zamontować dodatkowe składane siedzenie dla trzeciej osoby[13]. Cztery lata po tym, jak Hitler najechał Polskę, zaś interesy amerykańskie zostały wprzęgnięte w nieokiełznany konflikt europejski, zespół pracowników laboratorium liczył około 500 osób, a pod koniec lat 40. sięgał 1500[14]. Wkrótce jednak upomniała się o nich gigantyczna machina wojenna, która żądała wciąż nowych pracowników i była wiecznie nienasycona.

Z okien Budynku Administracji rozpościerał się widok na tereny wojskowej bazy lotniczej, utworzonej na planie półksiężyca. Gdyby nie potok ubranych po cywilnemu ludzi zmierzających do laboratorium, stanowiącego najstarszą placówkę NACA (National Advisory Committee for Aeronautics, Państwowy Komitet Doradczy ds. Aeronautyki), w zasadnie nic nie odróżniałoby niskich budynków z cegły należących do agencji od takich samych wykorzystywanych przez Korpus Powietrzny Armii Stanów Zjednoczonych. Oba kompleksy powstawały równolegle, przy czym za budową bazy wojskowej stała ambicja wzmocnienia potencjału lotniczego USA, zaś zadaniem postawionym przed cywilną agencją było zgłębianie zagadnień aeronautyki i dzielenie się nową wiedzą z wojskowymi i prywatnymi gałęziami przemysłu. Od początku władze wojskowe pozwalały, by laboratorium wykorzystywało kampus przylegający do lotniska. Ciągła obecność wojskowych lotników dla inżynierów stanowiła przypomnienie, że każdy realizowany przez nich eksperyment ma implikacje w realnym świecie.

W 1942 r. dwa bliźniacze hangary, ustawione obok siebie budynki o długości trzydziestu czterech metrów, pokryto maskującymi malunkami, by stały się niewidoczne dla nieprzyjaciela wypatrującego potencjalnych celów ataku. Mroczne przestronne wnętrza chronić miały maszyny i doglądających ich techników przed kaprysami pogody. Między samolotami uwijali się mężczyźni w płóciennych jednoczęściowych kombinezonach. Poruszali się ciężarówkami i dżipami, zatrzymując się przy niektórych maszynach niczym owady zapylające kwiaty, aby coś sprawdzić, uzupełnić paliwo, wymienić jakąś część, dokonać przeglądu lub też zasiąść w kabinie i wzbić się w niebo. Muzyka ryczących silników i wirujących śmigieł, której brzmienie różniło się w poszczególnych fazach lotu – podczas startu, w powietrzu i w czasie lądowania – rozbrzmiewała już przed świtem, a cichła dopiero o zmroku. Dźwięki wydawane przez każdy z samolotów dla doglądających techników były wyjątkowe niczym płacz dziecka dla jego matki. Prócz tenorowych dźwięków samolotowych silników słychać było basowe huki dobiegające z tunelów aerodynamicznych laboratorium, gdzie badacze rozpętywali sztuczne huragany i kazali im zderzać się z częściami testowanych samolotów, nowo zaprojektowanymi modelami lub też pełnowymiarowymi samolotami.

Zaledwie dwa lata wcześniej, wobec zbierających się nad światem burzowych chmur, prezydent Roosevelt nakazał zwiększenie produkcji samolotów do 50 tysięcy sztuk rocznie[15]. Dla przemysłu amerykańskiego plan ten musiał się wydawać mało realny, bowiem nie tak dawno, w 1938 r., miesięczna produkcja samolotów oddawanych Korpusowi Powietrznemu Armii USA wynosiła zaledwie 90 maszyn[16]. Teraz jednak, po kilku latach od zapoczątkowania planu Roosevelta, amerykański przemysł lotniczy rozwijał się w niesamowitym tempie, a produkcja przewyższyła wyznaczoną przez prezydenta normę o ponad połowę. Wkrótce stał się on najpotężniejszą, najbardziej produktywną i wyrafinowaną gałęzią przemysłu na świecie, a jej produkcja przewyższała niemiecką ponad trzykrotnie, zaś japońską blisko pięciokrotnie[17]. Dla wszystkich stron zaangażowanych w światowy konflikt stało się jasne, że ostateczna batalia rozegra się na niebie.

Lotnicy z korpusu powietrznego mieli dość szczególne podejście do samolotów. Dla nich były to maszyny służące do przewożenia żołnierzy i zaopatrzenia w strefie walki, maszyny bojowe atakujące nieprzyjaciela lub też wyrzutnie zrzucanych na okręty bomb. Przed wzbiciem się w niebo każda maszyna poddawana była wszechstronnemu przeglądowi – przystępowali do niej mechanicy, podwijali rękawy i wytężali wzrok. Uszkodzony tłok, źle zamykający się pas bezpieczeństwa, niedziałająca kontrolka stanu paliwa w baku – każda z tych usterek mogła w powietrzu kosztować życie. Zanim jednak samolot zaznawał pieszczotliwego dotyku pilota, dostawał się w ręce inżynierów z sąsiedniego ośrodka. W laboratoriach jego naturę, jego DNA, poddawano modyfikacjom, były ulepszane, rozkładane na części i składane ponownie w nowej konfiguracji.

Zanim najnowsze dzieło amerykańskich producentów samolotów trafiało do masowej produkcji, prototyp maszyny wędrował do laboratorium Langley, gdzie projekt poddawano testom i ewentualnie ulepszano. Niemal żaden z modeli wyprodukowanych w USA samolotów najwyższej klasy nie uniknął takiego rutynowego sprawdzianu. Inżynierowie umieszczali samolot w tunelach aerodynamicznych i podczas testów wychwytywali wszelkie niepokojące sygnały, takie jak obecność powierzchni zakłócających płynny pęd powietrza, nazbyt wydatny kształt kadłuba czy wadliwa geometria skrzydeł. Za sprawą swej roztropności i gruntownej znajomości tematu przypominać mogli rodzinnych doktorów starej daty. Ich uwadze nie uszedł żaden aspekt opływu powietrza wokół kadłuba, a wszelkie istotne spostrzeżenia znajdowały odbicie w raportach. Po przeglądzie naziemnym nadchodziła kolej na próbny lot. Za sterami zasiadał pilot NACA, któremu niekiedy towarzystwa dotrzymywał też inżynier. Zwracano uwagę na to, jak maszyna zachowuje się w powietrzu. Czy nie zaczyna się chwiać? Czy przypadkiem nie wytraca prędkości? Czy ciężko nią sterować? Czy nie zachowuje się jak wózek na zakupy z zepsutym kołem, stawiając opór pilotowi? Inżynierowie poddawali samolot licznym testom, analizując osiągane przez niego wyniki, po czym zalecali drobne lub znaczące ulepszenia. Nawet z pozoru niewielkie usprawnienia, gdy pomnożyło się je miliony razy przez liczbę wylatanych przez pilotów kilometrów, mogły w perspektywie czasu przechylić szalę zwycięstwa na korzyść aliantów.

– Zwycięstwo dzięki siłom powietrznym – zwykł powtarzać swym pracownikom Henry Reid, główny inżynier w laboratorium Langley, przypominając o znaczeniu, jakie w rozstrzyganiu konfliktów zbrojnych miało lotnictwo[18]. Tę samą frazę powtarzali sobie pracownicy NACA, uważnie sprawdzając miejsce przecinka w każdym ułamku dziesiętnym i do upadłego studiując równania różniczkowe i tabele rozkładu nacisku. To do nich miało należeć ostatnie słowo w bitwie naukowej.

Ich zwycięstwu zagrozić mógł tylko problem kadrowy. Żeby wszystko działało, jak powinno, Melvin Butler musiał nadążyć z pozyskiwaniem wciąż nowych pracowników, którzy zapewnią pełną obsadę w trzyzmianowym systemie pracy sześć dni w tygodniu. Zapewnienie dopływu inżynierów to tylko połowa sukcesu, bowiem każdy inżynier wymagał też pomocy szeregu współpracowników. Żeby samolot można było przetestować w tunelach aerodynamicznych, wcześniej musieli pojawić się rzemieślnicy, którzy zbudują model; następnie niezbędni byli mechanicy, którzy na bieżąco dbać będą o stan techniczny tuneli; trzeba było też zatroszczyć się o ludzi o lotnych umysłach, którzy zajęliby się zliczaniem danych, jakich dostarczał każdy test. Ktoś musiał przecież obliczyć, jak się ma współczynnik siły nośnej do współczynnika oporu, ustalić współczynnik tarcia i sporządzić kalkulację przepływu powietrza. Przecież działanie samolotu to w gruncie rzeczy zastosowanie praw fizyki, a skoro fizyka, to również matematyka – a jeśli matematyka, to potrzebni byli też matematycy. Do świata matematyki kobiety zaczęły przenikać w połowie ubiegłego dziesięciolecia. W 1935 r. utworzono pierwszą obsługiwaną przez kobiety bazę obliczeniową w Langley, co momentalnie wywołało oburzenie męskiej części kadry pracowniczej laboratorium[19]. Niby jak kobiecy umysł miałby poradzić sobie z matematyką, a więc dziedziną wymagającą rygoru i precyzji? Cóż to za pomysł: wydać pięćset dolarów na maszynę liczącą tylko po to, by zasiadła do niej panienka![20] Wkrótce okazało się jednak, że owe „panienki” były naprawdę niezłe, jeśli chodzi o dokonywanie obliczeń. Sami mężczyźni musieli po pewnym czasie niechętnie przyznać, że nowym pracownicom liczenie przychodziło z większą łatwością niż wielu ich kolegom-inżynierom[21]. Jako że tylko nielicznym paniom udało się zdobyć tytuł „matematyka”, co stawiało je na równi z rozpoczynającymi pracę w Langley mężczyznami, laboratorium mogło zaoszczędzić sporo pieniędzy, ponieważ większość stanowisk dla osób obsługujących maszyny liczące była słabo płatna i przeznaczona dla ludzi z niskim wykształceniem[22].

W 1943 r. pozyskiwanie nowych dziewcząt nie przychodziło już tak łatwo jak dotychczas. Virginia Tucker, kierowniczka działu obliczeniowego w Langley, krążyła po Wschodnim Wybrzeżu w poszukiwaniu studentek, które przejawiały choćby nieco wyższe od przeciętnej zdolności analityczne i techniczne. Na te dziewczyny czekały setki świeżo utworzonych posad – liczarek, czyli ludzkich maszyn do liczenia, asystentek naukowych, konstruktorek modeli, laborantek, a nawet matematyczek. W jej macierzystej uczelni w stanie Karolina Północna, Greensboro College for Women, Virginia Tucker upolowała mnóstwo dobrze rokujących absolwentek matematyki. W istocie miała wrażenie, że zgarnia do Langley całe roczniki kończące studia. Polowała też w uczelniach na terenie stanu Wirginia, odwiedziła szkołę Sweetbriar w Lynchburgu oraz States Teachers College w Farmville.

Tymczasem Melvin Butler naciskał na amerykańską Civil Service Commission (Komisja Administracji Państwowej) oraz War Manpower Commission (Komisja Wojenna ds. Zatrudnienia), by laboratorium miało pierwszeństwo w wyborze najlepszych kandydatów. Spod jego pióra wychodziły również ogłoszenia ukazujące się na łamach Daily Press:

Uwolnij się od domowych obowiązków! Kobiety, którym niestraszna ciężka praca zarezerwowana wcześniej dla mężczyzn, niech kontaktują się z Langley Memorial Aeronautical Laboratory[23].

Żarliwe wezwania z działu kadr trafiały też na strony biuletynu pracowniczego Langley Air Scoop:

Może członek twojej rodziny albo jakiś twój znajomy chciałby mieć swój udział w dziele zyskiwania przez Amerykę przewagi w powietrzu? Może twoi przyjaciele obojga płci zechcieliby przyczynić się do zwycięstwa i zakończenia wojny?[24].

W sytuacji gdy mężczyźni pełnili służbę wojskową i przy stale rosnącym popycie na kobiecą siłę roboczą, rynek pracowniczy gonił już ostatkiem sił, podobnie jak sami pracownicy przemysłu zbrojeniowego.

Wreszcie pojawiła się szansa na poprawę sytuacji, tyle że równocześnie okazała się problemem dla kogoś innego. Przewodniczący największego w kraju związku zawodowego czarnych, A. Philip Randolph, zażądał od prezydenta Roosevelta, by do dochodowych posad związanych z przemysłem zbrojeniowym dopuścił również czarnoskórych kandydatów, a latem 1941 r. zagroził, że jeśli prezydent nie spełni jego żądań, zorganizuje w stolicy demonstracje, w których weźmie udział nawet 100 tysięcy czarnych.

– Kim, do cholery, jest ten cały Randolph? – wściekał się prezydencki doradca Joseph Rauh[25].

Asa Philip Randolph, „czarny mężczyzna o nienagannych manierach, szekspirowskiej wymowie i orlim wejrzeniu”, stał na czele liczącego 35 tysięcy członków murzyńskiego związku zawodowego pracowników wagonów sypialnych (Brotherhood of Sleeping Car Porters)[26]. Ludzie ci pracowali w pociągach, gdzie nadal obowiązywała segregacja rasowa, co oznaczało, że codziennie narażeni byli na niezliczone szykany i upokorzenia ze strony białych. Niemniej posady te cieszyły się wielką popularnością w czarnych społecznościach, ponieważ zapewniały stabilność finansową i względnie wysoką pozycję społeczną. Wychodząc z założenia, że prawa obywatelskie powiązane są trwale z prawami ekonomicznymi, Randolph niestrudzenie zabiegał o to, by Afroamerykanie mogli na sprawiedliwych zasadach korzystać z bogactwa kraju, który pomogli zbudować. Dwadzieścia lat później Randolph przemówi do tłumów biorących udział w innym Marszu na Waszyngton, po czym ustąpi miejsca na scenie młodemu charyzmatycznemu pastorowi z Atlanty – Martinowi Lutherowi Kingowi Jr.

W umysłach przedstawicieli młodszych pokoleń ruch walki o wyzwolenie czarnych związał się trwale z nazwiskiem Kinga, lecz w 1941 r., gdy po raz drugi podczas niespełna trzydziestu lat wszystkie aspekty życia społecznego w Stanach Zjednoczonych zostały podporządkowane wysiłkowi wojennemu, to właśnie dalekosiężna wizja Randolpha i zapowiedź marszu dokonały pierwszego wyłomu we wrotach, które niczym właz do bankowego sejfu były zatrzaśnięte na głucho od schyłku rekonstrukcji USA po wojnie secesyjnej. Wystarczyły dwa pociągnięcia pióra – podpisy pod dekretem prezydenckim nr 8802, nakazującym desegregację rasową branży obronnej, oraz pod dekretem prezydenckim nr 9346, powołującym do istnienia Komitet do spraw Sprawiedliwego Zatrudnienia (Fair Employment Practices Committee, w skrócie FEPC), który miał nadzorować realizację ogólnokrajowego projektu włączania grup wykluczanych do rynku pracy – by prezydent Roosevelt zapewnił dopływ siły roboczej do zbrojeniówki.

Blisko dwa lata po ultimatum Randolpha, gdy stosowne urzędy zapoznały się z wnioskami o przydział nowych pracowników słanymi przez Langley, do działu kadr ośrodka badawczego poczęły spływać podania o pracę słane przez czarne kobiety, które wyrażały chęć stawienia się na rozmowę kwalifikacyjną. Wbrew zwyczajowi wprowadzonemu przez administrację Woodrowa Wilsona, do dokumentów nie dołączano fotografii aplikanta, która pozwalałaby zorientować się w kolorze jego skóry, co miało służyć ukróceniu dyskryminacyjnych praktyk podczas procesu rekrutacyjnego. Jednak o kandydatkach wiele mówiły uczelnie, z których wyszły: West Virginia State University, Howard, Arkansas Agricultural, Mechanical & Normal College, a także Hampton Institute mieszczący się w innej części miasta. Wszystkie te szkoły kształciły Afroamerykanów. Jednak w samych podaniach podawano jedynie informacje niezbędne do stwierdzenia, czy kandydat nadaje się na dane stanowisko. Wkrótce stało się jasne, że czarne kandydatki mogą pochwalić się bogatszym doświadczeniem zawodowym niż ich białe koleżanki, bowiem prócz wykształcenia w dziedzinie matematyki lub innych przedmiotów ścisłych miały przepracowanych wiele lat w zawodzie nauczycielskim.

Melvin Butler od początku wiedział, że nowe pracownice będą potrzebować osobnej przestrzeni biurowej. Konieczne będzie też wyznaczenie kierownika nowej grupy. Powinna to być doświadczona i oczywiście biała kobieta, obdarzona takim charakterem, który pozwoli jej sprostać tak delikatnemu zadaniu. Wybór Butlera padł na Budynek Magazynowy, niedawno postawiony gmach w zachodnim skrzydle laboratorium. Magazyn stanowił wprawdzie część kampusu, jednak na razie niezbyt przypominał miejsce do pracy. Zdążyła się tam już rozgościć grupa pracowników jego brata Sherwooda, a także część pracowników działu kadr[27]. Melvin uznał, że umieszczenie tam nowego narybku to świetny pomysł. Ponieważ inżynierowie testujący oczekujące w kolejce samoloty wciąż mieli pełne ręce roboty, na pewno ucieszą się, gdy podrzuci im nowych ludzi do pomocy. Wielu z nich pochodziło z północy USA, a tym samym niezbyt zajmowały ich kwestie rasowe, za to umieli docenić osoby obdarzone talentem matematycznym.

Melvin Butler, który sam pochodził z Portsmouth, miasta położonego niedaleko Hampton, na drugim brzegu Zatoki Chesapeake, łatwo mógł sobie wyobrazić, co niektórzy koledzy z Wirginii mogą pomyśleć o projekcie zatrudniania w Langley czarnych kobiet. „Przybłędy”, jak mieszkańcy Wirginii nazywali nowo przybyłych, nie mogły tu liczyć na zbyt wylewne powitanie[28]. Oczywiście w laboratorium nigdy nie brakowało czarnych pracowników – dozorców, pracowników stołówki, pomocników mechanika, konserwatorów zieleni – jednak pomysł, by otworzyć drzwi ośrodka przed czarnoskórymi, którzy mają piastować te same funkcje co biali, niewątpliwie był czymś nowym.

Butler postanowił zachować dyskrecję. Nie zamieścił żadnego ogłoszenia w Daily Press, nie odtrąbił przybycia nowego narybku pracowniczego w biuletynie Air Scoop, jednak równocześnie powstrzymał się przed wszelkimi działaniami, które mogłyby utrudnić aklimatyzację czarnych kobiet w laboratorium. Trudno jednoznacznie stwierdzić, czy Melvin Butler wyprzedzał swoją epokę, czy może był po prostu zwykłym urzędnikiem wypełniającym sumiennie swe obowiązki. Kto wie, może obie te ewentualności są prawdą. Obowiązujące w Wirginii prawo stanowe oraz zwyczajowe nie pozwalały mu na prawdziwie postępowe działanie, jednak być może postanowił posłużyć się fortelem. Pomysł stworzenia przestrzeni biurowej z zachowaniem segregacji miał umożliwić przemycenie czarnoskórych kobiet na teren laboratorium, a ich wkroczenie do Langley okazałoby się koniem trojańskim, którego zadaniem jest utorowanie drogi prowadzącej do integracji rasowej. Niezależnie od tego, jakie były jego zapatrywania w kwestii rasy, Butler był człowiekiem niezwykle mocno związanym z Langley, lojalnym wobec laboratorium, jego misji, światopoglądu i roli, jaką odgrywało w czasie wojny. Zarówno z natury, jak i na mocy podjętej misji, Butler i reszta kadry NACA byli ludźmi skupionymi na wynajdywaniu praktycznych rozwiązań[29].

To samo można zresztą powiedzieć o A. Philipie Randolphie. Jego niestrudzona działalność związkowa, presja, jaką umiał bez przerwy wywierać na władze, a także wybitne zdolności organizacyjne legły u podstaw ruchu, który w latach sześćdziesiątych miał zyskać sławę jako ruch walki o prawa obywatelskie. Ani jednak Randolph, ani mężczyźni zatrudnieni w Langley nie mogli przewidzieć, że włączenie do kadry pracowniczej Langley Memorial Aeronautical Laboratory grupy czarnych kobiet matematyczek doprowadzi do wyniesienia człowieka na Księżyc.

Świat nadal czekał na wielkie przełomy w dziedzinie aeronautyki, które miały zadać kłam przekonaniu, że lot z szybkością ponaddźwiękową przeczyłby prawom fizyki. Na odkrycie czekały też elektroniczne maszyny liczące, które miały w niewyobrażalny sposób przyśpieszyć rozwój naukowy i technologiczny. Nikt też nie przewidywał, że miliony amerykańskich kobiet odmówią powrotu do kuchni i na zawsze zmienią sens kobiecej pracy, ani też tego, że Afroamerykanie nie zrezygnują z żądań, by państwo w tym, jak ich traktuje, wywiązywało się z ideałów, na których zostało ufundowane. Czarne matematyczki, które w 1943 r. zjawiły się w Langley, znalazły się na przecięciu wszystkich tych wielkich procesów, a ich bystre umysły i ambicje miały przyczynić się do jednego z największych sukcesów Stanów Zjednoczonych.

Tymczasem jednak w 1943 r. Ameryka żyła zanurzona w chwili doczesnej, która domagała się od niej pełnej uwagi. Reagując na wymóg chwili, Butler zdecydował się na kolejny krok: do z pozoru niemającej końca listy zamówień, która trafić miała do jego brata Sherwooda, dopisał kolejną pozycję: metalowy znak na drzwi do łazienki z napisem:

TYLKO DLA KOLOROWYCH KOBIET[30]

ROZDZIAŁ DRUGI

Mobilizacja

Lato 1943 r. było wyjątkowo upalne. Ucieczki przed skwarem szukali zarówno mieszkańcy wybrzeża południowego Pacyfiku, jak i ludzie żyjący pod rozpalonym niebem Hamburga i Sycylii. Również czarnoskóre kobiety pracujące w kotłowni pralni na terenie bazy wojskowej Camp Pickett. Wewnątrz było tak gorąco i panowała tak wielka wilgotność, że gdy któraś z pracownic wymykała się na zewnątrz, czerwcowy trzydziestosiedmiostopniowy upał panujący w środkowej Wirginii dawał chwilę wytchnienia[31].

Pralnia była zarazem przestrzenią, do której wojna nie miała dostępu, jak i swoistym mikrokosmosem, w którym wojna znajdowała swoje wierne odbicie. Była to niezwykle skuteczna machina zdolna tygodniowo wyczyścić osiemnaście tysięcy zestawów brudnych ubrań[32]. Jedna grupa kobiet pakowała ubrudzone ziemią ubrania do olbrzymich kotłów, kolejna brała przemoczone po praniu ubrania i wrzucała do suszarek. Jeszcze inny zespół obsługiwał magiel, a doglądające maglowania kobiety przywodziły na myśl kucharki przy gigantycznych rozmiarów blasze do pieczenia na wolnym ogniu. Trzydziestodwuletnia Dorothy Vaughan pracowała przy sortowaniu upranej odzieży, do jej zadań należało wyszukiwanie niesfornych skarpet i spodni, które oddzieliły się od pakunków ubrań danego żołnierza, i przywracanie ich na miejsce[33]. Żołnierze, biali i czarni, przybywali do Camp Pickett na miesięczne podstawowe szkolenie, a następnie kierowano ich do miejsca załadunku w Newport News[34]. W przepełniającym pomieszczenia pralni huku i szumie olbrzymich kotłów i suszarek toczono rozmowy towarzyskie, w których wspominano o mężach, dzieciach, zwyczajnym życiu oraz o wojnie, która powracała niczym refren w pogawędkach:

– Zorganizowaliśmy mu wspaniałe pożegnanie, przyszli wszyscy sąsiedzi.

– Ukrop leje się z nieba, a nigdzie nie można dostać pończoch!

– Niezły numer z tego Randolpha, no i przyjaźni się z panią Roosevelt!

Rozpamiętywały mężów, braci i ojców udających się na wojnę, która wydawała się tak bardzo odległa od codziennego życia w Wirginii, a równocześnie stale obecna w modlitwach i snach.

Większość kobiet zatrudnionych w wojskowej pralni wcześniej pracowała jako pomoc domowa lub trudniła się usuwaniem łodyg ze zmiękczonych liści tytoniu w wytwórniach papierosów[35]. Praca w pralni ze względu na wilgotność była niezmiernie wyczerpująca, a do tego monotonna i wymagająca. Pracownice pralni znajdowały się na samym dole piramidy wojennych profesji, pozostawały całkowicie niewidoczne, mimo że świadczyły nieocenioną pomoc armii. Według szacunków jednego z kierowników w zakładach przemysłu lotniczego, każda kobieta zatrudniona w pralni utrzymywała trzech pracowników z jego zakładu[36]. Rozumowanie takie opierało się na założeniu, że mężczyźni i kobiety pracujący przy taśmach produkcyjnych rzadziej opuszczali pracę, gdy wiedzieli, że ktoś inny zajmie się czyszczeniem ich ubrań. Pracownice pralni zarabiały 40 centów za godzinę, co sytuowało je w grupie najgorzej opłacanych robotników zatrudnianych przez armię, jednak ponieważ nie miały wyboru, taka posada i tak je urządzała[37].

Od zakończenia roku szkolnego w Moton High School, liceum dla czarnych w Farmville w stanie Wirginia, gdzie Dorothy nauczała matematyki, do pierwszego dnia pracy w Camp Pickett upłynął zaledwie tydzień[38]. Dorothy, jako kobieta z wyższym wykształceniem i spełniająca się w zawodzie nauczycielki, była w sytuacji, o której większość Afroamerykanek mogła tylko marzyć. Nauczyciele cieszyli się wówczas opinią „najlepiej wykształconych i obdarzonych najżywszą inteligencją przedstawicieli swojej rasy”[39]. Tworzyli kadrę elitarnych edukatorów, których powołaniem było nie tylko przekazywać wiedzę książkową uczniom, ale też czynnie działać w czarnej społeczności, „nadawać kierunek myśleniu jej członków oraz kierować rozwojem społecznym”[40]. Jej powinowaci, należący do elity lokalnej społeczności afroamerykańskiej, byli właścicielami salonu fryzjerskiego, klubu bilardowego i stacji obsługi pojazdów[41]. Doniesienia o ich działalności często gościły w dziale poświęconym Farmville na łamach Norfolk Journal and Guide, wiodącej gazety w południowo-wschodnim zakątku USA wydawanej z myślą o czarnym czytelniku. Razem z mężem Howardem oraz czwórką dzieci, a także rodzicami i dziadkami małżonka, Dorothy mieszkała w dużym wiktoriańskim domu przy South Main Street[42].

Latem 1943 r. postanowiła skorzystać z okazji i podczas wakacji trochę dorobić w Camp Pickett. Wprawdzie posada nauczycielska wiązała się ze sporym prestiżem, jednak wynagrodzenie pozostawiało wiele do życzenia. W skali całego kraju biali nauczyciele zatrudnieni w Wirginii plasowali się w grupie 25 procent najsłabiej zarabiających pracowników szkół publicznych[43], a ich czarnoskórzy koledzy w niektórych przypadkach zarabiali nawet o połowę mniej[44]. Budynki szkolne na Południu, w których prowadzili lekcje czarnoskórzy nauczyciele, niekiedy mieściły zaledwie jedno lub dwa pomieszczenia lekcyjne, i niezbyt przypominały budynki jako takie. Od nauczycieli oczekiwano, że sami będą utrzymywać je w czystości, dbać o ich bezpieczeństwo i starać się, by uczniom było w nich wygodnie. Zimą musieli przerzucać węgiel, naprawiać zepsute okna, szorować podłogi i przygotowywać drugie śniadanie dla podopiecznych. A gdy klasowa wspólna kasa świeciła pustkami, nie wahali się sięgać do własnych skąpych funduszy.

Niezależnie od perspektywy dorobienia paru dodatkowych groszy, inna kobieta, gdyby znalazła się w sytuacji Dorothy, mogłaby uznać, że praca w pralni urąga jej godności. W końcu nie po to zdobywa się wyższe wykształcenie, żeby wracać do wyczerpującej pracy fizycznej. Położenie bazy wojskowej również odstręczało. Usytuowana była około 50 kilometrów na południowy wschód od Farmville, co oznaczało, że Dorothy będzie musiała w dni powszednie nocować w hotelu robotniczym, a w domu spędzi tylko weekendy. Przeważyły jednak względy ekonomiczne. Czterdzieści centów za godzinę, jakie miała zarobić w pralnianej sortowni, przewyższało jej zarobki nauczycielskie, a ponieważ w domu czekało czworo dzieci, jej letni zarobek natychmiast zostanie dobrze wykorzystany[45].

Przy tym Dorothy obdarzona była nadzwyczaj niezależnym umysłem, mierzyła wysoko i lubiła przebywać w towarzystwie czarnoskórych osób szybko pnących się po szczeblach drabiny społecznej. Jednak w Camp Pickett starała się nie zwracać na siebie uwagi ani nie izolować się od innych robotnic. Była drobną kobietą o łagodnym głosie, lecz jej wygląd kazał się domyślać silnego charakteru, a szeroko rozstawione oczy w kształcie migdałów o przenikliwym wejrzeniu sprawiały wrażenie, jakby nic nie mogło się przed nimi ukryć. Na szczycie listy wartości Dorothy Vaughan plasowała się edukacja. To ona miała być dla jej dzieci ochroną przed wrogim światem, który żądał od nich więcej niż od dzieci o białej skórze, w zamian oferując mniej. W drabinie, po której Afroamerykanie wspinali się ku spełnieniu „American dream”, brakowało niektórych szczebelków i nawet odnoszący największe sukcesy czarni przez cały czas liczyli się z tym, że drzemiące w społeczeństwie uprzedzenia rasowe mogą pozbawić ich finansowego bezpieczeństwa. Dorothy wiedziała, że ideały niepoparte praktycznymi rozwiązaniami to nic więcej jak tylko czcze obietnice, a tkwienie przez cały dzień w ukropie panującym w pralni mogło mieć sens jedynie pod warunkiem, że uporanie się z pomiętymi wojskowymi mundurami pozwoli zakupić jej dzieciom nowe ubrania do szkoły, a każda wyprana skarpetka dołoży się do zaliczki, jaką będzie musiała uiścić w college’u za ich naukę.

Nocami, gdy tkwiła na piętrowym łóżku w budynku mieszkalnym dla robotnic i marzyła, by jakiś zefirek zwalczył panującą na sali duchotę, rozmyślała o ośmioletniej Ann, sześcioletniej Maidzie, trzyletnim Leonardzie i ośmiomiesięcznym Kennecie. Wszystkie podejmowane przez nią decyzje podporządkowane były przyszłości jej pociech. Jak niemal każdej z jej czarnoskórych znajomych, Dorothy z trudem przychodziło znalezienie równowagi między czasem spędzanym z dziećmi a czasem pracy wykonywanej dla nich, dla całej rodziny.

Urodziła się w 1910 r. w Kansas City, w stanie Missouri. Matka Dorothy zmarła, gdy dziewczynka miała dwa lata, a niespełna rok później jej ojciec, Leonard Johnson, pracujący jako kelner, ożenił się powtórnie[46]. Żeby dopomóc w utrzymaniu nowej rodziny, macocha Dorothy, Susie Peeler Johnson, pracowała jako sprzątaczka na dworcu głównym[47]. Traktowała Dorothy jak rodzoną córkę i dążyła do tego, by powiodło jej się w życiu. Zanim przedwcześnie dojrzała dziewczynka poszła do szkoły, nauczyła się już czytać, dzięki czemu za jednym zamachem przeskoczyła dwie klasy[48]. Kiedy stało się jasne, że Dorothy przejawia talenty muzyczne, zapisała ją też na lekcje gry na pianinie[49]. Gdy dziewczynka miała osiem lat, rodzina przeprowadziła się do Morgantown w Wirginii Zachodniej, gdzie Leonard Johnson podjął pracę w popularnej restauracji dla czarnoskórych[50]. Dorothy rozpoczęła tam naukę w Beechhurst School, szkole zbiorczej dla czarnych uczniów, położonej niedaleko West Virginia University, najlepszej w całym stanie uczelni dla białych[51]. Po siedmiu latach wytężonej pracy w nagrodę za celujące wyniki w nauce przypadł jej zaszczyt wygłoszenia mowy pożegnalnej na zakończenie szkoły[52]. Wzorowa uczennica otrzymała też prawo wolnego wstępu, i opłacone czesne za wszystkie lata studiów, do Wilberforce University, najstarszej prywatnej czarnej uczelni w kraju, położonej w mieście Xenia w stanie Ohio. Stypendium dla panny Dorothy było darem Konwencji Szkółek Niedzielnych Afrykańskiego Kościoła Metodystyczno-Episkopalnego Wirginii Zachodniej (African Methodist Episcopal Sunday School Convention of West Virginia, w skrócie AME). W ośmiostronicowej broszurce, którą rozdawano członkom Kościoła, jej dobroczyńcy wychwalali inteligencję, etykę pracy, wrodzoną dobroć i skromność piętnastolatki. Dewey Fox, wiceprzewodniczący organizacji, napisał:

Oto nasza podopieczna otwiera nowy rozdział życia i daje nadzieję na przyszłość. Dotychczas mieliśmy zaszczyt towarzyszyć jej na drodze rozwoju i pomagać ukształtować niezwykłe talenty, a w najbliższych latach z zainteresowaniem będziemy przypatrywać się jej dalszym krokom[53].

Dorothy należała do młodziutkich osób, które w sercach Afroamerykanów budziły nadzieję, że przyszłość okaże się bardziej łaskawa dla czarnych żyjących w Stanach Zjednoczonych.

W Wilberforce Dorothy zdobywała „znakomite oceny”, a gdy przyszedł czas na wybór specjalizacji, zdecydowała się na matematykę[54]. Na przedostatnim roku studiów jeden z jej nauczycieli akademickich rekomendował Dorothy na dalsze studia na Howard University, gdzie złożyła papiery na kurs magisterski z matematyki[55]. Położony na terenie stanu Waszyngton Howard University stanowił sam szczyt naukowej piramidy, na którą wspiąć mogli się uzdolnieni czarni. Wydział, na który dostała się Dorothy, prowadzili Elbert Frank Cox oraz Dudley Weldon Woodard. Byli to pierwsi w historii czarnoskórzy z tytułem doktora matematyki, zdobytym, odpowiednio, na Cornell University oraz University of Pennsylvania[56]. Uprzedzenia pokutujące w białych szkołach okazywały się błogosławieństwem dla czarnych uczelni. Ponieważ wybitni czarnoskórzy naukowcy pokroju Coxa, Woodarda czy W.E.B. Du Bois – socjologa i historyka, który jako pierwszy czarny w historii obronił doktorat na Harvardzie – nie mieli praktycznie żadnych szans na zdobycie posady wykładowcy w białej szkole wyższej, wszyscy oni nauczali niemal wyłącznie w uczelniach dla czarnych. Dla studentów pokroju Dorothy była to wspaniała okazja, by zetknąć się z najznakomitszymi umysłami epoki.

Zgodnie ze wzniosłymi oczekiwaniami członków komitetu stypendialnego AME, nauka na Howard University okazała się dla Dorothy znakomitą szansą na rozwój. Jako dziewczyna obdarzona wielką pewnością siebie, która żadnych swych wad nie próbowała usprawiedliwiać ani rasą, ani płcią, chętnie stanęła w szranki z innymi studentami w zmuszającym do rywalizacji świecie akademickim. Gdy jednak po uzyskaniu dyplomu opuściła mury uniwersytetu, czekało ją spotkanie z ponurymi realiami ekonomicznymi. W zderzeniu z nimi pomysł kończenia kursu magisterskiego zakrawał na ekstrawagancję i musiała z niego zrezygnować. Wraz z nadejściem Wielkiego Kryzysu rodzice Dorothy, podobnie jak co trzeci Amerykanin, nie mogli znaleźć żadnej pewnej pracy[57]. A ponieważ Dorothy doskonale wiedziała, że parę groszy dorzuconych do domowego budżetu pozwoliłoby posłać jej siostrę do college’u, uznała, że to na niej ciąży obowiązek dopilnowania, by rodzina jakoś przetrwała ten trudny okres[58]. Dorothy postanowiła, że w tej sytuacji osobiste ambicje powinna odwiesić na kołek, choćby na jakiś czas. Zadecydowała, że zdobędzie przygotowanie nauczycielskie i rozpocznie pracę w szkole. W tamtym czasie była to najpewniejsza droga kariery zawodowej, na jaką mogła liczyć czarnoskóra kobieta z wyższym wykształceniem.

System rekrutacji młodych nauczycieli działał następująco: poszukujące nauczycielskiego narybku szkoły z całego kraju dzwoniły po czarnych college’ach, a te wysyłały swych wychowanków, którzy trafiali do przeróżnych placówek – od krytych papą bud w wiejskim regionie uprawy bawełny na Południu, po elitarne liceum Dunbar High School w stanie Waszyngton. Oczywiście świeżo upieczeni nauczyciele liczyli, że dane im będzie nauczać przedmiotu, w którym się specjalizują, jednak gotowi byli dostosować się do oczekiwań dyrekcji. Po ukończeniu studiów w 1929 r. Dorothy, niczym świecka misjonarka, miała dołączyć do murzyńskiej kadry nauczycielskiej.

W pierwszej szkole, do jakiej trafiła – była to wiejska szkoła dla czarnych uczniów w Tamms, w stanie Illinois – przyszło jej uczyć matematyki i angielskiego, lecz zabawiła tam tylko rok[59]. Na skutek Wielkiego Kryzysu gwałtownie spadły ceny bawełny, co dotkliwie odbiło się na sytuacji ekonomicznej w regionie. W rezultacie szkolnictwo publiczne zatrzasnęło drzwi przed czarnymi uczniami z wiejskiego hrabstwa. Również następna posada Dorothy nie była lepsza. Trafiła do szkoły położonej na nadbrzeżnym pasie na terenie Karoliny Północnej, jednak po pewnym czasie, w środku roku szkolnego, w szkolnym budżecie zabrakło pieniędzy i po prostu przestano wypłacać młodej nauczycielce pensję[60]. Wróciła więc do Wirginii, gdzie podjęła pracę jako kelnerka w hotelu w Richmond. Pracowała tam do 1931 r., gdy usłyszała o wakacie nauczycielskim w szkole w Farmville.

Trudno się dziwić, że nowo przybyłą do miasta kobietą o zachwycającym spojrzeniu szybko zainteresował się jeden z najatrakcyjniejszych miejscowych kawalerów do wzięcia. Howard Vaughan był wysokim, obdarzonym charyzmą i wiecznie uśmiechniętym mężczyzną. Pracował jako boj w luksusowych hotelach, przy czym zimą podróżował do pracy na południe, na Florydę, a latem udawał się na północ, do stanów Nowy Jork i Vermont[61]. W niektórych latach udawało mu się zaczepić bliżej rodzinnego miasta, w Greenbrier, luksusowym ośrodku wypoczynkowym usytuowanym w White Sulphur Springs w Wirginii Zachodniej, dokąd ściągały zamożne i znane osobistości z całego świata[62].

Wprawdzie ze względów zawodowych mąż Dorothy stale był w rozjazdach, jednak ona z chęcią zrzuciła ze stóp podróżne buty i osiadała w Farmville, gdzie oddała się obowiązkom rodzinnym, znalazła stałą pracę i mogła wrosnąć w lokalną społeczność. Mimo tych pozorów stabilności nie należy zapominać, że dojrzewanie Dorothy i początki pracy zawodowej przypadły na lata Wielkiego Kryzysu, co odcisnęło trwałe piętno na jej postrzeganiu świata. Zwykła ubierać się skromnie i zwyczajnie, wystrzegała się wszelkich ekstrawagancji i nie przepuściła żadnej okazji, by odłożyć parę groszy w banku. Należała wprawdzie do parafii działającego w Farmville Kościoła Beulah AME, jednak w niedzielne poranki jej piękna gra na pianinie uświetniała msze w First Baptist Church, ponieważ to tam znalazła zatrudnienie jako pianistka.

Wraz z zaostrzaniem się konfliktu na Starym Kontynencie, miejscowy urząd pocztowy zalała istna powódź ogłoszeń o pracy w służbie cywilnej. Adresatami ogłoszeń byli zarówno mieszkańcy, jak i studenci college’u. I to właśnie tutaj wiosną 1943 r. uwagę Dorothy przykuło ogłoszenie o poszukiwanej pracownicy pralni w Camp Pickett[63]. Podczas tej samej wizyty na poczcie zauważyła też jednak inny komunikat, w którym zaintrygowało ją bliskie jej sercu słowo: matematyka. Okazało się, że agencja federalna z siedzibą w Hampton poszukuje kobiet matematyczek do pracy związanej z lotnictwem. Ogłoszenie, na które natrafiła Dorothy, będące dziełem Melvina Butlera i pracowników działu kadr NACA, powstało niewątpliwie z myślą o białych dobrze sytuowanych studentkach żeńskiego State Teachers College w Farmville. Do działu rekrutacji absolwentów uczelni laboratorium przesłało formularze aplikacyjne, zawiadomienia dotyczące warunków przystąpienia do egzaminu na pracownika służby cywilnej oraz broszury, w których znalazły się informacje o charakterze działalności NACA. Pracowników uczelni poproszono, by poinformowali potencjalnie zainteresowane studentki o wakatach. W nocie przysłanej przez laboratorium czytamy:

Przedstawiciele naszej organizacji zamierzają udać się z wizytą do wybranych szkół wyższych w regionie, by przeprowadzić rozmowy kwalifikacyjne z wybranymi studentkami matematyki. Należy się spodziewać, że studentkom mogącym się pochwalić znakomitymi wynikami w nauce zostaną zaproponowane posady w laboratorium[64].

W wyniku przeprowadzonych jeszcze tego samego roku rozmów do działu obliczeniowego laboratorium przyjęto cztery nowe dziewczyny z Farmville.

Dom Dorothy stał przy tej samej ulicy, South Main, przy której znajdował się kampus uniwersytecki. Każdego ranka, gdy pokonywała dwie przecznice w drodze do Moton High School, mieszczącego się w budynku pobudowanym na planie litery U i przylegającym do trójkątnego bloku w południowej części miasta, widziała studentki State Teachers College, jak z książkami pod pachą znikają w klasach pełnego zieleni kampusu uniwersyteckiego. Dorothy tymczasem zmierzała do szkoły usytuowanej po drugiej stronie ulicy, uważając, by nie przekroczyć niewidzialnej linii oddzielającej obie placówki.

Dorothy łatwiej przyszłoby wyobrazić sobie, że białe kobiety z college’u zapraszają ją do swego wypielęgnowanego świata, niż że instytucja o tak wymyślnej nazwie jak Langley Memorial Aeronautical Laboratory zechce przyjąć w swe progi czarnoskóre kandydatki do pracy. Wydawane dla czarnoskórego czytelnika miejscowe gazety niestrudzenie jednak rozgłaszały wieści o posadach oferowanych w przemyśle wojskowym i nakłaniały czytelników do składania papierów. W prasie posuwano się wręcz do stwierdzeń, że dekret prezydencki nr 8802 oraz utworzenie Komitetu do spraw Sprawiedliwego Zatrudnienia to „najbardziej znaczące akty rządu od czasu zniesienia niewolnictwa”[65]. Wkrótce do Waszyngtonu udała się nawet szwagierka Dorothy, by rozpocząć pracę w Departamencie Wojny Stanów Zjednoczonych[66].

W pierwszym tygodniu maja 1943 r. na łamach Norfolk Journal and Guide ukazał się artykuł, który w oczach Dorothy jawił się niczym drogowskaz mogący pokierować jej dalszą karierą. Nagłówek brzmiał:

Torując drogę dla kobiet-inżynierów[67]

Z zamieszczonego obok artykułu zdjęcia spoglądało na nią jedenaście elegancko ubranych Afroamerykanek, stojących przed gmachem Bemis Laboratory przy Hampton Institute. Były to absolwentki kierunku Inżynierii dla Kobiet, stworzonego z myślą o kształceniu specjalistek mających spełniać się w przemyśle wojennym. Hampton Institute założono w 1868 r., a u źródeł jego powstania leżała działalność edukacyjna wyzwolonej murzyńskiej kobiety Mary Peake. Szkoła rozkwitała w cieniu rozłożystego drzewa znanego pod nazwą Dębu Emancypacji (Emancipation Oak). W przededniu wybuchu II wojny światowej Hampton Institute plasował się w ścisłej czołówce murzyńskich szkół wyższych w skali kraju, i to tutaj najchętniej ściągali ci członkowie czarnej społeczności, którzy chcieli związać swoją przyszłość z zapleczem przemysłu zbrojeniowego.

Trafiające tam kobiety wywodziły się z wielu miejsc rozsianych na Wschodnim Wybrzeżu, nie brakowało też miejscowych studentek. Jedna z takich osób, dla których Hampton było miastem rodzinnym, to Pearl Bassette – córka znanego czarnoskórego prawnika, której ród korzeniami sięgał czasów założenia miasta. Ophelia Taylor, urodzona w stanie Georgia, ukończyła Hampton Institute, a przed rozpoczęciem nauki prowadziła przedszkole[68]. Mary Cherry pochodziła z Karoliny Północnej[69], Minnie McGraw przybyła z Karoliny Południowej, zaś Madelon Glenn z odległego Connecticut. Miriam Mann, drobniutka i energiczna nauczycielka z Georgii, przybywając do Hampton, ściągnęła ze sobą całą rodzinę, gdy jej mąż William znalazł pracę jako instruktor w warsztacie mechanicznym w Studium Szkoleniowym Marynarki Wojennej USA przy Hampton Institute[70].

W tamtych czasach była zatem praca dla czarnych, ale nie brakowało też DOBREJ pracy dla czarnych. Praca na sortowni w pralni, ścielenie łóżek w domach białych czy usuwanie łodyg z liści tytoniowych – to typowe zajęcia oferowane czarnym. Czym innym natomiast było prowadzenie salonu fryzjerskiego, domu pogrzebowego, praca na poczcie czy posada pracownika wagonów sypialnych w firmie kolejowej Pullman Company. Zajęcia takie uważano wówczas za DOBRĄ pracę dla czarnych. Jeszcze wyższą kastę stanowili nauczyciele, pastorzy, lekarze i prawnicy. Czarni wykonujący te zawody mogli liczyć na stabilność ekonomiczną i cieszyć się poważaniem należnym osobom, które zdobyły formalne przygotowanie do wykonywania zawodu.

Praca w laboratorium aeronautyki była natomiast czymś nowym, i to tak całkowicie nowym, że nie zdążyła jeszcze zagościć w zbiorowych marzeniach czarnej społeczności. Z taką perspektywą nie mogła nawet równać się obietnica zrównania płacy czarnych nauczycieli z wynagrodzeniem ich białych kolegów, zresztą realizacja tego rządowego projektu odwlekała się w czasie. Z kalkulacji Dorothy wynikało, że nawet jeśli wojna zakończy się za sześć miesięcy albo nawet za rok, znacznie wyższa pensja, jaką gwarantowało laboratorium, pomoże jej o wiele szybciej zapewnić przyszłość dzieciom.

Wiosną Dorothy Vaughan nadała na poczcie list, który powędrował do Camp Pickett, gdzie popyt na nowych pracowników był tak duży – a przy tym nie zwracano uwagi na rasę i płeć kandydatów – że przyjęcie miała niemal w kieszeni. Pierwsza część listu zawierała uważnie wypełnione podanie o pracę. W drugim, znacznie dłuższym formularzu aplikacyjnym kandydatka musiała w sposób szczegółowy przedstawić swoje kwalifikacje[71]. Zawarła w nim informacje o dotychczasowym zatrudnieniu, referencje od pracodawców, ukończone szkoły, zarówno liceum, jak i college. Następnie wyszczególniła ukończone na studiach kursy i otrzymane oceny, a także pochwaliła się znajomością obcych języków (jeszcze w Wilberforce uczęszczała na lekcje francuskiego). Natomiast w rubryczce dotyczącej odbytych podróży zagranicznych wpisała „brak”.

Na pytanie:

Czy gotowa jest Pani przyjąć posadę za granicą?

Odpowiedź brzmiała:

Nie.

Czy gotowa jest Pani przyjąć pracę w Waszyngtonie?

Tak.

Na koniec przeczytała pytanie:

Jak szybko może Pani rozpocząć pracę?

Odpowiedź pojawiła się w jej umyśle, nim przyłożyła pióro do kartki:

48 godzin. Mogę być gotowa w ciągu 48 godzin[72].

[1] Notatka W. Kemble Johnson do NACA „Fair Employment”, 14 grudnia 1951 r., Archiwum Państwowe w Filadelfii, dalej jako NARA Phil.

[2] Teczka pracownicza Blanche S. Fitchett, US Civil Service Commission. National Personnel Records Center, dalej jako NPRC.

[3]Women Computers, nagranie wideo zarejestrowane w ośrodku NASA Langley 13 grudnia 1990 r., https://www.youtube.com/watch?v=o-MN3Cp2Cpc.

[4] Tamże.

[5]What’s My Name?, „Air Scoop”, 14 czerwca 1946 r.

[6] Beverly Golemba, Human Computers: The Women in Aeronautical Research, rozprawa doktorska złożona w St. Leo College, 1994, s. 4; dostępne w NASA Cultural Resources, http://gisx.ndc.nasa.gov/crgis/images/c/c7/Golemba.pdf.

[7] James r. Hansen, Spaceflight Revolution: NASA Langley Research Center from Sputnik to Apollo, National Aeronautics and Space Administration, Washington, DC, 1995. Nazwą „Spacetown USA” w odniesieniu do miasta Hampton posłużono się 5 października 1962 r. podczas parady zorganizowanej dla uczczenia Programu Mercury. W książce Hansena czytelnik znajdzie wspaniałe zdjęcia z tego wydarzenia (s. 78-79).

[8] Chodzi o ustanowioną przez amerykański Sąd Najwyższy w 1896 r. zasadę separate but equal, która legitymizowała segregację rasową na amerykańskim Południu (przyp. tłum.).

[9] Telegram Melvina Butlera do dyrektora naziemnego działu operacyjnego, US Civil Service Commission, 13 maja 1943 r., NARA Phil.

[10] M.J. McAuliffe do działu rekrutacji, 4. Biuro Okręgowe, „Recruiting Workers for National Advisory Committee for Aeronautics (Langley Memorial Aeronautical Laboratory)”, 28 stycznia 1944 r., NARA Phil.

[11] Tamże.

[12] Złożenie tej przysięgi wymagane jest w USA od wszystkich rozpoczynających pracę urzędników państwowych; pełny tekst przysięgi: https://www.law.cornell.edu/uscode/text/5/3331.

[13] W. Kemble Johnson, w rozmowie z Michaelem D. Kellerem, 27 czerwca 1967 r., Langley Archives Collection, dalej jako LAC.

[14] James Hansen, Engineer in Charge: A History of the Langley Aeronautical Laboratory, 1917-1958, National Aeronautics and Space Administration, Washington, DC, 1987. Dane przywołuję za Apendyksem B „Growth of Langley Staff, 1919-1958”, s. 413.

[15] Franklin D. Roosevelt, „Message to Congress on Appropriation for National Defense, May 16, 1940”, http://www.presidency .ucsb .edu/ws/?pid=15954.

[16] Arthur Herman, Freedom’s Forge: How American Business Produced Victory in World War II, Random House Publishing Group, New York 2012, s. 11.

[17] Judy A. Rumerman, „The American Aerospace Industry During World War II”, strona internetowa US Centennial of Flight Commission http://www.centennialofflight.net/essay/Aerospace/WWII_Industry/Aero7.htm. Dane porównawcze dotyczące produkcji lotniczej podczas II wojny światowej Czytelnik znajdzie na stronie Wikipedii: https://en.wikipedia.org/wiki/World_War_II_aircraft_production.

[18]Victory Through Air Power to tytuł wyprodukowanego w 1943 r. przez Walta Disneya filmu propagandowego, w którym podkreślano rolę sił powietrznych w konflikcie zbrojnym (przyp. tłum.).

[19]What’s My Name?, dz. cyt.

[20] R.H. Cramer w raporcie dla r.A. Darby, „Computing Groups Organization and Practice at NACA”, 27 kwietnia 1942 r., http://gisx.ndc.nasa.gov/crgis/images/7/76/ComputingGroupOrg1942.pdf.

[21] Tamże.

[22] Tamże.

[23] 3 lutego 1942 r., LAC.

[24]Special Message to the Staff, „Air Scoop”, 9 września 1944 r.

[25] Jevris Anderson, A. Philip Randolph: A Biographical Portrait, University of California Press, Berkeley 1986, s. 259.

[26] Tamże.

[27] NARA Phil.

[28] Jennifer Vanhoorebeck, T.B. Butler, Hampton Leader, Dies, „Daily Press”, 11 maja 1996 r.

[29]